Kitabı oku: «Bencamin Franklin – avtobiografiyası», sayfa 2

Təqribən, elə o vaxtlar, «Tamaşaçı»⁶ əsərinin külliyyatından bir cild əlimə keçdi. Bu, əsərin üçüncü cildi idi. İndiyə qədər də bu əsərin digər cildlərini görməmişəm. Mən bu kitabı aldım və onu bir neçə dəfə başdan ayağa oxudum. Bu kitaba heyran olmuşdum. Kitabın üslubu məni valeh etmişdi və qərara gəldim ki, onu bacardığım qədər təqlid edim. Bundan ötrü mən bir neçə hekayəni götürüb oradakı ifadələrin məzmununu qısaca qeyd etdim. Bir neçə gündən sonra isə, hekayələri yazdığım qeydlər əsasında bərpa etməyə başladım. Bu zaman çalışırdım ki, kitaba baxmadan, orijinalda istifadə edilmiş ifadələrin məna çalarlarına uyğun sözlərlə onları yenidən canlandırım. Sonra özümün «Tamaşaçı»mı orijinalla müqayisə edir, səhvlərimi görür və onları düzəldirdim. Lakin məlum oldu ki, ya mənim lüğət ehtiyatın azdır, ya da hələlik səriştəm kifayət qədər deyil. Buna görə də fikirləşdim ki, şeir yazmaq məşğuliyyətini davam etdirmiş olsaydım yəqin aldığım nəticə daha məqbul olardı. Güman ki, sinonimlərin tapılması və qafiyə axtarışları məni müxtəlifliyə təhrik edəcək, tapılan sözləri hafizəmdə möhkəmlədəcək və məni sözün tam sahibinə çevirəcəkdi. Onda mən «Tamaşaçı»da çap olunmuş hekayələrdən bəzilərini nəzmə çəkdim; orijinal yadımdan çıxdıqdan sonra isə şeiri yenidən nəsrə qaytarmağa başladım.

Bəzən konspekt xarakterli yazılarımı nizamsız olaraq qarışdırır və onları bir neçə həftədən sonra, bitkin ifadələr tərtib edərək hekayələri tamamla-maqdan qabaq daha yaxşı yerləşdirməyə çalışırdım. Bu, nizamlı təfəkkürün yaranmasına kömək etməli idi. Yazdıqlarımı orijinalla müqayisə etdikdə çoxlu səhvlər tapır və onları düzəldirdim. Bəzən isə, fikrən lovğalanırdım ki, bəzi xırda təfsilatlarda dili və ya nəqli yaxşılaşdıra bilmişəm. Bu isə məndə belə bir ümid yaradırdı ki, gələcəkdə heç də pis yazıçı olmayacağam. Bu təmrinləri etmək üçün yalnız işdən sonra – gecələr və ya işdən əvvəl – səhərlər vaxt ayıra bilirdim. Bazar günləri isə, atam bunu tələb etsə də, mümkün olduğu qədər, ictimai ibadətə getməkdən yayınaraq mətbəədə qalmağa çalışırdım. Atamın hamiliyində olan zaman bu işi görməyə məcbur idim, indi də hesab edirəm ki, bazar günü ibadətləri yerinə yetirilməsi vacib olan bir işdir, lakin o vaxtlar hesab edirdim ki, buna vaxt sərf etməyə imkanım yoxdur. Mənim on altı yaşım olanda Trayon adlı birisinin vegetarian qida haqqındakı kitabı əlimə düşdü. Vegetarian olmaq qərarına gəldim. Qardaşım evli olmayan vaxtlarında, özünün təsərrüfatını saxlamır və şəyirdləri ilə birgə başqa ailədə yemək yeyirdi. Mənim ətdən imtina etməyim narahatlığa səbəb olurdu və məni bu qəribəliyimə görə tez-tez tənbeh edirdilər. Trayonun kitabçasından mən tövsiyə olunan bəzi yeməklərin – kartof, düyü, tez hazırlanan pudinq və başqalarının necə bişirilməsini öyrəndim; qardaşıma təklif etdim ki, əgər o mənim yeməyim üçün sərf olunan pulun yarısını mənə versə yeməyimi özüm hazırlayaram. O, dərhal buna razılıq verdi və az sonra müəyyən etdim ki, mənə verdiyi pulun yarısına da qənaət edə bilirəm. Beləliklə, kitab almaq üçün əlavə fondum yarandı. Bu mənə daha bir üstünlük verdi. Qardaşım və digərləri nahar fasiləsinə mətbəədən gedir, mən isə orada tək qalırdım; tez qəlyanaltı edərək (mənim yeməyim suxarıdan və ya bir tikə çörəkdən, bir ovuc kişmişdən və ya qənnadı məmulatından və bir stəkan sudan ibarət idi) onlar gələnə qədər qalan vaxtımdan özüm istədiyim kimi istifadə edirdim; az yeyib-içdiyimə görə beynim iti işlədiyindən həmin vaxt ərzində çox şey edə bilirdim. Məktəbdə iki dəfə hesabdan kəsilmişdim, onu yaxşı bilmədiyimdən bir neçə dəfə pis vəziyyətə düşmüşdüm; Kokkerin hesab⁷ dərsliyini əlimə götürüb heç bir çətinlik çəkmədən öhdəsindən gəldim. Bundan başqa Celler və Sterminin naviqasiyaya aid kitabını da oxudum, lakin həndəsənin başlanğıcını tam şəkildə öyrənə bilmədim. Təqribən elə o zaman da mən Lokkun «İnsanın idrakı haqqında» və Por-Royaldan⁸ olan cənabların «Təfəkkürün sənəti» əsərlərini oxudum.

Mən çox istəyirdim ki, nitqimi yaxşılaşdırım və səhv etmirəmsə, Qrinvudun ingilis qrammatikası əsəri ilə tanış oldum. Kitabın sonunda ritorika və məntiq sənəti haqqında iki oçerki oxudum. Axırıncı oçerkdə Sokrat metodundan bəhs edilirdi. Az sonra isə Ksenofontun⁹ «Sokrat haqqında xatirələr» kita-bını tapdım ki, orada bu metoddan istifadə etməklə müxtəlif misallar göstərilirdi. Mən bu metoda məf-tun olmuşdum və onun tətbiqinə başladım; artıq nə inkardan istifadə edir, nə də pozitiv arqumentlər gətirməklə məşğul idim, sadəcə, bəzən itaətkarcasına suallar verirdim. Bundan başqa, Şeftsberi və Kollinzi oxuduğumdan, skeptikə çevrilmişdim, – onsuz da bizim dini doktrinalara skeptik yanaşırdım – və belə bir nəticəyə gəlmişdim ki, bu, özüm üçün ən təhlükəsiz, əleyhinə işlətdiyim müsahiblər üçünsə kifayət qədər karıxdırıcı bir metoddur; buna görə bu metoddan ləzzət alırdım, fasiləsiz onu təcrübədən keçirirdim və kifayət qədər ağıllı adamların, nəticəsini əvvəlcədən görə bilməyəcəkləri səhvlər etməsinə nail ola bilirdim; bu zaman onlar çıxılması çətin olan vəziyyətə düşürdülər; bu üsulla nə özümün, nə də müdafiə etdiyim tezisin əsla layiq olmadığı qələbələr qazanırdım.

Bu metoddan bir neçə il istifadə etdim, lakin zaman keçdikcə mübahisə predmeti ola biləcək mövzular haqqında «əlbəttə», «şübhəsiz» kimi sözlər işlətməkdən imtina edərək, fikrimi – «mənə elə gəlir ki, bu məsələ .... cürdür» və ya «.......səbəbdən belə demək olar ki…», «səhv etmirəmsə, onda....» kimi formalardan istifadə etməklə təvazökarcasına bildirmək vərdişini saxladım. Bu vərdiş sonralar, insanları haqlı olduğuma inandırmaq və ya hansısa bir işi etmək üçün onların razılığını almaq lazım gəldikdə, dəfələrlə işimə yaradı. Hər bir söhbətin əsasında digərlərini öyrətmək və ya özün öyrənmək, kiməsə zövq vermək və ya kimisə inandırmaq durursa, mən istərdim ki, yaxşı niyyətli insanlar özlərinin əsaslı dəlillərinin qüvvəsini, danışıqlarına təkəbbürlülük, lovğalıq çalarları verməklə azaltmasınlar; bu danışıq üsulu, demək olar ki, həmişə, dinləyicilərdə nifrət hissinin yaranmasına səbəb olur, onları qərəzkarlığa kökləyir, bir sözlə tamamilə əks nəticələrə gətirib çıxarır. Əgər siz digərlərini öyrətmək istəyirsinizsə, fikrin doqmatik, bir mənalı sərt dillə çatdırılması əks təsirə səbəb ola və sizi axıra qədər dinləməyə maneçilik törədə bilər. Əgər siz başqalarından bilik almaq istəyirsinizsə, özünüzün indiki baxışlarınıza sadiqliyinizi bəyan etməməlisiniz; mübahisələri sevməyən təvazökar və dərrakəli insanlar yəqin ki sizə öz yanlış fikrinizlə qalmağa imkan verəcəklər. Əgər siz öz ədalarınızdan əl çəkməsəniz, çətin ki, dinləyicilərinizə xoş təəssürat bağışlayasınız və ya kimisə inandıra biləsiniz ki, sizə dəstək versin və ya sizinlə həmrəy olsun. Poup haqlı olaraq deyir:

 
Elə öyrət ki, öyrətdiyin hiss edilməsin,
Tanış olmayanısa yaddan çıxmış kimi de.
 

Onun digər məsləhətləri də var:

Qətiyyətli, amma hiss ediləcək təvazökarlıqla danış.

Fikrimcə, bunu daha az uyğun gələn sətirə bir-ləşdirilmiş dıgər sətirlə birləşdirmək olardı:

Təvazökarlığın qıtlığı – ağlın qıtlığının göstə-ricisidir.

Digər sətrin niyə daha az uyğun gəldiyini soruşsanız

Nəzakətsiz sözləri heç nə ilə bağışlamaq olmaz,

Çünki təvazökarlığın qıtlığı – ağlın qıtlığının göstəricisidir iqtibasını gətirəcəyəm.

Məgər ağlın azlığı (bu məsələdə adamın bəxti gətirməyibsə) təvazökarlığın azlığı üçün müəyyən üzr deyil? Bu sətirləri belə oxumaq daha düzgün olmazdımı:

Nəzakətsiz sözlərə yalnız təvazökarliğin qıtlığının – ağlın azlığının göstəricisi olması ilə bəraət qazandırmaq olar.

Lakin bu məsələdə son qərarı daha səriştəli şəxslər verə bilər.

Qardaşım 1720 və ya 1721-ci ildə qəzet nəşr etməyə başladı. Bu, Amerikada çıxmağa başlayan ikinci qəzet idi və «Nyu-İnqlend kurant» adlanırdı. Onun yeganə sələfinin adı «Boston nyus-letter» idi. Yadımdadır, bəzi dostları qardaşımı bu işdən əl çəkməyə çağırırdılar. Hesab edirdilər ki, bu ümidsiz bir işdir, belə ki, Amerika üçün bir qəzet tamamilə kifayətdir. Hazırda, yəni 1771-ci ildə, onların sayı iyirmi beşdən az deyil. O, hər halda, bu işə başladı; mən növbəti nömrəni yığıb çapa verdikdən sonra qəzetləri abunəçilərə çatdırmalı idim. Onun tanışları arasında istedadlı adamlar çox idi və onlar əyləncə xatirinə onun qəzeti üçün kiçik əsərlər yazırdılar ki, bu da qəzetin nüfuzunun və ona tələbatın artmasına səbəb olurdu. Bu centlmenlər tez-tez bizə baş çəkir-dilər. Onların əsərlərinin uğurları haqqında eşidəndən sonra, səbirsizliklə özümü bu sahədə sınamaq istə-yirdim. Lakin hələ balaca olduğumdan qorxurdum ki, qardaşım öz qəzetində müəllifi olduğum yaradı-cılıq nümunələrini çap etməsin. Bu səbəbdən də, xəttimi dəyişərək yazdığım anonim əsəri gecə ikən xəlvəti mətbəənin qapısının altına qoydum. Səhər əsər «tapıldı» və həmişəki kimi mətbəəyə gələn dostların mühakiməsinə verildi. Onlar mənim yanımdaca yazımı təhlil etdilər və onların tərifindən böyük ləzzət aldım; onlar yazının müəllifini tapmağa cəhd edərək, ağlı və alimliyi ilə seçilənlərin hamısını sadaladılar. İndi hesab edirəm ki, münsiflər sarıdan bəxtim gətirmişdi və onlar fikirləşdiyim qədər də böyük bilici deyildilər. Belə başlanğıcdan ruhlanaraq, daha bir neçə əsər yazıb, eyni üsulla çapa göndərdim və onlar da təqdir edildi. Sirrimi bu növ əsərlər yazmağa olan xırda təbim tükənənə qədər saxladım; həqiqəti açandan sonra isə qardaşımın tanışları mənimlə bir qədər daha artıq hesablaşmağa başladılar.

Qardaşımın isə bu xoşuna gəlmədi, hesab edirdi ki, özümü «darta» bilərəm. Ola bilsin ki, o vaxtlar aramızda baş verən incikliklərin səbəblərindən biri də elə bu idi. O, qardaşım olsa da, özünü mənim ağam, məni isə şəyirdi hesab etdiyindən, başqalarından tələb etdiyini, məndən də tələb edirdi; mən isə onlardan bəzilərini özüm üçün alçaldıcı hesab edir və ondan, bir qardaş kimi, daha artıq güzəştlər gözləyirdim. Bizim mübahisələrimizi çox vaxt atam çözməli olurdu. Haqlı olduğum və ya arqumentlərimi daha dolğun əsaslandıra bildiyimdən, verilən qərar adətən mənim xeyrimə olurdu. Lakin, qardaşım kəmhövsələ idi və məni tez-tez döyürdü ki, bundan möhkəm inciyirdim. Düşünürəm ki, onun mənə göstərdiyi sərt və qəddar münasibətin, həyatım boyu məni müşayiət edən hər hansı despotik qüvvəyə qarşı nifrətimin yaranmasında müstəsna rolu olmuşdur. Mənim şəyirdliyim çox ağır keçirdi və mən qardaşım əsəbiləşəndə məni necə döydüyünü həmişə təəssüf hissi ilə xatırlayırdım, hərçənd ki, o, qalan işlərdə o qədər də pis adam deyildi. Ola bilsin ki, mən həddən artıq özündən razı və ötkəm olmuşam.

Qəzetimizdə siyasi məsələlərə dair çıxan məqalələrin birini assambleya özü üçün təhqiramiz hesab etdi. Qardaşımı həbs etdilər, ona töhmət elan edib, assambleya sədrinin yazılı göstərişinə əsasən bir aylıq zindana saldılar. Hesab edirəm ki, müəllifin adını açmaq istəmədiyinə görə belə etdilər. Məni də həbs edib, şurada dindirdilər. Lakin bu onlara heç bir məmnunluq gətirmədi və onlar nəsihət verməklə kifayətlənib məni azad etdilər. Yəqin belə hesab etdilər ki, mən yalnız şəyirdəm və sahibimin sirlərini gizli saxlamağa borcluyam. Qardaşım həbsdə olan zaman (şəxsi münasibətlərdə olan ixtilaflarımıza baxmayaraq buna təəssüf edirdim) qəzetə mən rəh-bərlik etdim, özü də bir neçə dəfə idarəedənlərə qarşı açıq çıxışa cürət göstərdim. Qardaşım buna xeyir-xahcasına yanaşdı. Başqalarında isə, mənimlə bağlı, böhtan və satiraya meyilli gənc istedad təəssüratı yarandı.

Qardaşımın azad olunması qəribə bir əmrlə müşayiət edildi: «Cems Franklin bundan sonra «Nyu-İnqlend kurant» adlı qəzet buraxa bilməz». Bununla əlaqədar mətbəədə dostlarımızın iştirakı ilə kiçik iclas keçirildi. Bəziləri çıxış yolunu qəzetin adını dəyişməkdə görürdülər. Qardaşım isə hesab etdi ki, bu bir sıra narahatlıqlara gətirəcək, ona görə də yaxşı olar ki, qəzet «Bencamin Franklin», yəni mənim adımla çıxsın. Assambleya tərəfindən qəzetin usta köməkçisinin buraxması ilə əlaqədar hər hansı məzəmmətdən yaxa qurtarmaq üçün qərara alındı ki, haqq-hesabımın tam verildiyini göstərməklə mənim köhnə müqaviləmə xitam verilsin; bu kontraktı lazım olanda təqdim etmək olardı. Qardaşımın xidmətlərimdən sonralar da istifadə edə bilməsi üçün isə qalan dövrü əhatə edən yeni müqaviləyə imza atmalı idim və bu gizli saxlanılmalı idi. Bu çox etibarsız plan idi, lakin hər necə olsa da onu dərhal həyata keçirdilər və qəzet bir neçə ay mənim adımla çıxdı.

Qardaşımla münasibətlərimiz yenidən kəskin-ləşən zaman, ondan azad olmaq üçün bu şansdan yararlanmaq fikrinə düşdüm. Hesab edirdim ki, o, ikinci kontraktı heç bir halda üzə çıxarmaz. Bundan istifadə etməyim yaxşı iş deyildi və hesab edirəm ki, bu həyatımda buraxdığım ilk səhvlərdən biri idi. Lakin bu hərəkətin pis olub-olmamasının mənim üçün fərqi yox idi, çünki həmişə kontraktdakı müddəti necə azaltmağı fikirləşirdim. Və belə bir imkan tam təsadüfən yaranmışdı.

Qardaşım biləndə ki, mən çıxıb getmək istəyirəm, elə etdi ki, şəhərdə olan mətbəələrin heç biri məni işə götürmədi; bundan ötrü o, şəhərdəki bütün mətbəələrə gedərək sahibləri ilə bir-bir danışdı. Nəticədə onların heç birində iş tapa bilmədim. Onda mətbəəsi olan ən yaxın şəhərə, Nyu-Yorka köçmək haqqında fikirləşməyə başladım; mən artıq Bostonu tərk etməyə meyilli idim, belə fikirləşirdim ki, onsuz da hakim partiya üçün kifayət qədər arzuolunmaz adamam; assambleyanın qardaşıma qarşı özbaşına-lığı, burada qalsam, belə bir münasibətlə mənim də üzləşəcəyimə əsas verirdi; dinə qarşı səbirsiz çıxış-larım adamların məni allahsız və bütpərəst hesab etməyə başlamasına gətirmişdi. Nyu-Yorka getməyə qəti qərar verəndən sonra artıq atam da mənə qarşı qardaşımla birləşmişdi və bilirdim ki, açıq şəkildə çıxıb getmək istəsəm onlar müqavimət göstərməyə çalışacaqlar. Dostum Kollinz qərara aldı ki, qaçma-ğıma kömək etsin. O, Nyu-Yorka gedən balaca qayığın kapitanına belə bir uydurma danışdı ki, guya münasibətlərim olduğu yüngül əxlaqlı bir qızın valideynləri məni onunla evlənməyə məcbur edirlər, bu səbəbdən də mən açıq şəkildə heç yerə gedə bilmirəm. Müəyyən miqdar pul əldə etmək üçün kitablarımın bir hissəsini sataraq, gizlincə qayığa mindim və üç gündən sonra, artıq on yeddi yaşında (6 oktyabr 1723-cü ildə), cibimdə qara qəpik və ya hər hansı bir zəmanət məktubu olmadan, doğma evimdən üç yüz mil uzaqlıqda olan Nyu-York şəhərinə gəldim.

II FƏSİL

Dənizə olan həvəsim artıq keçib getmişdi, əks halda onu asanlıqla təmin edə bilərdim. Başqa bir sənəti kifayət qədər öyrəndiyim və özümü yaxşı usta hesab etdiyimdən xidmətimi buradakı naşir Vilyam Bredforda (o, Pensilvaniyanın birinci çapçısı idi, lakin qubernator Corc Keyslə mübahisədən sonra oranı tərk etmişdi) təklif etdim. Mənə yer verə bilmədi, belə ki, işləri az, şəyirdləri isə kifayət qədər idi. «Amma, – o dedi, – mənim Filadelfiyada işləyən oğlumun baş köməkçisi Akvil Rouz bu yaxınlarda vəfat edib. Əgər sən ora getmək istəsən, hesab edirəm ki, sənin üçün iş tapılar». Filadelfiya yüzlərcə mil uzaqlıqda yerləşirdi. Mən Anboya qısa yolla gedən gəmiyə oturdum, sandıq və digər şeylərimi isə dolayı yolla – dənizdən keçməklə göndərdim.

Biz körfəzi keçən zaman tufan qopdu və gəminin çürümüş yelkənləri parça-parça olduğundan limana girə bilmədik. Tufan bizi Lonq-Aylendə qovdu. Bu gəzinti zamanı, sərnişinlərdən biri – kefli hollandiyalı suya düşdü. O artıq batmaqda idi ki, mən bortdan əyilib onun pırtlaşıq saçlı başından tutdum; onu özümə tərəf çəkərək digər sərnişinlərin köməyi ilə gəmiyə qaldırdım. Çimmək onu bir az ayıltdı və yatmağa getməmişdən əvvəl cibindən bir kitabça çıxarıb, qurutmaq üçün mənə verdi. Bu mənim sevimli müəllifim olan Benianın holland dilinə tərcümə edilmiş «Zəvvarın səyahəti»¹⁰ kitabı idi. Bu kitab yaxşı kağızda, xırda şriftlərlə, mis üzərində qravüralı çap edilmişdi; mən, onun doğma dilində nəşr edilmiş belə keyfiyyətli kitab hələ görməmiş-dim. Sonralar öyrəndim ki, bu əsər bir çox avropa dillərinə tərcümə edilib və ola bilsin ki, Bibliya istisna olmaqla, ən çox oxunan kitabdır. Səmimi Con mənim tanıdığım əsərlərində nəqli və dialoqu növbə-ləşdirən ilk yazıçı idi. Bununla oxucuda elə təəssürat yaranırdı ki, sanki əsərin maraqlı hissələrində qəhrə-manlarla bir yerdədir və onların söhbətinə qulaq asır. Defo özünün «Robinzon Kruzo», «Moll Flenders» və başqa əsərlərində, Riçardson isə özünün «Pamelo»sunda bu priyomdan məharətlə istifadə etmişdilər.

Adaya yaxınlaşanda gördük ki, hündür dalğala-rın daş sahilə çırpıldığı bu yerdə sahilə yan ala bilməyəcəyik. Onda biz lövbəri salaraq, kanatı sahilə doğru tulladıq. Adanın bəzi sakinləri sahilə yaxınla-şaraq, bizə nə isə deməyə çalışırdılar, biz də öz növbəmizdə onlara tərəf çığırırdıq, lakin külək güclü olduğundan, ləpədöyən isə böyük səs-küy yaratdı-ğından bir-birimizi başa düşə bilmirdik. Sahildə bir neçə qayığın olduğunu görüb, sahildəkiləri başa salmaq istəyirdik ki, bizi bu qayıqlarda sahilə çıxar-sınlar. Onlar isə ya bizi başa düşmədilər, ya da belə havada qayıqla gəmiyə yaxınlaşmaqdan çəkindikləri üçün çıxıb getdilər. Gecə yaxınlaşırdı, küləyin gücü aşağı düşənə qədər gözləməkdən ayrı əlacımız qal-mamışdı; gəminin sahibi ilə birlikdə qərara aldıq ki, bir az yuxumuzu almaq üçün, göyərtənin altına, islanmış hollandiyalının yanına enək. Narın yağan yağış oturduğumuz yerə sızdığından, biz də elə onun kimi islandıq. Biz bütün gecəni beləcə, istirahətsiz keçirtdik; səhərisi gün külək səngidiyindən, kursu-muzu Amboya götürdük. Artıq 30 saatdan çox idi ki, keyfiyyətsiz romdan başqa heç bir yemək-içməyimiz olmadan şor suda üzürdük.

Axşam qızdırdığımı hiss etdim və çarpayıya uzandım. Haradasa oxumuşdum ki, çoxlu su içərək tərləmək qızdırmaya kömək edir, bu reseptə əməl edərək bütün gecəni möhkəm tərlədim və qızdırmam kəsdi. Səhər, gəmi-bərə quruya çıxdıqdan sonra səyahətimi piyada davam etdirdim. Berlinqtona hələ 50 mil qalırdı. Oradan isə, Filadelfiyaya, deyilənə görə, qayıqla getməli idim.

Bütün günü yağış yağdığından iliyimə kimi islandım və günortaya yaxın bərk yoruldum; ona görə də, miskin görünüşlü bir mehmanxanada qal-mağa məcbur oldum və gecəni orada keçirtdim, artıq evdən çıxdığıma görə peşimanlıq hiss etməyə başla-mışdım. Bundan başqa görünüşüm də o qədər yaxşı təsir bağışlamırdı. Verilən suallardan hiss edirdim ki, mənə qaçaq qulluqçu kimi baxırlar və bu şübhə ilə tutulmaq qorxum var. Lakin növbəti gün yolumu davam etdirərək Berlinqtonun səkkiz və ya on milliyindəki mehmanxanaya çatdım. Oranın sahibi doktor Braun adlı birisi idi. Yemək yediyim müddətdə o mənimlə söhbətləşdi və müəyyən edəndə ki, nə isə oxumuşam bundan çox məmnun qaldı. Bizim tanışlığımız onun həyatının sonuna qədər davam etdi. O, zənnimcə səyyar həkim idi, ona görə də İngiltərə və ya Avropanın elə bir şəhəri yox idi ki, onun haqqında mükəmməl danışa bilməsin. Onun müəyyən ədəbi savadı və iti ağlı var idi. Lakin bu onun allahsız olmağına əsla maneçilik törətmirdi və bir neçə ildən sonra Kotton¹¹ Vergiliyə qarşı çıxan kimi, o da ədəbsiz şeirlərilə İncilə qarşı çıxmağa başladı. O, bir çox faktları xoşagəlməz nöqteyi-nəzərdən qələmə almağa başlamışdı ki, bu da ağıllarda çaxnaşmalara səbəb ola bilərdi. Xoşbəxtlikdən yazdıqlarını çap etdirmədiyi üçün bu, baş vermədi.

Bu gecəni onun evində qalıb, səhərisi Berlinq-tona yetişdim. Burada məni məyusluq gözləyirdi, belə ki, reys qayıqları mən gəlməmişdən bir az əvvəl yola düşdüyündən bir də çərşənbə axşamı olacaqdı, bu gün isə yalnız şənbə idi. Onda yenidən şəhərə qayıdıb, su ilə səyahət edən zaman yemək üçün bir qədər zəncəfilli pryanik aldığım yaşlı qadından məsləhət istədim. O, qayıqlar gələnə qədər evində qalmağı təklif etdi. Artıq piyada səyahətlərdən yorulmuşdum və təklifini həmən qəbul etdim. O, biləndə ki, mən çapçıyam, istədi ki, bu şəhərdə qalıb öz peşəm ilə məşğul olum. Lakin o bunu nə qədər avadanlıq lazım olduğunu bilmədiyindən demişdi. O çox qonaqpərvər idi, sidqi-ürəklə məni öküz başından hazırlanmış xörəyə qonaq etdi, əvəzində isə məndən yalnız bir parç pivə qəbul etdı. Mən artıq razılaşmışdım ki, çərşənbə axşamına qədər burada qalım. Lakin axşam çayın sahilində gəzişərkən, gördüm ki, sahilə bir qayıq yan alır və öyrəndim ki, bu qayıq bir neçə sərnişinlə Filadelfiyaya doğru gedir. Onlar məni götürməyə razı oldular və külək olmadığına görə, yol boyu avar çəkmək məcburiyyətində qaldıq; şəhər hələ də görünmədiyindən, təqribən gecə yarısı, bəzi sərnişinlər bildirdilər ki, görünür biz şəhəri keçmişik, ona görə də avar çəkməyi dayandırmaq lazımdır, digərləri isə ümumiyyətlə harada olduğumuzu bilmirdilər. Biz sahilə yan aldıq, balaca bir buxtada, köhnə çəpərin yanında dayandıq və onun dirəklərindən tonqal qaladıq (axı artıq soyuq bir oktyabr gecəsi idi). Səhər buxtadan çıxan kimi yol yoldaşlarımdan biri Kuper buxtasını tanıdı, o, Filadelfiyadan bir az yuxarıda yerləşirdi. Biz Filadelfiyaya səhər saat səkkiz ya da doqquzda çatdıq və Markit-stritin yanında yerləşən körpüyə yan aldıq.

Səyahətimi ona görə bu qədər müfəssəl yazı-ram və bundan belə də yazacağam ki, düşdüyüm ağır vəziyyətlə indiki mövqeyimi xəyalən müqayisə edə biləsən. Əynimdə fəhlə paltarı idi. Kostyumum isə dolayı yolla, dənizlə gəlməli idi. Bu səyahətdən son-ra çox çirkli idim, ciblərim corab və köynəklərimlə dolu idi; mən burada heç kimi tanımırdım və təsəvvürümə belə gətirmirdim ki, harada mənzil kirayə edə bilərəm. Piyada gəzmək, avar çəkmək və yuxusuzluq məni taqətdən salmışdı. Çox ac idim, cibimdə cəmi bir dollar və mis sikkələrdən ibarət təqribən bir şillinq pulum var idi. Mən bu pulları qayıqçılara verdim. Onlar əvvəlcə mənim də avar çəkdiyimi bildirərək, pulları götürmək istəmirdilər, lakin mən təkidlə gediş haqqını ödəmək istəyirdim. Bəzən insan pulu az olanda daha səxavətli olur, nəinki pullu olanda. Bəlkə bu ona görə baş verir ki, heç kim onun pulunun az olduğunu düşünməsin.

Ətrafa baxa-baxa küçəyuxarı gedirdim. Markit-stritə çatanda, əlində çörək aparan bir oğlanla rast-laşdım. Çox vaxt yediyim quru çörək olduğundan, onu haradan aldığını öyrənən kimi göstərilən çörək dükanına getdim. Bostonda aldığım suxarilərdən istədim, lakin görünür Filadelfiyada onları hazırlamırdılar. Onda çörəkçidən mənə üç pennilik bir çörək verməsini istədim, amma bildirdilər ki, onlarda belə çörək olmur. Buradakı çörəyin növlərini və onların qiymətlərini bilmədiyimdən, çörəkçidən xahiş etdim ki, üç penniyə nə isə versin. O mənə üç böyük və yumşaq bulka verdi. Verilən miqdara təəccüb etdim, amma bulkaları götürdüm və ciblərimdə yer olmadığından, hərəsini bir qoltuğuma vuraraq, üçüncüsünü yeməyə başladım. Bu görkəmdə Markit-stritdən, gələcək arvadımın atası – Mister Ridin qapısının yanından keçərək (yəqin bu zaman qapılarının yanında dayanan qız məni görüb fikirləşibmiş ki, yaman qəribə və yarımvəhşi görkəmim var) For-stritə qədər getdim; Sonra bulkamı ötürə-ötürə Çestnet-strit və Uolnet-strit küçələri aşağı addımladım. Küçəni dönəndən sonra Market-strit körpüsünün, üzüb gəldiyimiz qayığın yanına çatdım. Burada bulkadan doyunca yeyib, çay suyundan içdikdən sonra, qalan iki bulkanı qayıqda birgə gəldiyim və bundan sonra hələ yoluna davam etməli olacaq uşaqlı qadına verdim.

Qarnımı bu cür bərkidəndən sonra, yenidən küçə ilə qalxmağa başladım. Artıq küçədə səliqəli geyinmiş adamların sayı artmışdı və onların hamısı bir istiqamətdə gedirdilər; mən də onlara qoşuldum və kvakerlərin bazarın yanında yerləşən ibadətxana-sına girdim. Onların arasında oturdum və keçən gecəni yatmayıb bərk yorulduğumdan heç bir şey eşitmədən yatdım. İbadətin axırında isə rəhmli birisi məni ayıltdı. Bu, Filadelfiyada ilk baş çəkdiyim və yatdığım ev idi.

Sonra yenə aşağı, çaya tərəf düşməyə başladım. Bu zaman xoşsifət gənc kvakerdən qalmaq üçün yer soruşdum. Biz «Üç dənizçi» mehmanxanasının yanında idik; həmin evi göstərərək bildirdi ki, «bura gəlmələr üçün müsafir evidir, amma şəhərdə pis ad çıxarıb; mənimlə getsən, sənə daha yaxşı yer göstə-rərəm». O məni Uoter-stritdəki «Azmışların yurdu» adlı mehmanxanaya gətirdi. Burada mənə nahar verdilər. Məni gənc sifətimə və görünüşümə görə qaçqına bənzədib, naharı yeyənə qədər bir neçə bic sual verdilər.

Nahardan sonra buranın sahibi mənim çarpa-yımı göstərdi, soyunmadan uzanaraq, şam yeməyinə çağırılana qədər yatdım. Axşam saat altıda yeməyimi yeyib səhərə kimi yenə də möhkəm yatdım. Səhər mümkün qədər səliqəli geyinib, çap ustası Endrü Bredfordun yanına getdim. Mətbəədə onun Nyu-Yorkda gördüyüm atası ilə rastlaşdım, o, atla Filadelfiyaya məndən tez gəlmişdi. Məni oğlu ilə tanış etdi; o məni gülərüzlə qarşıladı, səhər yeməyinə qonaq etdi, amma bildirdi ki, artıq başqa birisini işə qəbul etdiyindən hazırda köməkçiyə ehtiyacı yoxdur. Lakin bu yaxınlarda şəhərə Keymer adlı bir çapçı gəlib, bəlkə onda sənin üçün iş tapılar. Əgər alınmasa yeni vakansiya əmələ gələnə qədər evində qalmağımı və xırda işlərində ona kömək göstərməyimi təklif etdi.

Yaşlı centlemen dedi ki, çapçıgilə mənimlə birlikdə gedəcək. Biz ora çatanda, Bredford dedi: «Qonşu, yanına səninlə eyni sənətlə məşğul olan cavan adam gətirmişəm; ola bilsin ki, sənə gərək olar». O, bir neçə sual verərək, necə işlədiyimi gör-mək üçün verstatkanı mənə uzatdı. Sonra bildirdi ki, hələlik onun işi yoxdur, amma tezliklə məni işə gö-türəcək. Keymer əvvəllər Bredfordu görmədiyindən hesab etdi ki, o, ona rəğbət bəsləyən şəhərlilərdən biridir və gələcək planları haqqında danışmağa başladı; Bredford bu şəhərdə çalışan digər çapçının atası olduğunu bildirmədi. Keymer bildirəndə ki, burada olan işlərin böyük hüssəsini əlinə almağa çalışacaq, Bredford hiyləgər sualları və əsassız şübhələri ilə ondan planlarının bütün təfsilatını, o cümlədən ona kimin arxa dura biləcəyinə ümid etdiyini öyrəndi. Onların yanında dayanıb bütün söhbətləri eşidirdim. O dəqiqə başa düşdüm ki, onlardan biri qoca hiyləgər, digəri isə sütül bir naşıdır. Bredford gedəndən sonra Keymerə bu qocanın kim olduğunu bildirəndə o, son dərəcə təəccübləndi.