Kitabı oku: «Keçmişdən gələn səslər», sayfa 4

BEŞİNCİ FƏSİL

Şənlər kədərlənmiş, kədərlilər isə əla əhval-ruhiyyədədirlər

Bir həftə keçdi. Günəş getdikcə daha güclü yandırırdı, gecələr isti və qısa idi. Tarlaların üstü ilə zaman-zaman, yağış səpməklə, buludlar üzüb keçirdi, ancaq külək, taxıla ziyan vurmasınlar deyə, onları dərhal dağıdırdı. Ağaclar çiçəkləmişdi, bir çoxunün üstünə isə artıq meyvələr tumurcuqlamışdı.

Hər şey ətir saçırdı. Nohurun üstündə leyləklər qurbağa qurultusuna qulaq verərək, fikrə getmişdilər. Quş yuvalarında artıq balalar tərpəşirdi. Ətrafda hər şey yaşamağa və böyüməyə tələsir, yaxud da həyat və böyümə üçün qüvvə toplayırdı. Təbiətdə, qaynayan sudakı qabarcıqlar kimi, fasiləsiz olaraq, yeni həyatlar, yeni səslər, yeni sevinclər peyda olurdu. Günəş üfüqün üzərində nə qədər yüksəyə qalxırdısa, həyat da bir o qədər qarşısıalınmaz şəkildə çağlayırdı. Bu nəhəng işıq mənbəyinin bütöv ruhlar güruhu ilə əhatə olunduğu və onların qayğısızcasına şuxluq və şənliklə dolu olmaqla, müvəqqəti varlıqlara daxil olaraq, dolu kimi yerin üstünə yağdığı kimi görünürdü.

Çöllər, kolluqlar və meşələr, təpələr və vadilər bütün mümkün çalarlı yaşıl geymişdilər və bu yaşıllıq arasında ağ, qırmızı, göy, sarı və allah bilir, daha hansı rənglər ulduz kimi parıldayırdı. Müxtəlif yerlərdə cəmlənmiş bütün bu rənglər insan gözü tərəfindən uzaqdan torpağın hüdudsuz ənginliklərinə başıpozuq şəkildə səpilmiş müxtəlif rəngli zolaqlar və ləkələr kimi qəbul olunurdu. Yəqin, üzərində süründükləri məşhur freskalar da milçəklərə, bütün rənglərlə əlvanlaşan çöllər onların içində yaşayan insanlara göründüyü kimi görünür. Lakin Əbədinin, onun üçün torpağın – kətan, qarın – rəsmi gizləyən pərdə, fırçanın isə günəş olduğu bu böyük rəssamın mürgüləməyən gözünün bu zolaq və ləkələrdə nə gördüyü kimə məlumdur?

Bütün bu zaman ərzində Anelkanın atası evdən heç yana çıxmadı. Borc götürülmüş pulu Şmulla şəhərə göndərdi, özü isə, siqardan əl çəkməyərək, ən çox kabinetində əyləşdi: mütaliə edir və siqar çəkir, yaxud Şmulla danışır və yenə çəkirdi.

Bəzən artırmaya çıxır və əllərini ciblərinə salaraq, başını arxaya ataraq, sanki gözlənilən hadisələrin ordan yaxınlaşmasını gözləməklə, üfüqə baxırdı. Ancaq hadisələr gecikirdi, hələlik isə mülkədar tarlalarında seyrək çovdar görünür və orda-burda əkilməmiş torpaq zolaqları qaralırdı. Belə dəqiqələrdə gələcəkdə artıq dayağının olmadığı fikri pan Yanı ildırım kimi deşirdi. O, kabinetinə qayıdır və saatlarla küncdən-küncə addımlayır, döşəmə taxtaları isə ayaqları altında cırıldayırdı.

Kim bilir, pan Yan həyatında ilk dəfəmi belə fikirli və həyəcanlı idi? O, ağır zaman yaşayırdı. Bu gün, sabah, ən geci – bir həftə sonra servitutlar barəsindəki məsələ həll olunmalı idi. Bir neçə ay əvvəl kəndlilər, sanki, meşəyə olan haqlarından imtina etməyə və əvəzində hər həyətə üç morq torpaq götürməyə razılaşmışdılar. Əgər onlar müqaviləni imzalasalar, o, müşəni satacaq, qalan on mini alacaq və ən təxirəsalınmaz işləri qaydasına qoyacaq. Ancaq əgər kəndlilər tərslik etsələr, mülkü satmaq lazım gələcək. Bəs sonra?..

Işlərin onları tam iflasla hədələyən belə mümkün dönüşü mülkədarı sıxırdı. O, ruhdan düşdü, adi özünəinamını və hətta evdən çıxmaq həvəsini itirdi. Kəndlilərin fikirlərini dəyişdikləri və meşəyə görə hər həyətə üç motqdan artıq tələb etmək, yoxsa danışıqları tamamən pozmaq niyyətində olduqları şayiəsi gəzirdi. Bu, pan Yanı dəhşətə gətirirdi.

O mütləq hər şeyin onların istəkləri ilə getməsini, amma özlərinin barmaqlarını belə tərpətməməsini istəyən adamlara aid idi. Pan Yan kəndlilərlə üç morq barədə razılaşaraq, servitutlarla bağlı hər şeyin qaydaya qoyulduğuna möhkəm inanırdı. Buna görə də meşəni satmış, behi xərcləmişdi və hansısa maneələrin yarana biləcəyi fikrini ehtimal etməyərək, daha bu işlə məşğul olmurdu. Özünü kəndlilərlə müqavilənin müqəddəs Yan günündə imzalanacağına inandıraraq, hər şeyi həmin müddətə qədər təxirə salırdı.

Şmul kəndlilərin dörd morq barəsində danışdıqlarını ona bildirəndə pan Yan ümidlərinin çoxmərtəbəli binasının laxladığını hiss etdi. Onu həyəcan bürüdü, amma hər şeyi öz qaydası ilə getməyə qoymağa öyrəşdiyinə və öz illyuziyalarından ayrılmaq istəmədiyinə görə, hətta bu xəbəri yoxlamağa, xüsusən də, qüvvəsi daxilində, işi yoluna qoymağa cəhd göstərməyə qərar verə bilmədi.

Pan Yan amansız gerçəkliyə əl yelləyir, haqlanana kimi ondan qaçırdı.

“Bəlkə, bu, dedi-qodudur? – deyə fikirləşdi. – Kəndlilərdən soruşmaq lazımdır… Yox!.. Yoxsa, güzəştə getməyə hazır olduğum qərarına gələrlər…”

Əslində, mülkədar, sadəcə, acı həqiqəti öyrənməyə qorxurdu. Əgər kəndlilərlə danışıqların heç nə ilə bitəcəyi elə bu gün məlum olsaydı, meşənin satılması ilə bağlı arzuları dağılardı. Ancaq naməlumluqda olarkən onlarla daha bir həftə, üç gün… heç olmasa, yalnız bir gün kefini açardı!..

Beləliklə, pan Yan heç kəsi sorğu-sual etmədi, bu barədə heç kəslə danışmadı, hətta Şmula servitutlardan söhbət açmağa imkan vermədi – və gözlədi. O belə fəaliyyət tərzini diplomatiya adlandırır və özünə təlqin edirdi ki, əgər heç kəs ondan bu iş barədə bir kəlmə də eşitməsə, kəndlilər əvvəlki şərtlərdən imtina etməyə cəsarət etməzlər.

Lakin bu heç də diplomatiya deyildi, həqiqətin gözlərinə baxmaqdan, mülk hərracda borclara görə gedəndə özündən nə etməlini soruşmaqdan qorxmaq idi. Arvadı necə etməli?.. Sərf olunmuş cehizinin, daş-qaşının və adət olunmuş həyat tərzinin əvəzində ona nə təklif edə bilər?.. Onu mülkiyyətini ərinə etibar edərək, hər şeydən məhrum olduğu və artıq heç vaxt Varşavaya müalicəyə getməyəcəyi fikrilə necə barışdırmalı?

Vaxt sürətlə uçurdu. Mülkədarın gecə soyuq tərlə oyandığı və bəlkə artıq sabah bütün həqiqəti öyrənəcəyini fikirləşdiyi də olurdu. Bəzən yığıncaq toplamağa və özü kəndlilərdən müqaviləni imzalamağa razı olub-olmadıqlarını soruşmağa hazırlaşırdı. Amma cəsarət onu tez tərk eləyir və o özünü sakitləşdirirdi:

“Hələ bu bir neçə ayın işi olsaydı… Yoxsa onsuz da, bu gün-sabah özləri bura gələcəklər. Birdən tələskənliyimlə hər şeyi korlayaram…”

Bəzən nəbzi tez-tez vursa da və ürəyi sinəsində yaralı quş kimi çırpınsa da, gözlədi. Belə hissiyyatı hələ heç vaxt keçirməmişdi.

Əgər o, gələcəyə nəzər sala bilsəydi, məzar xaçları onu çəkindirərdi. Bəlkə, onda dayanar, fikrindən dönərdi?

Pan Yanın əhval-ruhiyyəsinin bütün ev üzərindən əskik olmadığı kimi görünürdü. Pani Matilda daha da solğun olmuşdu. Anelka, səbəbini özü də bilmədən, suya basılmış kimi gəzirdi. Muzdurlar bir-birinin ardınca haqq-hesab istəyir və əlləri ətəklərindən uzun halda işləyirdilər. Bəziləri özlərinə yeni yer axtarmaqdan ötrü bir neçə günlüyə gizlincə malikanədən əkilirdilər. Başqaları ödənməmiş maaşın əvəzində nədənsə faydalanmaqdan ötrü anbarlardan kəndir və müxtəlif dəmir parçaları aparırdılar. Daha cəsarətlilər pis yemlənmədən yana ucadan şikayətlənirdilər.

Axşamlar öz yaşayış yerləri, ya da dərz anbarları yanında görünür, “mülkədarın fatihəsinin oxunduğu” barədə açıq-aşkar danışırdılar.

Yalnız on il ərzində sahiblə birlikdə gəzmiş arabaçı Ancey hasara söykənərək, sakitcə dayanır, quş kimi fit çalan çubuğunu tüstülədir və zaman-zaman donquldanırdı:

– Eh, axmaqlar…

– Nə olub ki? .. – daim narazı xırmançı ondan soruşdu.

– O olub ki, axmaqdırlar, – arabaçı cavab verdi və tüpürdü. – Mülkü satsalar da, pan, onsuz da, məhv olmayacaq.

– Bəs onu burdan qovanda harda yaşayacaq?

– Şəhərdə. Burdan da yaxşı.

– Bəs nə yeyəcək?

– Sizlərdən heç birinin heç qoxulamadığını.

– Bəs qadın uşaqlarla hara gedəcək?

– O da şəhərə gedəcək, orda aptek də yaxındadır. Allah göstərməsin, o öləndə ağa elə bir varlı qadınla evlənəcək ki, onun bir üzüyünə bütöv kəndi alacaq, – Ancey belə dedi.

– Nə olar, bəlkə də, elədir!

– Kim bilir!

– Bəs biz necə olacağıq? Ax maaşımızı bizə borcludur.

– Siz? Onun yoxsulluğu ilə hələ bir sizi yedirib-içirməyi çatmır. Mülkü satanda hesablaşacaq.

– Deməli, burda uzun müddət veyllənməyəcəyik?..

– O bir söhbət idi, bu isə tamamilə başqa bir söhbətdir. Qoy hər kəs onun üçün yaxşı olan yerə getsin, mən isə sahibin yanında qalacağam. – Bunu deyərək, Ancey tənbəlliklə gərnəşdi və toplaşanları hətta nəzərinə də layiq bilməyərək, tövləyə tərəf getdi.

Muzdurlar baxışdılar.

– Goplayır, yoxsa həqiqəti deyir? – biri belə soruşdu.

– Niyə goplasın, arabaçı arabanın ardınca getdiyi kimi, ağanın ardınca hər yerə gedir; onu incitməyəcəyini bilir.

– Bu, doğrudur… Onun dərdi də azdır: nə arvadı, nə də uşaqları var, tək-tənhadır; ağa ilə ikilikdə gəzir, araq içir vı qızların ardınca quyruq bulayırlar.

Ksöndzin təsərrüfat müdirəsi bir həftə əvvəl, həqiqətən, öldü və Kivalskaya – doğrudur, göz yaşları və af-ufla, bununla belə qədərincə qərarlılıqla – haqq-hesab istədi. O hamını ağlını itirəcək dərəcədə sevdiyini və yəqin, kədərdən öləcəyini təkrar edirdi, ancaq onun inanclı borcu yararsız qulluqçuların acından öldürə biləcəkləri ksöndzın yanına getməyi əmr edirdi. Sonunda məvacib barədə ağalara xatırlatmağa cəsarət etmədiyini, amma onların ədalətliliyinə müqəddəs şəkildə inandığını əlavə etdi.

Panna Valentinanın da davranışında dəyişiklik hiss olunurdu. Evdən elliklə qaçışı görərək, mürəbbiyə səmimi şəkildə sevdiyi Anelkanı atmayacağını, amma onun atası ilə bir dam altında yaşamayacağını hamının eşidəcəyi şəkildə bildirdi.

Pani Matilda bunu eşidərək, ərinin sadiqliyindən daha çox, elmli xanımın lətafətinin onun üçün cazibə təşkil etmədiyinə əmin olmaqla, yalnız çiynini çəkdi. Ancaq, hər halda, payızda hər ikisinin uşaqlarla Varşavaya gedəcəklərini, hələliksə pan Yanın evdə gec-gec olduğunu və buna görə də panna Valentinanın öz həyəcanını, heç olmasa, bir az azalda biləcəyini mürəbbiyəyə dedi.

Beləliklə, məsələ həll olunmamış qaldı. Ancaq panna Valentina, hər ehtimala qarşı, öz alt paltarını yumağa verdi. Mürəbbiyənin Anelka ilə məşğul olmağa getdikcə daha az vaxt ayırması və əsasən öz bəkarətinin mühafizəsində dayanması xüsusən pis əlamət idi. Onu təhlükəli yoldançıxarandan bir neçə otaq və bir düjin pilləlik maneənin ayırdığı fikrində razılıq hiss edərək, fikrini dağıtmaqdan ötrü gündə üç dəfə mansardasının pəncərəsindən sərçələri yemləyirdi.

Bu arada Anelkanın sərbəst vaxtı nə vaxtsa olduğundan daha az idi. Doğrudur, indi dərslər uzun çəkmirdi, ancaq qızın üzərinə tökülən hər cür tapşırıqlar onları artıqlaması ilə ödəyirdi və o fasiləsiz olaraq yazır, köçürür və əzbər öyrənirdi. Panna Valentina, sanki, tezliklə çıxıb gedəcəyini öncədən görərək, aşkardır ki, bu ehtiyatın uzun müddətə çatmasından ötrü müdriklikləri şagirdinin başına dolu vedrələrlə əndərirdi.

Nəticədə təmiz hava və hərəkəti zəruri olan zavallı qız bir neçə gün ərzində arıqladı və solğunlaşdı. Anelka bağa gec-gec çıxır, yola bitişik hissəyə isə heç nəzər salmırdı.

Onun yeganə sevinci sahibəsindən bir addım da ayrılmayan Karusik idi. It onunla yanaşı şüşələnmiş terrasın yanında oturur, qızın cibində gətirdiyi nahar qalıqlarını yeyir, onun əzizləyici nəsihətlərini dinləyir və onunla kompaniya xatirinə, bəlkə, yaxın gələcəkdə it təhsilinin minimumunu təşkil edəcək müxtəlif əşyaları öyrəndiyi kimi görünürdü.

Yaxınlaşan fırtınanı, bəlkə də, başqalarından daha kəskin hiss etdiyinə görə, Əyləncələr, heç olmasa, sadəcə, itlə oyun Anelka üçün daha da zəruri idi. Onun payına ağır sınaqlar düşmüşdü və hətta onun xırda ürəyinin bu qədər dərdli yaşantını özünə necə yerləşdirdiyini anlamaq çətindir.

Anasının gözləri altındakı tünd dairələr Anelkada hansı dəhşəti doğururdu! Onun şikayətləri necə zərbələr idi: “Sonuncu səməni ekstraktı bankam bitdi və başqasını nə vaxt əldə edəcəyim məlum deyil!” Təlaş və həyəcanını bulanıq şəkildə anladığı kədərli atasının görüntüsündən qızda nələr baş verirdi!

Hissiyyatı Anelkaya muzdurların niyə narazı və kobud olduğunu, Kivalskayanın nə üçün getdiyini deyirdi. Mehtərlərdən birinin sözlərini havada tutaraq, hər şeyi sonuna kimi anladı:

– Adamlar da, öküzlər də, hətta torpaq da aclıq çəkirsə, burda necə yaşamalı…

Adamlar, kəllər, hətta torpaq da acdırlar!.. Adamlar burdan gedə bilər, öküzlər, yəqin, gəbərərlər, bəs torpaq nə olacaq?.. Doğrudanmı o, acından ölməlidir?.. Doğrudanmı o, taxıl və çiçək doğmağa, ağac və quşları yemləməyə son verəcək? Deməli, boşalmış malikanəni qaralmış gövdələrin və çılpaq ağacların əhatə edəcəyi zaman başlana bilər.

Onların torpağı öləcək… Necə də dəhşətlidir! Deməli, onlar: atası, anası, Yuzek, hamısından da əvvəl adamların, heyvanların və əhatə edən əşyaların ölümünü görməməkdən ötrü o özü öləcəklər.

Yer üzünə axşam düşəndə və yalnız qərbdə şəfəq hələ ensiz lent kimi səyriyəndə onun həyəcan bürümüş qəlbi necə əsirdi. Anelka bağın ən qaranlıq küncünə, hansısa quşun yuxuda ikən hərdənbir şikayətlə cikkildədiyi qoca cökə ağacının altına sığınırdı. Qız göz yaşlarına boğularaq, valideynlərinə, Yuzekə, muzdurlara, kəllərə və torpağa rəhmi gəlməsi üçün allaha yalvarırdı. Bəzən qəlbinə əvvəllər məlum olmayan şübhələr soxulurdu. Birdən allah bu dəqiqədə harasa uzağa gedibsə və onun müti yalvarışlarını eşitməzsə? Oh, əgər belə şübhələr uşaq qəlbində heç vaxt oyanmasaydı!..

Saatlar isə qaçırdı, gündüz günəş çıxır və batırdı, gecə Kiçik Ayı Bürcü, kainatın bu usanmaz saat əqrəbi dönmədən Qütb ulduzu ətrafında hərlənirdi. O, bütün ailənin taleyini həll etməli olan günün sübhünü yaxınlaşdırmaqla, hərəkət edir və edirdi.

Bir dəfə pan Yandakı ər və ata oyandı və o, bədbəxtçilikdən, o vaxt xaricdə olan varlı xalasına yazmaq qərarına gəldi.

Məktubda səhvlərini, xalasının xeyirxahlığından dəfələrlə sui-istifadə etdiyini etiraf etdi və sonuncu dəfə ən təxirəsalınmaz borcların ödənməsi üçün on beş min borc verməsini yalvardı. O, borcverənlərlə hesablaşaraq, həyat tərzini kökündən dəyişəcək: müdir, mirzə, yaxud, ən pis halda, sadə prikazçik-darğa işləyəcək. Xərcləri ixtisar edərək, bir neçə il sonra nəinki möhtərəm xalasına borcunu qaytaracaq, həm də başlı-başına buraxılmış təsərrüfatı bərpa edə biləcək.

Pan Yan vədlərinin təsirinə elə də arxalanmayaraq, bədbəxt vəziyyətlərini və kömək üçün yalvarmasını xalasına təsvir etməyi arvadından xahiş etdi.

Pani Matilda iki səhifəlik məktub yazdı; öz xəstəliyindən, neçə ildir, yanına getməyi əbəs yerə arziladığı doktor Xalubinskidən, xəstə Yuzekdən, Raspayldan, səməni ekstraktından və dəbdən düşmüş paltarlardan, Kivalskayanın gedişindən və onun fikrincə, xalanı təsirləndirə biləcək hər şeydən bəhs etdi. Yekunda təminat şəklində xalaya cehizindən qorunub saxlanmış xutorun girov kağızını göndərməyi təklif etdi. Mülkün bir neçə milliyində yerləşən xutor daxmadan, yüz morq torpaqdan ibarət idi və ali dərəcədə vicdanlı darğanın nəzarəti altında idi. Bu xutoru onu almağa həvəskar tapılmaması kimi sadə bir səbəbdən indiyə qədər girov qoymamış və satmamışdılar.

Amma, mülkədarın fikrincə, arvadı tərəfdən xalaya hücumlar da kifayət deyildi. Buna görə də Anelkanı çağırdı və nənəyə məktub yazmağı tapşırdı.

– Məgər mən bacararam? – deyə Anelka karıxaraq, soruşdu. – Mən nənəni heç vaxt görməmişəm və ondan qorxuram…

Pan Yan bu qorxunun səbəbinin xala barəsində Anelkanın yanında arvadı ilə etdiyi söhbətlərin olmasını başa düşürdü. Amma qızının bəhanəsini yetəri qədər inamdırıcı saymayaraq, dedi:

– Doğrudanmı məktub yaza bilməzsən?

– Bilmirəm ki, nə barədə…

– Hər şey barəsində. Ananın xəstə olduğunu, atanın kefinin pozulduğunu, oxumaq istədiyini, amma buna pul olmadığını yaz…

– Amma mən heç oxumaq istəmirəm!.. – deyə Anelka pıçıldadı. – Panna Valentinanın aldığı pulları təsərrüfata sərf etmək daha yaxşıdır…

Pan Yan necə kefsizləsə də, ucadan qəhqəhə çəkdi.

–Sən öz səmimiyyətində təqlidedilməzsən! – deyə səsləndi. – Valideynini yükləmək istəmirsənsə, nənədən təhsilə xüsusən pul xahiş etmək lazımdır…

– Axı mən… xahiş etməyi bacarmıram…

Pan Yan Anelkaya baxdı və onun baxışında eyni zamanda narazılıq və sevinc əks olundu. O, Anelkanın çətin dəqiqədə onu xilas etməyə qadir olmamasından narazı idi. Göründüyü kimi, öyüdlərinin boşuna getməməsi isə ata qəlbini sevinclə doldururdu. Axı həmişə dairələrinin adamlarının yalnız əmr və tələb etdiklərini, xahiş etməyin isə kasıbların nəsibi olduğunu ona təkrar edirdi.

– Bilirsənmi, qızım, – deyə o, Anelkaya izah etməyə başladı, – nənədən xahiş edə bilərik, birincisi, mənə anamı əvəz etdiyinə görə, ikincisi, o bizə bərabərdir, üçüncüsü – qoca qadındır, dördüncüsü – pulu ona qaytaracağıq. Nəhayət, onun varidatı, sanki, artıq bizimdir – axı o nə vaxtsa mütləq bizə keçəcək.

Anelka atasına inanmağa öyrəşsə də, bu dəlillər onun qəlbinə heç nə demirdi. Onların ədalətliliyinə və ağlabatanlığına şübhə etməyərək, qız, qurbağanı görərkən olduğu kimi, ikrah hissinə üstün gələ bilmirdi: onun allah tərəfindən yaradıldığını və fayda verdiyini bilsən də, hər halda, onu quş kimi əzizləmək mümkünsüzdür.

– Nənəyə yazacaqsanmı? – deyə atası təkid etdi.

– Əziz atacığım, çox istərdim, ancaq nə yazmağı bilmirəm…

– Onu sevdiyini, onunla tanış olmaq istədiyini yaz, – atası səbrini itirərək, belə dedi.

– Mən ondan qorxuram…

– Bu, yaxşı deyil, o bizim yaxın qohumumuzdur, qohumları isə sevmək lazımdır…

– Bilirəm…

– Bax görürsən! Yaxşı, məktubu özüm sənə diqtə edərəm.

Anelka yenə atasının sözlərindəki saxta notu hiss etdi. Bu yaxınlarda onun doğum günü idi və qız panna Valentinanın rəhbərliyi altında ona təbrik yazmalı idi. Lakin müəllimə uydurma sözlər deməyəcəyini və Anelkanı ikiüzlülüyə öyrətməyəcəyini bildirərək, ona kömək etməkdən qəti surətdə imtina etdi. Əgər qız atasını sevirsə, lazımi ifadələri özü tapa bilər.

Anelka təbriki özü düzüb-qoşdu və valideyninin çox xoşuna gəldi. Onlar mürəbbiyənin hərəkətini təriflədilər, onun baxışlarını bəyəndilər; Anelka sevinirdi, çünki hamının səmimi olduğunu hiss edirdi.

Atası ilə bugünkü söhbət isə onu güclü şəkildə incitdi. Valideyninin qüssəsini onları hansısa bəlanın hədələdiyini ondan yaxşı heç kəs hiss etmir, anlamırdı; amma qız öz müşahidələrini qəlbinin ən dərinliyində gizlədirdi. Öz hisslərini açıq ifadə etmək ona ədəbsiz görünürdü. Necə yəni? Doğrudanmı o, mülklərində adamların, kəllərin və hətta torpağın aclıq çəkdiyini, atasının Şmuldan borc pul aldığını, anasının isə səməni ekstraktının olmadığını kiməsə etibar etməlidir?.. Bəlkə, hamıdan gizlin, göz yaşına boğularaq, allahla danışdığını da yazmağı ona tapşıracaqlar?..

Yoxsa nəinki adəti əleyhinə evdə oturan və naharda şərab içməyən, üstəlik onu əvvəllər özünün pislədiyi ikiüzlülüyə məcbur edən ata haqqında yazmalı?

Ah, o, evdəki böyük dəyişiklikləri qeydə alır və barəsində fikirləşmək belə dəhşətli olanı eşidirdi… Hələ Şmul atasının evlənməsi barədə nə boşboğazlıq edirdi?.. Bədbəxtlik bəd ruh kimi onların evinə yerləşmişdi: bu görünməyən ruh var-dövləti sovurur, adamları dağıdır, ananı incidir, atanın qəlbində hər şeyi alt-üst edirdi. Bir neçə il əvvəl Anelka meşədə fırtınanın aşırdığı ağacları görmüşdü və onlara acımadan ürəyi sıxılmışdı. Əgər atasının qəlbində belə bir boşluq varsa, ona ağlamaq olar, amma bu barədə ucadan danışmaq – heç bir halda!

Atası nahardan sonra məktubu diqtə etməyi ona vəd edərək, kabinetdən yola salanda qızın ağlına belə fikirlər gəlirdi. Anelka özünə yer tapa bilmirdi.

Saat ikidə, artıq masanı hazırlayanda və valideynlər terrasda uşaqlarla əyləşəndə evə bir minik arabası yaxınlaşdı və ondan alçaq boyli, kök və hərəkətli bir qadın çıxdı. Lakey cənablara gələnin onları görmək istədiyini məruzə etdi.

– Kimdir? – deyə pan Yan soruşdu.

– Adilərdən deyil. Deyəsən, təsərrüfat müdirəsidir.

– Nədə gəlib?

– Qayda gətirib… Onu, sandıqçasını və yatacaq düyünçəsini…

–O əclaf? – ata donquldandı. –De, qoy içəri girsin.

Lakey getdi. Gələn qadın kandarda zil səslə dil boğaza qoymurdu:

–Quzum, şeyləri hələlik döşəməyə yerləşdir, mənsə cənablardan sənə iyirmi quruş göndərmələrini xahiş edərəm. Məndə heç nə qalmayıb. Görürsən, pulqabı tamamilə boşdur… Bütün pulları şəhərə yolda xərcləmişəm…

Sahiblər bu səsin onlara tanış olduğu görkəmilə bir-birinə baxdılar. Pani Matilda yüngülcə qızardı, onun əri isə qaş-qabağını tökdü.

Bu anda şəhərlisayağı, amma dəbdən çox uzaq, burnus (geniş qadın paltosu – tərc.) və şlyapa geyinmiş bir qadın terrasa yüyürüb gəldi. Artıq kandarda o, qucağını açdı və ucadan səsləndi:

– Salam!.. Salam, Metsya!.. Bunlar sizin uşaqlardır?.. Allaha şükür!.. – O irəli addımladı və pani Matildanın boynuna atılmaq istədi.

Ancaq pan Yan onun yolunu kəsdi.

– Icazə verin, – dedi. – Kimlə danışmaq şərəfinə nail oluruq?..

Qadın quruyub qaldı.

–Yoxsa məni tanımırsız, pan Yan? .. Axı mən Matildanın əmisi qızı, Anna Stokovskayayam… Bununla belə, – təbəssümlə əlavə etdi, – burda təəccüblü heç nə yoxdur, biz on beş ildir, bir-birimizi görməmişik… Mən iflas etməyə macal tapmışam və yəqin, qocalmışam: iş məni qurudub.

– Bu, Andzyadır, Yasek, – pani Matilda belə dedi.

– Əyləşin, – deyə pan Yan gizlədilməyən narazılıqla hay verdi və stul göstərdi.

– Sağ olun, – gələn qadın cavab verdi, – amma əvvəlcə görüşmək istəyirəm… Metsya…

Pani Matilda güclü karıxma ilə sol əlini qonağa uzatdı.

– Mən sağlam deyiləm… Budur, stul…

– Bu, gözəl qızdır – sənin qızındır?.. Məni qucaqlasana, bala, mən sənin xalanam…

Bu danışmağa həvəsli qadın Anelkanın ürəyindən oldu və o, stulundan sıçrayaraq, öpməyə hazırlaşmaqla, xalanın yanına qaçdı.

– Anelka!.. Qonağa təzim et!.. –atası onu dayandıraraq, ciddi şəkildə belə dedi.

Anelka anlaşılmazlıqla gah atasına, gah da ifadəli sifətindən pərt və dilxor olduğu hiss olunan xalaya baxaraq, çökdü.

–Sizə narahatlıq verdiyimi görürəm, ancaq öz günahımdan olmadığına allah şahiddir. Mən ksöndzün təsərrüfat müdirəsinin öldüyünü öyrənərək, sizin şəhərə gəldim. Mal-dövlətimdən məhrum olandan sonra yeganə arzum, heç olmasa, qocalıqda tikiş üzərində əlləşməmək olub. Hansısa hörmətli ksöndzün (sizinki isə, belə deyirlər, olduqca yaxşı insandır) yanında, təmiz havada sakitcə yaşaya bilərdim, təsərrüfat müdirəsi işləmək isə çətin deyil. Ona görə də bu yer barəsində eşidərək (Bəlkə, öz boşboğazlığımla sizin zəhlənizi tökmüşəm?), paltartikən maşını və ütünü satdım və yola düşdüm.

Plebaniyaya (ruhaninin həyətinə – tərc.) qədər çatdım, son quruşlarımı məni gətirən yəhudiyə verdim. Daxil olub, xidmətçidən soruşuram: “Ksöndz evdədirmi?” – “Evdədir” – deyir və çal qocanı göstərir. Març deyə əlindən öpürəm. “Ey xeyirxah, – deyirəm, – məni təsərrüfat müdirliyinə götür, mən yaxşı ailədənəm, əllərimi yanıma salmadan işləyəcək, sənin dövlətini qoruyacağam”. O isə cavab verir: “Ah, hörmətli qadın, mən səni götürərdim, – mənə belə gəlir, sən yaxşı qadınsan, – amma heç nə edə bilmirəm: hələ o biri həftədə buralı bir anbardara söz vermişəm, o mənim ayaqlarıma düşdü və əgər onu qəbul etməsəm, acından öləcəyinə inandırdı”.

– Bu bizim təsərrüfat müdirəsi Kivalskayadır, – deyə pani Matilda pışıldadı.

– Fırıldaqçı qadın! – deyə mülkədar donquldandı.

Sevincdən xalanın gözləri işıldadı.

– Ah, mənim əzizlərim, – deyə o ucadan səsləndi, – əgər sizin təsərrüfat müdirəniz haqq-hesabını alarsa, mən onun yerinə qalaram. Bir qaşıq yemək və bucağa görə sizə, qohum kimi deyil, sadiq köpək kimi sədaqətlə xidmət edəcəyəm. Niyə mən bədbəxt şəhərə qayıdım?.. Nə yaşayış yerim, nə tikiş maşınım, bir sözlə, heç nəyim yoxdur…

O, pan Yana baxaraq, yalvarışla qollarını qatladı. Ancaq pan quruca cavab verdi:

– Daha təsərrüfat müdirəsi saxlamayacağıq. Bizə adi arvad kifayətdir…

– Məgər mən adi arvad deyiləm? – deyə xala soruşdu. – Məsələ nədədir? Mən süpürə, yer sala, donuzlara yem verə bilərəm.

– Həvəslə inanıram, amma nəzərimdə başqası var – mülkədar onun sözünü kəsdi. Bunu xalanın daha təkid etməyə cəsarət göstərməyəcəyi qədər qərarlı tonla dedi və yestlə saqqalını hamarladı.

– Nə olar, hər şey allahın iradəsindədir, – qadın belə dedi. – Heç olmasa, mənə kiçik bir mərhəmət göstərin – məni şəhərə çatdırın və kəndliyə iyirmi quruş ödəyin, məndə yoxdur…

Pan Yan narazı sifətlə lakeyə pul verdi və xalanı elə bu gün axşam şəhərə yola salmağı vəd etdi.

–Yemək verilib, – deyə lakey məlumat verdi.

– Mürəbbiyəni çağır, – deyə pan Yan əmr etdi.

– Mən çağırdım, amma onlar öz yerlərində nahar etmək istədilər.

– Masaya buyurun, – deyə ata xalaya müraciət etdi.

– Sizə sıxıntı vermək istəmirəm, – qadın tərəddüdlə imtina elədi. – Əgər icazə verərsinizsə, mürəbbiyə ilə nahar edərəm. Panna Valentinanın sizdə yaşadığını eşitmişəm, bizsə onunla köhnə tanışlarıq…

– Necə istəyirsiniz… Qjeqoj, – pan lakeyə müraciət etdi, – panini mürəbbiyənin otağına aparın.

Xala çıxanda pani Matilda ərinə dedi:

– Biz hədsiz mehribanlıqsız qarşılamadıqmı? O, yaxşı qadındır…

Ata əlini yellədi.

– Ah, onun yaxşılığı ilə nə işim var? Əzizim, kasıb qohumlar, xüsusən də bu, həmişə yükdür: o, fasiləsiz olaraq bizi nüfuzdan salar…

– Nə ilə?

– Sadəcə, məni heyrətləndirirsən!.. Ksöndzün yanına təsərrüfat müdirliyinə getməyə o hazırlaşmamışdırmı? Cibində bir quruşsuz mənim ödəməli olduğum Qaydanın atında bura o gəlməmişdirmi? Indi bütün kəndin onun bizim qohumumuz olduğunu bilmədiyinimi fikirləşirsən? Əlbəttə, bu barədə car çəkib…

– Bunun bizə nə ziyanı var?

– Olduqca böyük ziyanı var, – deyə pan Yan qıcıqla cavab verdi. – Onun gəlişi bizim taleyimizi həll edə bilər. Əgər bura sədr-xala, general-dayı, ya da əmim oğlu Alfons şıq karetlərdə gəlsəydilər kəndlilər deyərdi: “Bax, bizim panımız belədir, onunla alver etmək olmaz, yoxsa pis olar”. Amma bu Andzyanı hansısa miskin cır-cındırda, bulaşıq arabada görsələr, mütləq deyəcəklər: “Mülkədar bizimlə eyni xəmirdəndir, alver edək, güzəştə gedər…”.

– Sən şişirdirsən, Yasek, – deyə arvadı onu sakitləşdirdi.

– Qətiyyən!.. – kişi səbirsizliklə səsləndi. – Özün görəcəksən – bu dilənçinin gəlişi bizə baha başa gələcək. Gəlməyə vaxt tapdı! Arvadımın kasıb qohumları məni yoluxur və məhz kəndlilər qarşısında cəngavər kimi sans peur et sans reproche (qorxusuz və tənəsiz ) durmağımın zəruri olduğu vaxtda arabaçıya pul ödəmirlər. Bu, sadəcə, fataldır!

Bu məsələni belə müzakirə edərək, valideynlər uşaqlarla birlikdə yemək otağına yola düşdülər. Nahar qədərincə məyus keçdi, amma sonra ata bir qədər şənləndi. O, nənəyə məktub diqtə edəcəyini deyərək, Anelkanı özü ilə kabinetə apardı. Kabinetdə siqar yandırdı və yelləncəyə yayılaraq, arzulara daldı.

Anelka bir qədər susqun oturaraq, danışmağa başladı:

– Ata…

– Nədir, bala?

– Niyə mənə xalanı öpməyə icazə vermədin?

Ata fikrə getdi.

– Sən onu heç vaxt görməmisən, onunla tanış deyilsən…

Yenə arzularına daldı.

Anelka atasına daha yaxın əyləşib davam etdi:

– Atacan, bəs niyə xalanın bizdə qalmasını istəmirsən?

– Qarayaxalıq etmə, bala. Mənim evim bütün dünyanın kasıbları üçün tənbəlxana deyil.

Atası sanki qırılmış fikirlərin sapını düyünləməyə zorlanaraq, qaşlarını çatdı, bu ona müyəssər olanda isə dərin fikirdə tüstü buraxaraq, tavana daldı.

– Mənə belə gəlir, – Anelka bir dəqiqə susaraq dedi, – xala olduqca kasıbdır…

Atası çiyinlərini çəkdi.

– Kasıblıq insanların zəhləsini tökmək haqqını vermir, – deyə quruca qeyd etdi. – Qoy çalışsın…

Birdən o, qəfildən yuxudan oyanmış kimi, yerindən sıçradı. Sonra taxta əyləşdi, alnını sildi və diqqətlə qızının sifətinə baxdı.

Qızın gözlərinin ifadəsi, böyüyünkü kimi, ciddi idi, sanki onun üçün olduqca vacib sualı vermək istəyən kimi, atasına baxırdı.

– Hə, nə istəyirsən?

– Biz nənəyə məktub yazmaq istəyirdik…

Atası narazı halda əlini yellədi.

– Get, – dedi. – Sən nənəyə yazmayacaqsan…

Qızının gözlərinə baxmaqdan utandığını hiss edərək, döndü. Təəccüblü işdir! Uşaqlarının nə vaxtsa uşaq olmayacaqları və atalarını mühakimə edəcəkləri indiyə kimi heç vaxt ağlına gəlməmişdi.

Son günlərdə rahatlığını almış əzablara yenisi əlavə olundu: Anelka onun barəsində nə fikirləşir? Birdən onun da öz fikirlərinin olduğunu başa düşdü. Arvadının fikri onu narahat etmirdi, onu aldatmağa öyrəşmiş və passiv mütiliyə öyrəşdirmişdi. Amma bu gün gözlənilmədən səhnəyə sevdiyi və sevildiyi, işıqlı və sadəlövh ağlı şüursuz olaraq cavaba can atan yeni varlıq çıxmışdı: niyə ata həyatda belə müxtəlif prinsiplərlə idarə olunur? Niyə özü kömək xahiş edir, ancaq başqalarına kömək etmək istəmir? Niyə kasıblara işləməyi tövsiyə edir, özü isə bikardır?

O öz mühakimələrində, yəqin, hədsiz uzağa getmişdi. Anelka hələ prinsiplərin nə olduğunu başa düşmürdü və atasını hərəkətlərinin ziddiyyətliliyinə görə mühakimə etmirdi. O yalnız atasının növbə ilə iki maska geydiyini və öz həqiqi sifətini onların arxasında gizlətdiyini hiss edirdi. Uşaqlıqdan, demək olar, bu günə qədər tanıdığı atası bir maskadır. Digər maskanı bu gün gördü və bu yerdə gözləri açıldı.

Axı əsl atası hardadır? O kimdir? Öz sədr xalasını sevən, yoxsa kasıb qohumu evdən qovan? Arabaya görə iyirmi quruş ödəmək iqtidarında olmayan insanlara nifrət edən, ya şən və qayğısız halda böyük borclar edən? Biçənəyin heyvanlar tərəfindən korlanmasına görə Qaydaya acıqlanan, yainki nökərləri, öküzləri və torpağı aclıq çəkən? Anasını öpən və eyni zamanda yanında Şmula onun ölümü barəsində danışmağa imkan verən?..

Ikisindən hansı onu və Yuzeki sevən atasıdır? Hər gün özü üçün siqara yarım manat sərf edən və ana üçün dərmana heç vaxt pulu olmayan?

Nəhayət, atası ilə necəsə bağlı olan bu pani Veys kimdir?

Kasıb qohumun gəlişi və nənəyə məktub layihəsi pan Yan üçün əsl bədbəxtlik oldu. Bu hadisələr qızının qəlbində ağır şübhələrin dondurucu burulğanla soxulduğu qapı açdı. Anelka bütün ev əhlini: elmli mürəbbiyəni də, xəstə anasını da, məkrli Kivalskayanı da, sadiq Karusyanı da başa düşürdü. Yalnız atasını başa düşməyə son vermişdi. Atası onun gözlərində ikiləşirdi və həqiqi görkəminə heç cür nəzər sala bilmirdi.

Bu arada Anna xala panna Valentina ilə tanışlığı bərpa etməyə macal tapmışdı və qohumlarının evində soyuq qəbulu unudaraq (gəlişinin kəndlilərlə danışıqların gedişinə təsir edəcəyi onun ağlına gələ bilməzdi), həvəslə boşboğazlıq edirdi. Onun təbiətinə məyusluq və kinlilik xas deyildi.

– Oh, əzizim, – deyirdi, – əlamətlərə inanmaq lazımdır… Məsələn, məndə bir həftədə iki əlamət oldu. Bir dəfə, yuxuma, bağışlayın, bütünlüklə bitləndiyim girdi. Oho, deyə fikirləşirəm, deməli, həyatımda həlledici saat gəlib. Baxmayaraq ki, etiraf edim, yuxulara inanmıram. Bitlər müvəfəqiyyəti bildirir. Axı həmişə allaha dua etmişəm ki, qoca yaşımda mənə hansısa hörmətli ksöndzün yanında təsərrüfat müdirəsi yeri göndərsin. Buna görə də, bir anda, bu günlərdə mütləq mənə belə bir yerin çıxacağını başa düşdüm. Pani, bilirsiniz, hətta hər şey haqqında pan Saturninə danışdım və tikiş maşınıma, masama, ütümə və qalan köhnə-kürüşə alıcılar axtarmağa başladım.