Kitabı oku: «Xatirələr. Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür», sayfa 3

Bir nəfər jandarma işçisi də mənimlə bərabər aşağı enir və özü də eyni hərəkəti təkrarlayır. Binaya yenidən qayıdıb daxil olarkən orada elə bir adam yığınına rast gəlirəm ki, tərpənmək mümkün deyil. Mən dəstənin dayandığı vəziyyətə görə hərəkət etməli oldum. Çıxışda öz arvadımı cavan bir qızla birlikdə görürəm. Həmin qız mənə bir oğlan uşağını – onun özününkü idi – göstərir və davranışından şikayətlənir.

Biz yoldaşlarımı itirdiyim bağa daxil oluruq. Bağın bir küncündə meyvələri çiçəklərlə əhatələnmiş alçaqboy, balaca bir ağac görürəm. Meyvələrdən birini dərir və dadına baxıram. Bu dəfə də bağın lap aşağısında öz bağımızı görürəm. Məktəb yoldaşlarımın çoxu orada gilanar yığır. Elə yığırlar ki, mənə heç nə qalmasın. Bununla belə, sanki ağaclar adamın gözü qabağında böyüyür.

* * *

Zirzəmidə baş verəcək yığıncağa – iclasa qayıdıram. Həmişə dilə basıb məni yoran və indi də danışmaq istəyən bir nəfər həmyerlim yanıma gəlir… Naqqallıq etməyə həvəsim olmadığından yoluma davam edirəm. Ancaq haqqında danışdığım bu adam məni qarabaqara izləyir. Buna əsəbiləşirəm. Ondan olduğum yeri necə öyrəndiyini soruşuram. Adətən çox təmkinli olan bu adam başqa bir həmyerlinin yazdığı məktubu mənə göstərir. Birlikdə bizə məlum olan yarımzirzəmiyə daxil olur, sonra ayaq saxlamadan oranı keçib gedir, taxılına, məhsuluna görə, möhkəm tapdalanmış bir sahə ilə addımlayırıq. Dörd nəfər jandarm bizə yaxınlaşır. İlk baxışdan böyük görünən bir binaya gəlirik. Oradakı buxtanın ətrafında düzülmüş skamyalarda məktəbdə olduğu kimi çoxlu adamın oturduğunu görürük. Kart oyunu zamanı qarşılaşdığım xanım üzümə gülümsəyir. Çünki əlimdə kukla tutmuşam. Yoldaşım məni söhbətə tutur, başqa yerdə göstərəcəyimiz bayram şənliyinin musiqi proqramı ilə tanış edir. Onu dinləməyə vadar olduğumdan başım-beynim dağılır… Yoldaşım mənə bir “kosmetik duş” müəssisəsini göstərir. Bu, köhnə şeylər alverçisinindir. Özü də mağazadadır. Oraya giriş 20 frankdır.

Erməni terroristləri bizə qarşı xəyanətkar hərəkət etmək istəyirdilər. Onlardan biri pəncərəmizə yaxınlaşır və bizə baş çəkmək istəyir. Təklifini yaxşı qarşılayırıq. Az sonra mən böyük bir revolveri paltomun cibində gizlədərək bayıra çıxıram. Küçəni keçəndə məktəblilərin səs-küy saldığını görürəm. Terrorçu qrupu əllərində qılınc əl-qol ölçürlər. Revolverin olduğunu hiss etdirən kimi çul kimi yerə uzanır, ayaqlarıma sarılırlar. Özümə deyirəm: “Alinstar M.P.”¹¹

Onları mauzeristlər adlandırırlar: “Onlar nadir hallarda hədəfdən yayınırlar”. Nə qədər vəzifəli şəxs öz iyrənc işlərinə görə həyatını qurban verir, azadlıqdan məhrum olur. Şahzadə özü də terrordan qaçıb yaxa qurtara bilmir. Günlərin bir günü onlardan bir nəfər kral müavinini qılınc zərbəsilə doğrayıb tökür. O, uzun illər yerindəcə tərpənməz qalır.

Şahzadə Nakaşidze, Bakının hakimi, Qafqaz hakimi… Bunlardan nə qədəri terrorçuların qurbanı oldu. Erməni burjua nümayəndələri özləri terrorist təşkilatının tələblərinə etinasızlıq etsələr də öz var-dövlətini onlara yedirdir, maliyyə dəstəyi göstərirdilər. Onların arasında bir nəfər adlı-sanlı bankiri – sir-sifətdən çox gözəl olan Dəmirovu yaxşı xatırlayıram. O, istənilən məbləği verməkdən boyun qaçırdığına görə, 64 yaşında, arvadını gözüyaşlı qoyaraq qətlə yetirildi. Sonra da xəbər yayırdılar ki, arvadı öz sevimli ərinin üstünə döşənib ondan ayrılmaq istəməmiş, mumiyalayaraq saxlamağa qərar vermişdir.

Terrora məruz qalmış nüfuzlu ruslar başlarını itirirdilər. Vaxt çox pis seçilmişdi: rus-yapon müharibəsinin qızğın zamanları idi. Ölkədə güclü sosial-ictimai həyəcan hökm sürürdü. Məğlubiyyət məğlubiyyəti izləyirdi. Mənim magistrant, yəni siyasi hakimiyyətin təmsilçisi olan məktəb yoldaşım deyirdi: “Bizim yeganə qələbəmizi – Armiyaşoxların (ruslar tərəfindən ermənilərə verilmiş alçaldıcı pejoratif) əvəzində onlardan intiqam alacaqlarını tezliklə görərsən”.

Ancaq rus qələbəsini çox gözləməli olacaqsan. Çünki o heç vaxt olmayacaqdır. Başqa bir tərəfdən inqilabi hərəkatda zəifləmiş ictimai çaxnaşma getdikcə torpaq hesabına uğur qazanacaq.

Hadisələrin məhz belə bir şəraitində rus avtoritetləri öz “dahi” ideyaların bölünən Qafqaz əhalisi içərisində aydın surətdə, qətiyyətlə həyata keçirtməyi qərara alırlar. Rus inzibatçıları onları öz erməni qonşularına qarşı qoyur, onlarla əsrlərlə davam edən bir şəraitdə kifayət qədər birlikdə yaşayırlar. Nakaşidze kimi bəzi məsuliyyətsiz adamlar tərəfindən asan idarə olunan Bakının qubernatoru buna aludə olur. Bununla da 1905-ci ilin əvvəllərində qanlı vuruşlar başlayır. Sonra ermənilər uğursuzluqla üzbəüz qalırlar. Buna bənzər münaqişələr dərhal ətrafda yayılır və erməni ifrat şovinistləri müsəlmanlara qarşı qanlı hadisələr törədirlər. Yüzlərlə kənd və şəhərlər ağına-bozuna baxılmadan alt-üst olunur, əhalisi küll halında yandırılır və vəhşicəsinə qətlə yetirilir. Bu hadisələr sayəsində hər iki cəbhə, “bu qardaş qırğını sona çatdı, keçmiş olsun, gəl barışaq” deməyə hazır olsa da, bu ocaq kiçik bir qığılcımdan yenidən od tutub alışmağa hazır idi.

1918-ci ilin martında Bakıda hakimiyyət bolşevik elementləri və onlarla əlaqədar qruplar tərəfindən ələ keçirildiyi zaman erməni qruplar müsəlman əhalisindən çoxluq təşkil edirdi. Bununla belə, həmin ilin sentyabr ayında türk-Azərbaycan silahlı dəstələri şəhəri yenidən ələ keçirdilər.

Hər iki tərəf arasında baş verən qanlı münaqişələrin, Azərbaycan və erməni respublikalarının müvəqqəti müstəqilliyinin yaranması rusların Qafqazı yenidən ələ keçirməsini asanlaşdırdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, hər iki cəbhənin şovinistləri utandıqlarından etiraf edirdilər ki, sovetləşmədən bəri həmin regionda heç bir qanlı münaqişə baş verməmişdir, bu isə onu sübut edir ki, bu xalqların böyük kütlələri özləri əslində münaqişədən kənardırlar. Bununla belə, həddindən artıq təkəbbürlü və siyasətcil adamlar tərəfindən idarə olunurdular.

* * *

Mən dostlarımın sıraya düzülmüş evlərinin qarşısından keçirəm. Onların hamısı tamamilə tərk edilmişdir. Bir bağda çox böyük bir ağac görürəm. Baobab ağacıdır. Böyük yemişlərin bəziləri çürümüş, xarab olmuş, yerindən tərpədilmişlər. Öz-özümə deyirəm: “Bunlardan başqa yerlərdə çətin tapılır, buradasa çürüdürlər”.

Bu qəsrin bütün meyvə ağacları ilə dolu bağı ölkənin diqqətdənkənar bir bucağında yerləşmişdir və mənşəcə erməni olan nəzarətçi bir zabitə məxsusdur. Biz burada müttəfiqik. Mən at arabaçısıyam. Qəza rəhbəri öz arvadı üç nəfər gözəl və ağıllı qızları ilə birlikdə bura baş çəkirlər. Bu bölgədə hamı onlar haqqında danışır. Burdakı təmizlik natəmiz kişilər tərəfindən pozulmuşdur. Onların əksəriyyəti Avropanın müxtəlif yerlərindən olduqlarından ər-arvadlar yaxşı yola getmirlər. Nümunəvi faciə yaşanır: kişi – yaraşıqlı, varlı, yaxşı vəzifəsi və vəziyyəti olan, yüksək səviyyəli, qadınların bəyəndiyi bir şəxs, arvad isə… Adi həyatı belə dözülməz hala gətirən bir məxluq… Qoca bəy, Ş.-in qonşusu həmin bu ər-arvadın müşayiəti ilə baş tutan ov əhvalatını mənə danışmışdı. Bu hadisə zamanı qadının qısqanclığı ən yüksək zirvəsinə çatmışdı: kişi gözəl bir dişi ördəyi xanımına aparır. Xanım bu ev quşunu diqqətlə, məmnunluqla nəzərdən keçirir və nəhayət, qəzəblənərək quşun başını silahının dəstəyi ilə əzir. Bu hərəkəti etməkdə haqlı olduğunu bəyə bildirmək üçün, soyuqqanlılıqla deyir: “Bu, kişi xeylağıdır – erkəkdir …”

Bütün ərazisi, hətta rəsədxanası, parkı belə meyvə ağacları ilə dolu olan bir qəsr idi. Yetişmiş meyvələri çürüyüb yerə tökülmüşdü. Bu, gəlir gətirən yox, xoşagələn bir bağ idi. Hətta, yerə tökülüb çürüyən meyvələrin iyi də adamı ovsunlaya bilirdi.

Biz sarışın, olduqca cavan, məyus, ümidi boşa çıxmış bir kişi tərəfindən qəbul olunduq… O, bizi yeməyə dəvət etdi. Bu, torpaq sahibi olan alay komandirinin yoldaşı, Baltikyanı ölkələrdən gəlmiş bir baron, tolstoyçuluğa meyilli, özünü informasiya sahəsinə həsr etmək məqsədilə istefaya çıxmış bir yoldaş idi. Nahar çox gözəl keçdi, sağlıq sağlıq dalınca deyildi. Amma şərab bütün varlığı ilə tolstoyçu olan baron D. Sanki üçün deyildi… Onunku yalnız qılınc idi… Sankinin axırıncı sağlığı məclisdə olmayan bir dostuna və bizi qəflətən bir yerə toplamış olan bu böyük məclisə həsr olunmuşdu. O, tələffüzündə heç nöqsana yer vermədən Sədinin dosta həsr etdiyi şeirlərini əzbərdən dedi: “Dost qonaq… Cah-calalda o adamı dost sayma ki, o sənə sədaqət göstərməyəcəkdir… Dost o adamdır ki, fəlakət və bədbəxtlik üz verəndə dost olur…”

Le 12

Biz, “palıd kimi” adamlar qızılgül kolluğuna düşürük. Burada gül kimi bir xanım bizi lütfkarlıqla qəbul edir. Onun uşağı var – balaca bir qız uşağı. Adı Jannadır. Bu xanım nəsə tapmaq niyyətilə bir neçə yeri qazdırır. Yeri qazan cavan fəhlə ona öz fikrini bildirir: “Bu həmin torpaqdır”. Mən söz atıram: “Həmin bu torpaq ağaya məxsusdur”.

Tətil günlərini uşaqlarımla birlikdə Burbulda keçirən balaca Janottanın yeganə bir arzusu vardı: kaş bir avtobus, ya da qatar sürücümüz olaydı.

Üçyaşlı uşaqlar belə oyunlar zamanı bir şəxsin ətrafında fırlanmağı, dövrə vurmağı üstün hesab edirlər. Onun ad günü münasibətilə S.N.C.F.*¹²dən bir işçi də təhkim edilmişdi. Janotta ondan ayrılmır və bütün günü “sürücü” rolunu oynatdırırdı. Sürücü də sərnişinləri “maneənin” qarşısında düşürürdü.

Günlərin bir günü onun rəfiqələrindən biri, dindar bir İrlandiyalı piano çalıb-oxuyarkən aradabir “Həmin bu torpaq ağaya məxsusdur”u da ifa etdi. Balaca Janotta mahnının musiqisini bəzən qarışdırıb dəyişik salsa da, növbəti günlərdə olduqca dəqiq oxudu.

Bir gün o öz “maneləri” ilə oynayarkən dedim: “Janotta, de görüm, torpaq kimindir, kimə məxsusdur?” O isə bir az tərəddüddən sonra: “Ancaq… sürücüyə” –deyə cavab verdi.

* * *

İctimai gəzinti üçün maraqlı bir yer… Qəribə görkəmli, ancaq uzunbaş bir nəfər ondan nə istədiyimi soruşdu. O, əslində sualın cavabını madam J.-nin dilindən eşitmək istəyirdi. Özünəoxşar bir neçəsinin əhatəsində olan bu adam kənd təsərrüfatı, yaxud şərabçılıq məcmuəsinin rəhbəridir. İpək parçadan toxunmuş coğrafiya xəritəsinə oxşar bir məcmuəni mənə təqdim edir. Bu, xovlu xalçadır, üstündə mənim adım toxunub. Bu, üstündə adım yazılmış banderoldur…

* * *

Bir nəfər xanım “Cambronne” sözünün nə demək olduğunu axtarıb tapmaqda ona kömək etməyimi istəyir. Ancaq sözlər aydın gözə çarpmır. Çox yastı yazılıblar.

Le 14

Bir təpənin üstündəyəm, qarşısında böyük meydança olan bir ev görünür. Orada tamaşa göstərilməlidir. Bir neçə xanım gəlir, ancaq oturacaq çatışmır. Mən öz yerimi onlardan birinə təklif edirəm; o, mənə təşəkkür edir… Yerlər dəyişdirilir, ancaq mən tamaşada həm də iştirak etməliyəm. Proqrama sağ tərəfdəki ağacdan başlamalıdır. Bir neçə uşaq budaqlardan sallanıb oyun çıxarır. Çox çəkmir ki, gimnastların gücündən budaqlar ağacın gövdəsindən hörümçək toru kimi aralanır… Yerimi dəyişməliyəm, çünki səhnəni görmək üçün bir neçə şey mənə mane olur. Deyəsən, təpədir, ya da başqa bir şey… Bu an mən yerindən tərpənən tramvayı görürəm. “Bura bax ey, – öz-özümə deyirəm, – budur tramvay!”

Onun dalınca qaçıram və içəri tullanıram. Tramvay iki üstüaçıq vaqondan ibarətdir. Vaqonun içində qaçan M.Q.-ni – kart oyunundakı yoldaşımı görürəm. O, həmişə yan tərəfə qaçır. Öz-özümə deyirəm: “Bura bax ey, yaşına görə yaxşı qaçır. Halbuki bütün gücünü arvadlara sərf edir…” Bir azdan özümü M.Q.-nin yanında görürəm. Sonra balaca bir oğlan uşağı ilə bir nəfər yaşlı arvad sürüşüb aşağı düşən liftdə görünür, amma M.Q. yerindən qalxmır. Görünür, təzəcə aldığı məktuba görə hiylə göstərir: məktubu yazan onu nə münasibətləsə təbrik etmək istəmişdir: “Siz düşünülən qədər də əclaf deyilsiniz!”…

Cingiz dövrünün monqollarının verdiyi qərara görə, “cinsi münasibət norması” belədir. 20 yaşından 30 yaşına qədər həftədə bir dəfə, 30-dan 40-a qədər ayda bir dəfə, 40-dan 50-yə qədər ildə bir dəfə, ondan yuxarı isə heç bir dəfə.

Bəlkə, “norma” bir az “düzgün” olmadı. Amma həmin o “qadın” bu kişilərə Çindən Almaniyaya və Misirə qədər uzanan bir imperiya yaratmağa icazə verdi. Onda necə, neçə dəfə alınır?

Bəlkə ağzının sözünü bilməyən bu qadın sonsuzdur və sevdiyi adama qarşı məhəbbətini sübut etmək naminə yaltaqlıq edir? Bəlkə o, kişidə olan başqa müqəddəs hisləri, onun ictimai əqidələri, yaxud atalıq və qızlıq münasibətlərini baş sındırıb öyrənmək fikrindədir? Mən yalnız iki əməlin adını çəkəcəyəm – bunun özü kifayətdir.       Bir zaman arvadım mənim faciəli vəziyyətdə olduğum ərəfədə (dəhşətli qırğın günlərinin davam etdiyi qızğın çağda) heç bir tibbi və gigiyenik yardımın edilmədiyi yerdə şiddətli, ağır, çətin doğuş etməkdə idi. O vaxt (üç gün, üç gecə) mənim ilk varisimin əzabla dünyaya gəlişini gözlədik. O mənim dəlicəsinə sevdiyimin haqqını tələb edirdi (o, eyni zamanda arvadımın dostu idi). Qonşu otağın bir küncündə yumaq kimi büzüşüb qalır, inildəyir, göz yaşları axıdır, qısqanclıq ağrısı çəkir, böhranlı günlərdə nifrin, lənət yağdırırdı. O, dərdinin səbəbini, acığını, ovqattəlxliyini gizli saxlamaq barədə qətiyyən düşünmürdü də. Beləliklə, həyatının ən xoşbəxt anlarını bu hadisədən beş il sonra görməli oldu. Bu günlər isə onun üçün matəm günlərindən başqa bir şey deyildi…

Necə psixoloji dəhşət, necə aldadıcı qeyri-həssaslıq, anlamamazlıq!

Bu, o vaxtlar baş verdi və keçib getdi.

Başqa bir gözlənilməz hadisə – bəlkə bu mənim üçün əhəmiyyətsizdir, ancaq eyni zamanda da ibrətamizdir – suyu bol olan bir şəhərdə baş verdi. Biz onunla bir roman yazmağa başlamağa qərar vermişdik; Bunu onun özü təklif eləmişdi. Bir gün parkın girəcəyində gülsatan xanıma yaxınlaşdıq. Mən bir neçə qızılgül alıb qələm həmkarıma bağışladım. O, güllərə görə çox məmnun qaldı. Parkda mənim balam – beş yaşında oğlan uşağı bəlkə də atasını yamsılamaq niyyəti ilə meydançada bitmiş yabanı güllərdən bir neçəsini qoparıb gülsatan xanıma təqdim etdi. Gülsatan qız parkdan dərilmiş gülləri xoş bir təbəssümlə qəbul etdi, uşağa təşəkkürünü bildirdi, sonra söhbətinə davam edərək, uşağın böyük təəccübünə rəğmən onları qazona atdı. Mənim aldığım çiçəklərə gəlincə onlar göz görə-görə solur, öz ətrini itirirdilər.

Deməliyəm ki, hər iki halda “roman”ın işi bitdi.

Le 16

Çox çətin bir vəziyyətdə – boğazda qalmışdım, özümü çətinliklə saxlayır, uçuruma düşmək təhlükəsi altında çaşqınlıq duyurdum. Ev yaşıl rənglənmişdi. Siyasi mövzuda yazılmış bir məcmuəyə ötəri nəzər salıram; senzuranın (mətbuatda dövlət nəzarəti idarəsinin) başısoyuqluğundan bir çox yerlər ağ buraxılıb. Orada xüsusilə siyasət sahəsində qələm çalan bir çox şəxsiyyətlərin şəkilləri vardı. Qəribə başları, sifətlərinə örtük bağlamış atlıların şəkilləri xüsusilə nəzəri cəlb edir. Onların sifətləri bədəvilərin sifətinə bənzəyir. Atlılar həmlə edib kimisə yaxalamaq anındadırlar.

Mən bədəni əqrəb, başı quş başına oxşayan çox qəribə, gülməli bir heyvanı yedirtmək ərəfəsindəyəm. O, bir neçə tikə ət götürüb, gözləyir ki, soyusun. Sonra onları udur. Heyvanın udduğu yumru ət parçalarının qarnında hərəkətinə diqqətlə fikir verirəm. Udulan bu parçalar əslində, qarnının tutumundan böyükdür.

Şəffaf rəng alan arakəsmələrdə bu hərəkətə diqqət etdikcə öz-özümə deyirəm: “Aydındır, bəşəri məxluqlar quşlardan çox az yeyirlər”.

***

Bir toyuq ucadan “danışa-danışa” balası üçün daldalanacaq yer axtarır. Nəhayət ki, bu yeri tapır. Başqa bir toyuq gəlib Cücə ilə sözə gəlir; Cücə, bu mübahisədə iki toyuq arasında futbol topu kimi bayıra atılır. Belə incidilən Cücə birdən dönüb ördək balası olur.

Le 17

Bir təyyarə uçub gəlib hansısa evin üstünə düşür. Narahat olan və çətin vəziyyətə düşən adamlar qalxıb onu aşağı tullayırlar. O, camaatın arasında qalır və özünə çox gec gəlir.

Mən onu bəzən qızılgül şitilliyi kimi görünən bu adamların yanaqlarında axtarıram…

***

Nəvə xəstə babanı götürüb aparır. Hər ikisi əzab çəkir. Sonra baba çevrilib əldən düşmüş öküz, nəvə isə qəssab olur.

***

Mən bir dəstə cavan qıza rast gəlirəm; aralarında mənimlə bərabər kollecdə oxuyan və ilk sevgilim olan Marinanı görürəm. O, məni tanıyan kimi pörtür, qızarır və gülümsəyir. Canımı dişimə tutaraq, təəssüflə etiraf edirəm ki, bu xəstəlik hər iki tərəfi korlayır.

***

Mən ona ilk dəfə camaatın istirahət vaxtı gəzib-dolaşdığı bağda rast gəlmişdim. Lisey formasında idi. Etiraf edirəm ki, yanındakı heç kimdə maraq oyatmayan yoldaşını aralarındakı ziddiyyəti daha çox nəzərə çarpdırmaq məqsədilə gəzməyə çıxardırdı. O, nümunəvi yunan tipi idi: ideal burnu, parlayan sifəti, qara gözləri, dartılmış qara çatma qaşları, nadir gözəlliyi olan həddindən artıq incə barmaqları, bu barmaqlarla tez-tez arxaya atdığı saçları… Bax, bütün bunlar, məni hər şeydən çox valeh edirdi. Çünki mən qadının gözəlliyini həmişə onun əlinə baxaraq müəyyən edirəm. Mənə görə, gözəllik əllərlə bağlıdır. Əgər bir qadının açıq-göy, yəni səma rəngli gözləri varsa, yaxud, özü çox valehedicidirsə, əlləri cazibəli deyilsə, bu gözəllik qiymətini itirir. Əksinə, gözəl bədənli qadının həm də gözəl əlləri varsa, çox qazanar.

Beləliklə, onun da özü kimi nadir gözəl əlləri vardı: bu əllər bir sənətkar tərəfindən ideallaşdırılmış Madonnanın əlləri kimi idi. Və o bu əlləri abnos ağacının rəngində olan və tez-tez dalğalanan saçlarının arasına salırdı. Görəsən o, əllərinə mənim sadə və sakit baxışlarımı artıq hiss etmişdimi? Bununla belə, o, cazibədar olsa da, “nümunəvi” insan deyildi: ciddi, hətta ağır görkəmi vardı. Yalnız öz qadın yoldaşları ilə danışar, söhbət zamanı nadir hallarda gülümsəyərdi. Hətta qətiyyən gülməzdi.

Adət etdiyim təmkinimə baxmayaraq, mənim alim arsızlığım artıq utancaqlıqla əvəz olunmuşdu. Bu gənc liseyli qızdan gözlərimi çəkə bilmirdim. Onu ideal varlıqlar, ülvi insanlar kateqoriyasında yerləşdirirdim …       Mən onu olduğu evə mümkün qədər təmkinlə yola salırdım. Səhərlər oxuduğum kollecə gedəndə belə onun keçib getdiyi küçə ilə getməyə çalışırdım. Bəzən mənə xoşbəxtlik üz verəndə onu axtarmasam belə, təsadüfən qarşıma çıxırdı. Onu görərkən sifətimdə də, ürəyimdə də qanın qaynadığını və qaynayıb dayandığını, sonra yenidən dəli kimi tüğyan edəcəyini hiss edərdim. Bundan başqa, onun qızardığını da görürdüm. Biz susur, ciddiliyimizi saxlayırdıq.

Bir hiss məndən əl çəkmirdi: o, öz gücünü və təmizliyini saxlamaq naminə heç bir aldadıcı reallıqla toqquşmaq istəmirdi.

Mən həmişə qadın sevməzlikdən uzaq olmuşam. İndinin özündə də hər şeyə şübhə ilə yanaşan, qeyri-iradi düşüncəsizlik edilən yerlərdə gözəl cinsə qarşı istəyim yaranır. Mən bu hissin mənşəyi, yaranması barədə çox fikirləşirəm. Hətta bununla bağlı bir neçə dəfə “psixoanaliz” aparmış, fərziyyə şəklində bir nəticəyə gəlmişəm: mənim iki anam olub. Biri məni dünyaya gətirən, o birisisə qəbul edən və mənə ilk uşaqlıq illərindən qayğı göstərən qadın.

Birincisi atamın qanuni arvadı idi və mənə qayğısı atama “yoldaş” olması zərurətindən doğmuşdu. Məhz o ağır vəziyyətlərdə təsərrüfat, heyvandarlıq və s. işlərdə atama kömək göstərmiş, onu idarə etmişdir. Həmin vaxt mənim əsl şəhərli anam belə şeylərlə məşğul olmurdu.

Analığımın heç vaxt uşağı olmamışdı və mən doğulanda, görünür, məni köynəyindən keçirmişdi. Bu, doğuş rəmzi olan bir hərəkətdir: yəni mənə doğduğum kimi əziz olacaqsan. Həqiqətən də o məni sevir və çox ərköyün böyüdürdü. Mən də onu eyni dərəcədə sevirdim.

Mən bürkülü isti iki fəsili kənddə analığımın himayəsində qaldığımı indi xatırlayıram. Bu vaxtlar anam, qardaşlarım və bacılarım özlərini dəniz səviyyəsindən 1.880 metr yüksəklikdə olan kölgəli şəhərə verirdilər. Bu zaman mən bu təzadlı faktdan şübhəli bir nəticə çıxarmırdım ki, axı yay fəslində malyariya epidemiyasının aran əraziləri viran qoyduğu bir vaxtda öz sonbeşiyini bir nəfər yad qadına tapşırmaq nə dərəcədə düzgündü? Amma sonra mən qadının bu məntiqsiz hərəkəti haqqında düşünməyə başladım və anamın dərin məhəbbətinə heç vaxt şübhə etmədim.

Amma xəstə olduğumda anamın heç vaxt yanımda olmaması mənə bərk yer eləyirdi; qəm-qüssə içində olur, gecə-gündüz ağlayır və analığımın təsəlliverici nəvazişlərini rədd edir, özümdən uzaqlaşdırırdım…

Analığım mənə nəvaziş göstərmək üçün fürsəti heç vaxt əldən verməsə də, yaltaqlanmır, qılığıma girmir, bununla da öz “böyük” məhəbbətini təsdiq edirdi. Məsələn, o mənim oyuncaqlarımı – dəstəyinə gümüşlə naxış döyülmüş, mənim arzumla hazırlanmış qamçımı öz doğma qardaşı oğluna vermişdi? Nəyə görə?

Belə fikirləşirəm ki, uşaqlıqdan başlayaraq qəlbimə həkk olunan bu cür faktlar qadınlara sonrakı münasibətimdə həlledici rol oynamışdır.

Təhlil edə və mühakimə yürüdə bildiyim yaşda başqa faktlar da yadıma gələcək, qadınlara qarşı düşüncələrimi yenidən yürüdəcək, içimdə onlara inamsızlıq yaranacaqdır. Şəxsi səriştəm – ilk sevgim haqqında bir az əvvəl danışdı – bu fikrimi o qədər də dəyişmədi…

Mən ən azı üç qadın tanıyıram: onlardan biri cavan qızdır ki, dayanmadan Allaha and içib özünə qəsd edəcəyini deyir. Çünki bir gün tərk ediləcəyini bilir. Onlardan ayrılma səhnəsi əzablı və ziddiyyətlidir. İnsan ki bir dəfə ayrıldı, məcburən sevdiyi qadınların hərəkətlərini qəm-qüssə içərisində unutmalı olur. Amma rəhm etmək Allaha məxsusdur, onun işidir. Sonrasını – sevgi böhranının nəticəsini yalnız o bilir…

O qadınlardan biri dul idi və dediyim cavan qız da, bu qadın da bir neçə aydan sonra ərə gedəcəkdilər. Üçüncüyə gəldikdə isə, o, öz əri ilə barışmışdı və dəhşətli bir şəraitdə yaşasa da, yola gedirdilər. Onu da demək lazımdır ki, yazıq kişi keçib gedən bütün bu vaxt ərzində doğma ölkəsindən xəbəri olmadan daima qəm-qüssə içərisində yaşamışdı… Bilməlisiniz ki, həmin kişi bəndənizdir.

Yəqin bilirsiniz ki, xanımlar ən çox dəyərə malik insanlardır. Amma onlar sizə alçaqcasına xəyanət edirlər.

Qadınlar estetik baxımdan daha çox valehedicidirlər. Bir şərtlə ki, onları özündən çox kənara buraxmayasan…

Amma iş elə gətirə bilər ki, bu qadınlar sənin yoldaşın, ən cazibədar dostların olar.

II

Mən öz tariximi bu pro dom sua¹³-nı kənara qoymaqla öyrənirəm.

Xəyallarımı uzaqdan heç bir istək, arzu duymadan izləməyə davam edirəm ki, məni udan hislər haqqında onların doğulduğu yerə xəbər verə bilim. Üç ayın sonunda, məktəbin qapısından girərək gözdən itməmişdən əvvəl haqqında danışdığım qadın mənə gülümsədi. Necə həyəcanlandımsa, ona heç gülümsəyə də bilmədim. Üç ay bizim əlaqələrimizdə heç bir əhəmiyyətli dəyişiklik olmadan keçib getdi. Bəlkə hələ də onun baxışlarında məyusluqdan başqa bir şey qalmayıb.

Bir gün axşam adamla dolu parkda gəzərkən onu gördüm. Öz rəfiqəsi ilə birlikdə mənə tərəf gəlirdi. Artıq yayına bilməzdim. Tələsik salamlaşdıqdan sonra məndən onun fikrincə “bir az qəribə” olan ”bir şeylər” haqqında soruşdu. Həmişəki kimi ciddi idi. Ona cavab verdim:

– Mənə elə gəlir ki, sizi sevirəm.

O, bir az qəribə qarşıladı və dedi:

– Bir-birini tanımayan iki şəxs arasında məhəbbət hissindən necə danışmaq olar?

Onun səsi şirin idi, ancaq vərəmlilərin səsi kimi bir az “qırıq” gəlirdi. Mən vurulan eyhamı başa düşdüm: bunu kiminsə kiməsə təqdimatı “formasında” anlamaq qeyri-mümkün idi. O, öz adını dedi və rəfiqəsini təqdim etdi. Gəzişdik, boş-boş, əhəmiyyətsiz şeylər haqqında danışdıq, hər kəs öz yaşayışından söz saldı.

Həmin gecədən sonra bir neçə gün onu görmədim. Haqqında hər cürə fərziyyələr yürüdürdüm. Günlərin bir günü rəfiqəsi məktəbin çıxışında məni tapdı, çəkib bağa tərəf apardı və inandırdı ki, o, əzab çəkir. Eyni zamanda bir məktub verdi. Mən isə “vicdanıma and içdim”, söz verdim ki, məktubu oxuyandan sonra dərhal cırıb məhv edəcəyəm.

Sözümün üstündə durdum, uzun-uzadı yazılmış etiraf məktubunu oxudum. Əlinə ilk dəfə qələm götürən 16 yaşında cavan bir qızın bir az təmtəraqlı qələmindən çıxmış bu cümlələr məni öz xatirələrimə, zamanın dağılıb məhv olduğu vaxtlara aparıb çıxardı: “Münasibəti pozduğuma görə icazə verin…”, “sizə etiraf etdiyimi bildirirəm”…

O, məni bu parkda ilk gördüyü andan sevmişdi. Fəlsəfi və sentimental sözlərdən sonra o, məktubunu, mənə yalvararaq irqi və dini ziddiyyətlər səbəbilə onu yenidən görməyə can atmamağa, unutmağa cəhd etməyə çağırmaqla bitirir və məni “insana” qarşı həssaslıq göstərməyə səsləyirdi. Ümidim boşa çıxmış, məyus olmuşdum. İlk dəfə aldığım etiraf dolu məktubu – bir qadının məhəbbət sözlərini tamamilə Mopasansayağı bir düşüncə ilə, “yanma, cırma, heç vaxt dağılma, eşidin, ömrünüzboyu” və s. – deyərək cırıb tulladım.

Mənə öz rəfiqəsinin ailəsi haqqında məlumat çatdırması düzgün olmadığını bilirdim. Amma öyrəndim ki, bu fikirlər onun yox, türk-müsəlmanlara nifrət edən erməni fanatiklərinin fikirləri idi. Üstəlik onun atası xəstə yatırdı. Psixi xəstəydi. Anası da həmçinin… Bacısı ərə getmişdi, qardaşları isə çox qısqanclıqla ona nəzarət edirdilər.

Mən onun rəfiqəsinə məktubda yazılanları kədər içərisində oxuduğumu və başa düşdüyümü dedim. Sonra da söz verdim ki, rəfiqəsinin arzusuna əməl edəcəm. Hər şeyi başa düşdüyümü ona çatdırsın. Amma vəd vermək ona əməl etməkdən daha asandır…

***

Küçədə gəzən bir nəfər qəfildən yıxılır və yerdə “xəritəyə” dönür. O məni ötüb keçərək ona çatan birindən onu qaldırmağı xahiş edir. Ancaq, görünür bunu etmək üçün bir neçə çek lazım gələcək. İnsan–xəritə bunu verməyə borcludur. Bununla bağlı onlar gizli yığıncaq keçirir, pıçıldaşır, çekləri, qəbzləri bir-birinə tutuşdurur, mübahisə edirlər. Bu arada mən insan-xəritəyə yaxınlaşaraq onu qaldırıram. O, normal adama çevrilir. Ancaq əli çox yaşdır. Və o mənə yapışır… Yerlər dəyişir… İndi biz ayrı bir otaqdayıq. Həmin bu adam ingilisdir, öz adamlarının əhatəsindədir. Bir stəkan su istəyir, ancaq içə bilmir, çünki dodaqları mənim dodaqlarıma yapışıb…

***

İdman, ya da sənətkarlıq bayramıdır. Cavan qızlar, şərab ilahələri havadakı sürahilərin üstündə dayanıblar. Saçları kəsilmiş, hara gəldi dağılmışdır. Onlardan biri havadaca qolunu uzadaraq üstündə yatıb. Hansısa pozanı almış antik fiqurları xatırladır. Amma bu pozaya daha çox davam gətirə bilmir. Kənara çəkilərək yerə yıxılır.

***

Evimə qayıdıram. Arvadım nəsə hazırlamalıdır ən azı bunu hiss edirəm, çünki bu gün ad günümdür. Ancaq nahaq yerə vaxt itirir, nahaq yerə gözləyirəm.

***

Yamaq salmaq üçün pinəçiyə verdiyim ayaqqabıları geyib yoxlamalıyam. 49 cütdür. Divarın üstündə cütləşdiriliblər. Ancaq onlardan yalnız on bir cütümü sayıram. İki cütü hələ hazır deyil. Sağ ayağımı geyirəm, sol ayağımın ayaqqabısını geyinmək üçün heç kimi tapmıram.

Balaca uşaqlar bağda oynayırlar. Onların arasında lap balacası da var. Bir neçə aylıq olar. Onu əyləndirmək üçün qumun üstündə adam şəkli çəkirəm. Uşaq mənə 50 santim¹⁴ dəyəri olan bir sikkə pul tullayır, amma sonra dərhal da geri götürür.

Deyim ki, məktəb yaşıma qədər, yəni şəhərə köçdüyümüz vaxta qədər mənim pul ilə heç bir əlaqəm olmayıb: hər işim təbiətlə həll edilib, çünki ömrüm təbiətin qoynunda keçib. Hətta kəndimizdə kiminsə dükanı olub-olmadığını da deyə bilmərəm. Atam məni bəzən özü ilə getdiyi yerlərə, qonşu kəndlərə aparırdı. Oradan qayıdanda qoynum-qoltuğum dolu olurdu. Adi hədiyyələrlə qayıdırdım: cücə, dana, qoyun, quzu, xoruz və s. Öküzlə, yaxud kəl arabası ilə qayıdıb gələndə bütün qonşuları gətirdiklərimizə qonaq edərdik.

Le 18