Kitabı oku: «Napoleon»

Dьnyada təqlid edilməsi mьmkьn olmayan yeganə şey – cəsarətdir.

Napoleon

I FƏSİL

Napoleonun uşaqlığı və gəncliyi

1769-cu il avqustun 15-də Korsikanın¹ Ayaçço şəhərində yaşayan Letisiya Bonapart küçədə qəfil doğuş sancıları hiss etdi. O özünü birtəhər evə çatdırdı. Həmin vaxt 19 yaşlı qadının yanında heç kim yox idi. Odur ki dünyaya gətirdiyi oğlan uşağı anasının bətnindən döşəməyə düşdü.

Beləliklə, korsikalı vəkil Karlo Bonapartın ailə üzvlərinin sayı bir nəfər də artdı. Vəkil qərara aldı ki, oğlunu korsikalı kimi deyil, fransız tərbiyəsi ilə böyütsün. Odur ki uşaq böyüyəndə onu dövlət vəsaiti hesabına fəaliyyət göstərən fransız hərbi məktəblərindən birinə qoydu.

Qeyd edək ki, Korsika uzun illər Genuya hökmranlığına tabe olmuşdu. Ancaq ada sakinləri 1755-ci ildə yerli mülkədar Paolinin başçılığıyla üsyan qaldırıb genuyalıları oradan qovmuşdular. 1768-ci ildə Korsika bu dəfə Fransa kralı XV Lüdovikin ixtiyarına keçdi. 1769-cu ilin yazında fransız ordusu Paolinin qiyamçı dəstəsini darmadağın etdi. Beləliklə, ada rəsmi şəkildə Fransa torpağı elan olundu. Onda Napoleonun dünyaya gəlməsinə hələ üç ay vardı.

Napoleonun uşaqlıq illərində hələ də Korsikanın müstəqilliyinin xiffətini çəkənlər tapılırdı. Elə balaca Napoleon da Paoliyə rəğbət bəsləyir, bura sonradan köçüb gələn fransızlara isə nifrət edirdi. O, dalaşqan, heç kimdən qorxmayan, cəsur uşaqdı. Anası Letisiya Napoleonu çox sevirdi, bununla belə, həm ona, həm də digər övladlarına qarşı çox tələbkar idi.

Karlo Bonapart 1779-cu ildə, çətinliklə də olsa, həm Napoleonu, həm də onun qardaşı Jozefi Fransaya aparıb Otön² kollecinə yazdırdı. Bir il sonra Napoleon Brien (Şərqi Fransa) şəhərindəki hərbi məktəbə keçdi. Burada o heç kimə qoşulmur, boyu balaca, yaşı isə az olsa da, hamıya yuxarıdan aşağı baxır, ona sataşanların cavabını artıqlaması ilə verirdi.

Napoleon dərslərini əla oxuyur, xüsusən də Yunanıstan və Roma tarixinə dərindən yiyələnirdi. O, riyaziyyat və coğrafiya ilə də maraqlanırdı. Lakin əyalətdə yerləşən hərbi məktəbin müəllimləri bir o qədər savadlı olmadıqlarından balaca Napoleon öz biliyini daha çox mütaliə yolu ilə artırırdı.

Napoleonun korsikalı vətənpərvərliyi fransız yoldaşlarını heyrətləndirir, eyni zamanda ondan uzaqlaşdırırdı. Gələcək imperator üçünsə onlar doğma adasını istila etmiş gəlmələr idi.

Yeniyetmə Bonapart 1784-cü ildə, 15 yaşında ikən Parisin ən nüfuzlu hərbi məktəbinə daxil oldu. Bu məktəbi bitirən məzunlar dərhal zabit rütbəsi alırdılar. Hərbi məktəbdə güclü müəllim heyəti var idi. Napoleon mühazirələrə həvəslə qulaq asır və mütaliə edirdi. Ancaq elə ilk dərs ilində ona bədbəxtlik üz verdi: 1786-cı ilin fevralında atası vəfat etdi. Sonralar Napoleon da eyni xəstəlikdən – mədə xərçəngindən dünyasını dəyişəcəkdi.

Ailə demək olar ki, pulsuz qaldı. Evin böyük oğlu Jozefə ümid etmək azdı, o, bacarıqsız və tənbəl oğlandı. Beləliklə, 16 yaşlı Napoleon anasının, bacı- qardaşlarının qayğısını öz üzərinə götürdü. O, Paris hərbi məktəbində bir il oxuyandan sonra podporuçik³ rütbəsində Valans şəhərindəki alaya yollandı.

Gənc zabit çətinliklə dolanırdı. Məvacibinin böyük hissəsini anasına yollayır, özünə yalnız ərzaq üçün pul saxlayırdı. Otaq kirayə elədiyi binada bukinist dükanı yerləşirdi. Napoleon asudə vaxtlarını kitab oxumaqla keçirirdi. Onu hər şeydən çox hərb tarixi, riyaziyyat, coğrafiya, səyahətnamələr maraqlandırırdı. XVIII əsr maarifçilik ədəbiyyatının klassiklərindən Volter, Russo, Dalamber, Mabli və Reynalla da məhz həmin dövrdə tanış olmuşdu. Belletristika⁴ və şeir də oxuyurdu. Hötenin “Gənc Verterin iztirabları”, eləcə də fransız şair və dramaturqlarından Rassinin, Kornelin, Molyerin yaradıcılığı onu özünə aludə etmişdi.

Napoleon 1786-cı ildə uzunmüddətli məzuniyyət götürüb, ailəsinin maddi vəziyyətini düzəltmək üçün vətəni Ayaççoya yola düşdü. Burada atasından onlara kiçik bir mülk qalmışdı. Üstəlik, bəzi dolaşıq ailə məsələlərini də çözmək lazım idi. O bu işlərin öhdəsindən məharətlə gəlib qısa vaxtda ailənin maddi vəziyyətini düzəltdi.

1788-ci ildə Fransaya qayıdan Napoleon tezliklə öz alayı ilə birlikdə Oksonn şəhərinə göndərildi. Orada kazarmada yaşayır və əvvəlki həvəslə əlinə keçən hər şeyi, əsasən də XVIII əsr hərb mütəxəssislərinin əsərlərini oxuyurdu.

Bir dəfə təsadüfən əlinə Roma hüququ ilə bağlı köhnə bir külliyyat keçdi. Bu hadisədən 15 il sonra Napoleon Kodeksini hazırlayan məşhur fransız hüquqşünasları onun qeyri-adi yaddaşına mat qalmışdılar: Bonapart həmin külliyyatdan bütöv abzasları əzbər söyləyirdi.

Napoleon Oksonnda ikən ballistika⁵ ilə bağlı kiçik bir traktat da tərtib etdi. Artilleriya onun sevimli ixtisasına çevrilmişdi. Həmin dövrdən kağız üzərində bəzi bədii qeydlər, fəlsəfi-siyasi etüdlər də qalıb. Napoleon yarıac-yarıtox yaşayır, həmişəki kimi tay-tuşlarına qarışmır, əyləncələrə baş qoşmur, yorulmadan işləyir, asudə vaxtını mütaliə ilə keçirirdi. Bütün bunlar onun öz istəklərini iradəsinə və ağlına tabe etmək bacarığından xəbər verir.

Və elə bu vaxt Fransa inqilabı başladı!

Napoleon Bonapartın saysız-hesabsız bioqraflarını və tarixçilərini həmişə bir sual maraqlandırıb: 20 yaşlı Oksonn qarnizonunun artilleriya poruçiki⁶ üçün 1789-cu il inqilabı nə dərəcədə əhəmiyyət kəsb edirdi? Əslində, məsələ çox sadə idi: öz sosial mövqeyinə görə Napoleon inqilabın qələbəsindən yalnız bəhrələnə bilərdi. Fransanın istila etdiyi uzaq İtaliya adasından çıxan, kiçik mülkə sahib bir adam əvvəllər hərbi xidmətdə böyük karyeraya ümid eləyə bilməzdi. Lakin indi şəxsi keyfiyyətləri ona təkan verər, bağlı qapıları üzünə açardı. Artilleriya poruçiki Bonaparta başlanğıc üçün bundan artıq heç nə lazım deyildi.

Bəs inqilabdan harada daha çox yararlana bilərdi? Bu sualın iki cavabı vardı: 1) Korsikada, 2) Fransada. Poruçik Bonapart 1789-cu ildə artıq Brien hərbi məktəbindəki dalaşqan uşaq deyildi. İndi o, Korsikanın və Fransanın nə demək olduğunu bilir, onların miqyasca ölçüyəgəlməzliyini anlayırdı.

Bastiliyaya hücumdan iki ay yarım sonra Napoleon məzuniyyət götürüb yenidən Korsikaya yola düşdü.

Evə, anasının yanına gələn kimi özünü sürgündən yenicə qayıdan Paolinin tərəfdaşı elan etdi. Lakin Paoli gənc leytenantı soyuq qarşıladı, tezliklə məlum oldu ki, onların yolları eyni deyil. Paolinin məqsədi Korsikanı fransız hökmranlığından azad etməkdi, Bonapart isə hesab edirdi ki, fransız inqilabı Korsikanın inkişafı, ən başlıcası da, özünün karyerası üçün yeni imkanlar yarada bilər.

Korsikada bir neçə ay qalıb heç bir nəticə əldə edə bilməyən Bonapart yenidən alaya qayıtdı. O, evin dolanışıq xərclərini azaltmaq üçün kiçik qardaşı Lüdoviki də özü ilə apardı. Napoleon indi qardaşını da dolandırmalıydı. Bəzən bir tikə çörəyə möhtac olan gələcək imperator, bununla belə, qətiyyən ruhdan düşmürdü. Öz üzərində səylə çalışmağa davam edir, müxtəlif kitablar oxuyur, həmçinin hərb tarixini öyrənirdi.

O, 1791-ci ilin sentyabrında xidmət yerini Korsikaya dəyişdi. Bu dəfə Paoli ilə yolları birdəfəlik ayrıldı, çünki Paoli adanı Fransadan qoparmaq istədiyini artıq gizlətmirdi, Napoleon isə bunun qəti əleyhinə idi. Hətta 1791-ci ilin aprelində separatçı Paolinin tərəfini saxlayan əksinqilabçı ruhanilərlə inqilabçı hakimiyyət arasında qarşıdurma yarananda onun başçılıq etdiyi dəstəyə hücum edənlərə atəş açmışdı.

Napoleon Korsikada baş verənlər barədə hərbi nazirliyi məlumatlandırmaq üçün 1792-ci ilin mayında paytaxta qayıtdı. Və həmin yay Parisdəki coşqun inqilabi hadisələrin birbaşa şahidi oldu. 23 yaşlı zabitin iki əsas hadisəyə – xalq kütlələrinin 20 iyunda Tüiliri⁷ sarayına basqınına və 10 avqustda monarxiyanın devrilməsinə necə münasibət göstərdiyinə dair dəqiq məlumat var. O, 20 iyunda kral sarayına doğru axışan kütləni görəndə yanındakı yoldaşına demişdi: “Bu haramzadaların arxasınca gedək”. XVI Lüdovik nümayişdən qorxub pəncərədən kütləyə baş əyəndə isə Napoleon nifrətini gizlətməmişdi: “Qorxağa bax! Toplarla beş yüz-altı yüz nəfəri məhv etsə, hamı dabanına tüpürüb qaçardı!”

Çox keçmədən, Napoleon Korsikaya bir də qayıtmalı oldu. Həmin vaxt Paoli adanı Fransadan ayırıb ingilislərə təslim etmək qərarına gəlmişdi. İngilislər adanı tutmamışdan əvvəl Napoleon anası və bütün ailəsini Korsikadan qaçırmağa nail oldu. Onlar gedəndən sonra evləri Paolinin tərəfdarları tərəfindən talan edildi.

Ehtiyac yenidən ailənin başının üstünü aldı. Doqquz nəfərlik böyük ailə tamam var-yoxdan çıxmışdı. Anasını və qardaş-bacılarını saxlamaq Napoleonun üzərinə düşmüşdü. Bu zaman vəziyyət qəfil dəyişdi…

Fransanın cənubunda əksinqilabi üsyan baş qaldırdı. Monarxiyaçılar 1793-cü ildə Tulonda inqilabi hökumətin nümayəndələrini qırıb ingilis donanmasını köməyə çağırdılar. İnqilab ordusu isə Tulonu qurudan mühasirəyə aldı.

Ordunun siyasi rəhbəri Saliçetti onunla Paoliyə qarşı birlikdə mübarizə aparmışdı. Bonapart Tulon yaxınlığındakı düşərgədə öz yerlisinə baş çəkib şəhəri tutmağın, ingilis ordusunu sahildən qovmağın yeganə yolunu ona izah elədi. Bundan sonra Saliçetti gənc kapitanı artilleriya rəisinin köməkçisi təyin etdi.

Noyabrın ilk günlərində başlanan hücum alınmadı. Çünki hücuma komandirlik edən Donne ən həlledici anda Bonapartın fikrinin əksinə olaraq geri çəkilmək əmri verdi. Hücuma keçən cərgənin önündə olan Bonapartın özü isə yaralandı. Yeni komandan Dyuqomye, nəhayət, ona öz planını həyata keçirməyə icazə verdi. Bonapart batareyanı⁸ çoxdan istədiyi kimi düzdü, ardınca güclü top atəşinin köməyilə vacib yüksəkliyi tutdu. Buradan isə ingilis donanmasını hədəf aldı.

Hücuma keçən respublikaçılar 7 min nəfər idi və onlar qızğın döyüşdən sonra dəf edildilər. Həmin vaxt ehtiyat dəstə ilə Bonapart özünü yetirdi və bu müdaxilə onlara qələbə qazandırdı. Şəhərdən qaçmaq istəyənlərin hamısını ingilislər öz gəmilərinə götürməyə razılıq verdilər. Respublikaçıların ordusu şəhəri tutdu.

Bu qələbə Napoleonun yüksəlişinin başlanğıcı oldu. 1794-cü il yanvarın 14-də ona briqada generalı rütbəsi verildi. O vaxt Napoleonun 24 yaşı var idi. Həmin dövrdə Konvent⁹ xarici düşmənlərə və daxildəki xəyanətkarlara, monarxiyaçılara qarşı amansızcasına mübarizə aparırdı.

Yazda və yayın əvvəllərində Konventin komissarları (xüsusən də, Bonapartın təsiri altında olan Oqüsten Robespyer) Avstriyanı təhdid etmək üçün İtaliyanın şimalına soxulmaq planı hazırlayırdılar. Bonapart çoxdankı xəyallarının həyata keçəcəyinə – İtaliyanın işğalında iştirak edəcəyinə ümid bəsləyirdi.

Lakin gözlənilməz siyasi fəlakət Bonapartın planının reallaşmasına mane oldu. Konventin iclasında Termidor çevrilişi¹⁰ nəticəsində Maksimilian Robespyer, qardaşı Oqüsten, Sen Jüst, Kuton və onların tərəfdarları tutuldular, səhərisi gün isə heç bir mühakiməsiz edam edildilər. General Bonapart da Oqüstenin yaxın adamı kimi həbs olundu. Ancaq təqsiri sübuta yetirilmədiyi üçün 14 gün sonra azadlığa buraxıldı.

Termidor çevrilişində Robespyerə yaxın adamların bir çoxu həlak olduğundan Bonapart gilyotindən canını qurtara bildiyinə görə sevinməli idi. O, həbsxanadan çıxanda əmin oldu ki, dövran dəyişib, yaxşı başlayan karyerasına son qoyulub. Hakimiyyətə yeni gələnlər ona şübhə ilə yanaşırdılar. Tulondakı qəhrəmanlıq artıq unudulmuşdu. Bunun arxasınca başqa bir xoşagəlməz hadisə baş verdi. Termidor Komitəsi ona üsyanı yatırtmaq üçün Vandeyaya getməyi əmr etdi. Napoleona piyada briqadasına rəhbərlik həvalə edilmişdi, ancaq o, topçu olduğundan bu vəzifədən imtina edib istefa verdi.

Napoleon yenə maddi çətinliklərlə üzləşməli oldu. Sanki hamı onu unutmuşdu. Nəhayət, 1795-ci ilin avqustunda onu artilleriya generalı kimi tipoqrafiya şöbəsinə qəbul etdilər. Bu vəzifə ona böyük qazanc gətirməsə belə, o öz vəziyyətindən şikayətlənmir, piyada qoşununda xidmət etmək üçün kimsəyə ağız açmırdı. Di gəl, tale növbəti dəfə üzünə güldü: o yenidən Tulondakı düşmənə qarşı vuruşmalı idi.

1795-ci il Fransa Burjua İnqilabı tarixində həlledici dönüş illərindən biri kimi tarixə düşüb. Aclıq, səfalət, terror monarxiyaçılarda ümid yaratmışdı. Onlar fikirləşirdilər ki, hakimiyyəti yenidən əla almağın vaxtı gəlib çatıb. Nüfuzlu mühacirlərin toplaşdıqları London, Koblenz, Hamburq və Romada inqilab iştirakçılarının hamısının amansızcasına cəzalandırılması haqda çağırışlar eşidilməyə başlamışdı. Lakin inqilabçıları bu cür çağırışlarla qorxutmaq çətin məsələydi. Mühacirlər Kiberon yarımadasına dəstə çıxaranda Konvent bir an belə tərəddüd etmədən general Qoşu ordu ilə ora göndərdi. Yarımadaya çıxan dəstə darmadağın edildi və 750 nəfər yerindəcə güllələndi.

Monarxiyaçılar bu məğlubiyyətdən sonra da ruhdan düşmədilər. Üstündən heç iki ay keçməmiş onlar bu dəfə Parisdə ayağa qalxdılar.

Kütləvi qırğınlara, inqilabçı yakobinlərin¹¹ edamına, narazı fəhlələrin tərksilah edilməsinə baxmayaraq Konvent dinclik tapmırdı. O başa düşürdü ki, geniş xalq kütlələrinin köməyinə bel bağlaya bilməz. Paris fəhlələri həmin vaxt Konventə özlərinin ən qəddar düşməni kimi baxırdılar. Monarxiyaçılara qoşulan fəhlələrin sayı artırdı. Üstəlik, ordu daxilində də bir o qədər ürəkaçan deyildi. Doğrudur, əsgərlər satqın mühacirlərə, monarxiyaçılara harda rast gəlsələr, atəş açırdılar. Lakin bununla barışmayan hərbçilər də az deyildi. Hətta Paris qarnizonunun generalı Menunun üsyançılara qarşı güc tətbiq etmək istəməməsi onun həbsi ilə nəticələndi.

Konvent geri addım atmaq fikrində deyildi. Odur ki Termidor çevrilişinin liderlərindən olan Barrası¹² Parisin bütün silahlı qüvvələrinin başçısı təyin etdi. Müasirləri onu naz-nemət içində böyümüş, dövlətin pulunu talayan, məkrli, mənsəbpərəst adam kimi tanıyırdılar. Bununla belə, Barrası qorxaq adlandırmaq olmazdı. O, yaxşı başa düşürdü ki, başlayan hərəkat Burbonları¹³ hakimiyyətə qaytara bilər. Bu isə Barras üçün birbaşa təhlükə demək idi. İnqilabçıların tərəfinə keçmiş zadəganları nələr gözlədiyi də ona yaxşı məlum idi.

Ləngimədən, bir neçə saat ərzində hərəkətə keçmək lazımdı. Lakin gəl gör ki, Barras hərbçi deyildi. Bu məqamda o, xahiş üçün bir neçə dəfə yanına gəlmiş nimdaş paltolu gənci xatırladı. Bilirdi ki, həmin gənc istefada olan generaldır və Tulon ətrafındakı döyüşdə fərqlənib. Əmr etdi ki, onu tapıb yanına gətirsinlər.

Napoleona bircə sual verildi: üsyanı yatırmağı boynuna götürə bilərmi? O isə bunun əvəzində düşünmək üçün bir neçə dəqiqə vaxt istədi. Nəhayət, təklifə bir şərtlə razılıq verdi: onun tapşırıqlarına heç kim qarışmayacaq. “Mən qılıncımı yalnız bütün işləri qurtarandan sonra qınına qoyacam”, – o dedi.

Bonapart dərhal Barrasın köməkçisi təyin edildi. O, vəziyyətlə ətraflı tanış olanda üsyançıların çox güclü olduğunu, Konventi böyük təhlükə gözlədiyini anladı. Ancaq onun toplardan istifadə etməklə bağlı xüsusi planı var idi. Artıq sübh tezdən toplar saraya gətirildi.

Üsyançılar Konventə doğru hərəkət edərkən bu toplardan güclü atəş açıldı. Xüsusilə Müqəddəs Roxa kilsəsinin qarşısında dəhşətli itki verən üsyançılar çətin vəziyyətə düşdülər.

Günorta isə artıq hər şey bitmişdi. Üsyançılar yaralı yoldaşlarını özləri ilə götürərək müxtəlif istiqamətlərdə qaçdılar. Hətta onların bir çoxu tələm-tələsik Parisi tərk etdilər.

Həmin axşam qələbə münasibətilə gənc generala minnətdarlığını bildirən Barrasın təkidi ilə Bonapart Paris qarnizonunun komandanı təyin olundu.

Bu qaraqabaq gəncdəki qətiyyət, cəsurluq Barrası heyran etmişdi. Bonaparta qədər hələ heç kim şəhərin ortasında kütləyə topdan atəş açmamışdı. Ən əsası isə Napoleon atdığı kəskin addımlara görə heç vaxt özünü təmizə çıxarmağa çalışmır, məsuliyyəti kiminsə boynuna yıxmırdı. Üsyançıların 24 min, Bonapartın isə 6 min silahlı adamı vardı. Deməli, Napoleonun ümid ancaq top atəşlərinə qalırdı, o da məhz bu yolu seçmişdi. “Əgər döyüşdəsənsə, nəyin bahasına olursa olsun, qələbə qazanmalısan!” – Napoleon həmişə bu prinsiplə hərəkət edirdi.

“Düşünməyin ki, başqalarından fərqli olaraq kövrək qəlbli deyiləm, – o, bir dəfə dostuna demişdi. – Əksinə, kifayət qədər xeyirxah adamam. Ancaq gənc yaşlarımdan qəlbimin kövrək tellərini susmağa məcbur etmişəm”.

Öz qəfil yüksəlişindən sonra gənc general terror vaxtı edam edilmiş qraf Boqarnenin dul arvadı Jozefinaya rastladı və ona aşiq oldu. Jozefina Boqarne Napoleondan altı yaş böyük idi. Həyatında bir çox romantik macəralar yaşamış bu qadın Banoparta qarşı bir o qədər də ehtiraslı hisslər bəsləmirdi. Lakin Napoleonla evlənməyə razılıq verdi.

Belə hesab edilir ki, gələcək imperatoru bu izdivacın daha çox maddi tərəfi maraqlandırırdı. Düzdür, Bonapart artıq yüksək mövqe sahibi idi və hamı tərəfindən qəbul edilirdi. Vaxtilə Barrasla yaxınlıq eləmiş Jozefina ilə izdivac isə respublikanın daha qüdrətli şəxslərinin qapısını Bonapartın üzünə aça bilərdi.

Beləliklə, onlar 1796-cı il martın 11-də evləndilər və iki gün sonra Bonapart arvadı ilə xudahafizləşib müharibəyə yollandı.

Həmin günlərdə Avropanın tarixində yeni bir qanlı səhifə yazılmaqdaydı…

II FƏSİL

İtaliya yürüşü

Bonapart monarxiyaçıların qiyamını darmadağın edib Barrasın və başqa əyanların rəğbətini qazandı. Sonra isə onları yenə Fransa əleyhinə koalisiya təşkil etmiş böyük dövlətləri qabaqlamağın vacibliyinə inandırmağa çalışdı. Bundan ötrü avstriyalılara və onların italiyalı müttəfiqlərinə hücum edib İtaliyanın şimalına soxulmaq lazım gəlirdi. Əslində, bu koalisiya yeni deyildi, 1792-ci ildə təşkil edilmişdi. 1795-ci ildə Fransa ilə separat sülh bağlayan Prussiya koalisiyadan ayrılmış, bununla da ittifaqda Avstriya, İngiltərə, Rusiya, Sardinya və İki Siciliya Krallığı¹⁴, həmçinin bir neçə alman dövləti (Vürtemberq, Bavariya, Baden və başqaları) qalmışdı.

Direktoriya¹⁵ və ona düşmən olan bütün Avropa 1796-cı ilin yay əməliyyatlarının Almaniyanın qərb və cənub-qərbində olacağını, fransızların oradan Avstriya torpaqlarına soxulmağa çalışacağını düşünürdü. Bu yürüş üçün general Jan Viktor Moronun başçılığıyla güclü ordu yaradılmışdı.

General Bonapartın İtaliyanın şimalına soxulmaq planı isə Direktoriyanı bir o qədər də cəlb etmirdi. Ancaq bu hücum təxribat kimi işə yaraya bilərdi: düşmənin qüvvəsini parçalayar, onun diqqətini əsas hücumdan yayındırardı. Ona görə də qərara alındı ki, avstriyalıları və onların müttəfiqlərini narahat etmək üçün cənubda otuz-qırx min əsgərlə əməliyyata başlasınlar. Bu ikinci cəbhəyə məhz Bonapart baş komandan təyin olundu. O, 1796-cı il martın 11-də yeni təyinat yerinə yola düşdü.

Öz ordusuna baxış keçirən Bonapart Fransa respublikasının nüfuzlu generallarının niyə bu vəzifəyə can atmadıqlarını dərhal başa düşdü: ordu lap səfillər yığnağına oxşayırdı. Əsgərlərin saxlanılmasına, demək olar, pul ayrılmamış, verilən cüzi vəsait isə mənimsənilmişdi. 43 min əsgər Nitsa və onun ətrafındakı ərazilərdə necə gəldi yaşayırdı.

Bonapartın qarşısında çətin vəzifə dururdu: ordunu yedirib-içirtmək, intizama öyrətmək! Üstəlik, o bunu yürüş zamanı, döyüşlərarası fasilələrdə etmək məcburiyyətində idi. O, hərbi əməliyyatı heç vəchlə təxirə salmaq istəmirdi. Ayrı-ayrı qoşun hissələrinə başçılıq edən Ojero, Massena, Serrürye kimi komandirlərlə ixtilaflar isə vəziyyəti bir az da çətinləşdirirdi. Onlar 27 yaşlı Bonapartın orduya rəhbərlik etməsini özlərinə təhqir hesab edirdilər.

Bonapart ilk gündən hamıya eşitdirdi ki, vəzifəsindən və rütbəsindən asılı olmayaraq heç kimə onun əmrlərinə qarşı çıxmaq imkanı verməyəcək. “Tez-tez güllələmək lazım gəlir”, – o, soyuqqanlılıqla Direktoriyaya yazmışdı.

Bəli, istənilən halda hərbi əməliyyatları təxirə salmaq olmazdı. Həmin günlərdə Bonapartın öz əsgərlərinə etdiyi çağırış tarixə düşüb: “Əsgərlər, əyniniz çılpaq, qarnınız acdır… Mən isə sizi dünyanın ən bərəkətli torpaqlarına aparmaq istəyirəm!”

Bonapart hesab eləyirdi ki, müharibənin gedişində əsgərlərin özləri öz qarınlarını doyurmağı bacarmalıdır. Onlar bilməlidir ki, düşmənin əlindən hər şeyini almaq yalnız onun özündən asılıdır.

1796-cı il aprelin 9-da Bonapartın ordusu Alp dağlarına doğru irəlilədi. Bu çətin yürüşdə sərkərdənin daha bir xüsusiyyəti üzə çıxdı: o, boş yerə risk etməyi, həyatını təhlükəyə atmağı xoşlamırdı. Eyni zamanda hesab edirdi ki, vəziyyətdən asılı olaraq, şəxsi nümunə göstərmək lazım gələrsə, tərəddüd etmədən özünü güllə qabağına verə bilər.

Bonapart Alp dağlarını aşıb İtaliyaya çatan kimi dərhal qərar qəbul etdi. Onun qarşısında birgə hərəkət edən Avstriya və Pyemont ordusu var idi. Avstriya komandanı Derjanto ilə ilk döyüş Montenottedə oldu. Bonapart öz qüvvələrini bir böyük yumruq kimi birləşdirib avstriyalılara hücum çəkdi. Döyüş bir neçə saat ərzində avstriyalıların darmadağın olunması ilə başa çatdı. Ancaq bu, Avstriya ordusunun yalnız bir hissəsi idi. Millezimo ətrafındakı növbəti döyüş iki gün sonra baş verdi və bu dəfə Pyemont ordusu tam məğlubiyyətə uğradı. Beş batalyon təslim oldu. Bonapart düşmənin özünə gəlməsinə imkan vermədən yürüşü davam etdirdi.

Bu yürüş zamanı isə Napoleonun siyasətlə strategiyanı birləşdimək bacarığı üzə çıxdı. Belə ki, 1796-cı ilin aprelində Bonapart bir məsələ barədə fikirləşirdi: tezliklə Pyemontu (1720-1861-ci illərdə Avropada mövcud olmuş bu dövlət Sardiniya krallığı da adlanırdı – red.) separat sülhə məcbur edib, döyüş meydanında avstriyalılarla tək qoymaq! Mondozi ətrafında pyemontlular üzərində yeni qələbədən və şəhərin fransızlara təslim edilməsindən sonra aprelin 28-də Pyemontla sülh müqaviləsi bağlandı. Müqavilənin şərtləri məğlub edilən tərəf üçün çox ağır idi: Pyemont kralı Viktor Amadey iki ən yaxşı qalasını Bonaparta verməli oldu. Üstəlik, öhdəlik götürdü ki, Fransa ordusundan başqa heç bir ölkənin qoşununu öz ərazisinə buraxmayacaq, heç kimlə ittifaq bağlamayacaq. Bundan başqa, kral Nitsa qraflığını və bütün Savoyyanı Fransaya güzəştə getdi.

Bonapart yeni qələbələrdən sonra avstriyalıları Po çayının digər sahilinə sıxışdırdı. Parma hersoqu fransızlarla vuruşmaq istəməsə və neytral qalmağa üstünlük versə də, ilk zərər çəkənlərdən biri oldu. Bonapart onun üzərinə təzminat qoydu və 1700 at gətirməyə məcbur etdi.

Mayın 10-da Lodi şəhəri yaxınlığında məşhur döyüş baş verdi. Həmin döyüşdə Bonapart həyatını riskə atdı. Ən şiddətli vuruşma körpünün yanında baş tutdu və Napoleon qrenadyor¹⁶ batalyonu ilə birlikdə, avstriyalıların dayanmadan atəşə tutduğu körpüyə hücuma keçdi. Avstriyalılar iki minə yaxın itki verib geri çəkildilər. Bonapart onları təqib edərək mayın 15-də Milana daxil oldu. Bir gün əvvəl o, Parisə yazmışdı: “Lombardiya artıq Fransa respublikasına məxsusdur”.

İyunda fransız ordusu Muratın¹⁷ başçılığıyla Livornonu, general Ojero isə Bolonyanı tutdu. Bonapart özü isə Modenanı ələ keçirdi, sonra növbə Toskanaya çatdı. Adıçəkilən İtaliya dövlətləri neytral qalsalar da, Napoleon buna əhəmiyyət vermir, orduya lazım olan hər şeyi onlardan zorla alırdı. Bəzən yerli əhali tərəfindən fransız əsgərlərinə hücumlar olurdu. Məsələn, Luqoda beş fransız draqunu¹⁸ öldürüldü. Bunun cavabında isə şəhər əsgərlər tərəfindən talan edildi və bir neçə yüz adam qılıncdan keçirildi.

Bonapart Avropada ən alınmaz qalalardan olan Mantuaya doğru irəlilədi. Oranı yenicə mühasirəyə almışdı ki, Turoldan general Vurmzerin otuz min qoşunla qaladakıların köməyinə gəldiyini eşitdi.

Bonapart Mantuanın mühasirəsinə 16 min əsgər cəlb etməyi nəzərdə tutmuşdu, 29 min əsgər isə ehtiyatda saxlanmışdı. O, Fransadan əlavə kömək gözləyirdi. Vurmzerin qarşısına ən yaxşı generallarından biri olan Massenanı çıxardı. Ancaq Vurmzer onu geri otuzdurdu. Bonapart bu dəfə general Ojeronu yolladı. Lakin o da dəf olundu. Vəziyyət get-gedə ümidsizləşirdi. Bu dəfə Bonapart öz məşhur manevrini etdi; nəzəriyyəçilərin fikrincə, təkcə bu manevr belə ona “əbədi şöhrət” qazandıra bilərdi.

Vurmzer mühasirəyə alınmış Mantuaya girib qorxunc düşmən üzərində qələbəni qeyd etməyə hazırlaşırdı. Həmin vaxt Bonapartın avstriyalıların başqa bir dəstəsini darmadağın etdiyini eşitdi. Vurmzer Mantuadan geri çəkildi və avqustun 5-də Kastilyone şəhəri yaxınlığında Bonapartla üz-üzə gəldi. Fransız ordusu onu məğlubiyyətə uğratdı.

Vurmzer darmadağın edilmiş ordusunun qalıqları ilə Mantua qalasına çəkildi. Ona kömək üçünsə Avstriyadan təcrübəli general Alvinsinin rəhbərliyilə yeni qüvvələr göndərildi.

1796-cı il noyabrın 15-də iki ordu – avstriyalılarla fransızlar bu dəfə Arkole yaxınlığında qarşılaşdılar. Avstriyalılar sayca çox idilər və son dərəcə mətanətlə vuruşurdular. Ən strateji məntəqə məşhur Arkole körpüsü idi. Fransızlar üç dəfə körpüyə hücum etdilər və hər dəfə də ağır itki verərək geri çəkilməli oldular. Bu zaman Bonapart bir neçə ay əvvəl Lodi körpüsü alınarkən etdiyi hərəkəti təkrarladı: əlində bayraq özü şəxsən irəli atıldı. Onun ətrafındakı bir neçə əsgər və adyutantı¹⁹ vurulsa da, üç gün sürən döyüş fransızların qalibiyyətilə başa çatdı.

Arkole döyüşündən ay yarım sonra özlərinə gələn avstriyalılar revanş almağa hazırlaşdılar. 1797-ci il yanvarın ortalarında Rivoli yaxınlığındakı qanlı döyüşlərdə Bonapart Avstriya ordusunu darmadağın etdi. İki həftə sonra Vurmzer təslim oldu.

Həmin il aprelin əvvəllərində general Bonapart Avstriya imperatorunun Fransa ilə sülh danışıqlarına başlamaq istədiyi barədə məktub aldı. Direktoriya sülhə razılıq verdi. Bundan sonra müzəffər general Bonapart Leoben şəhərində iki ölkə arasında barışıq müqaviləsini imzaladı.

Leoben danışıqları başlayana qədər isə Bonapart onsuz da Roma ilə haqq-hesabı çürütmüşdü. Fransa inqilabının düşməni olan o vaxtkı Roma papası VI Piy Napoleondan cəhənnəm alovu kimi qorxurdu. Ona görə də hər fürsətdə Avstriyaya kömək edirdi. Bu səbəbdən Vurmzer təslim olan kimi Bonapart məhz Papanın üzərinə yeridi və elə ilk döyüşdəcə onun ordusunu darmadağın etdi. Sonra şəhərlər müqavimət göstərmədən bir-birinin ardınca təslim oldu. Fransızlar həmin şəhərlərdə əllərinə keçən qiymətli nə varsa – pul, cəvahirat, rəsm əsərləri – hamısını yağmaladılar. Romanı vahimə bürümüşdü, imkanlı adamlar, ruhanilər baş götürüb Neapola qaçırdılar.

Baş verənlərdən dəhşətə gələn Papa VI Piy Bonaparta yalvarış dolu məktub yazdı və ondan barışıq dilədi. Üstəlik, bütün şərtlərə razı olduğunu bildirdi. 1797-ci il fevralın 19-da Tolentinoda Papa ilə sülh imzalandı. VI Piy torpaqlarının böyük hissəsini güzəştə getdi, öz muzeylərindəki ən yaxşı rəsm əsərlərini, heykəlləri fransızlara verdi. Milan, Bolonya, Modena, Parma, Pyasenza və Venesiyada olduğu kimi, Romadan da yağmalanan rəsm əsərləri, heykəllər Bonapart tərəfindən Parisə göndərildi.

Bəs Napoleon niyə həmin vaxt Romanı tutub Papanı həbs etmədi? Birincisi, Papanın həbsi katolikləri ayağa qaldıra bilərdi, bu isə hələ öz yerini lazımınca möhkəmləndirməyən gənc generala əl vermirdi. İkincisi, Fransada milyonlarla insan Papanı özünə mənəvi ata sayır və ona sitayiş edirdilər. Napoleon isə yaxşı bilirdi ki, bu insanlar üzərində öz hakimiyyətini qurmaq və saxlamaq istəyən hökmdar mütləq onların dini inancları ilə hesablaşmalıdır.

Rivoli ətrafında döyüş, Mantua qalasının fəthi, Papa torpaqlarının ələ keçirilməsi Bonapartın adını bütün Avropaya tanıtdırdı.

1797-ci ilin mayında Bonapart Milanda ikən tabeliyindəki generallardan biri, həmin vaxt Triyestdə xidmət edən Bernadott onun yanına çapar göndərdi. Çapar Bonaparta bir portfel gətirmişdi. Bernadott həmin portfeli fransızların qorxusundan Venesiyadan Triyestə qaçan monarxiyaçı, eyni zamanda Burbonların casusu qraf d’Antreqanın əlindən almışdı. Bu gözlənilməz tapıntının əhəmiyyətini anlamaq üçün həmin vaxt Parisdə nə baş verdiyini yada salmağa ehtiyac var.

Parisdəki qiyam Bonapartın toplarından açılan atəşlə yatırılsa da, monarxiyaçılar revanş almaq fikrindən daşınmamışdılar. Onlar özlərinə gəlib yenidən güclənməyə başlamışdılar. Direktoriyaya müxalifətdə olan burjuaziyanın bir hissəsi, ruhanilər, xaricdən yardım alan əksinqilabçı qüvvələr əlverişli məqam gözləyirdilər. Hətta Direktoriyanın özündə də bu qüvvələrə qarşı qəti ölçü götürülməsinin əleyhinə olanlar var idi.

Hakimiyyəti xoşluqla vermək istəməyən Barrası narahat eləyən başlıca məsələlərdən biri general Pişequrun da müxalifət düşərgəsində olması idi. Pişequr 1795-ci ildə Hollandiyanı işğal etməklə məşhurlaşmışdı. Bonapart da bu generalın varlığından narahat idi. Çünki Pişequrun nüfuzu həlledici anda əsgərləri yoldan çıxara bilərdi. Əsgərlər Pişequru əsl respublikaçı kimi tanıyırdılar və buna görə də onun arxasınca gedə bilərdilər.

Həbs olunan qraf d’Antreqanın qalın portfelindən şahzadə Kondenin xəfiyyəsi ilə gizli danışıqlar aparan Pişequrun satqınlığını sübut edən dəlillər çıxdı. Bu dəlillərin Bonapart üçün nə demək olduğunu anlamaq çətin deyil. Yalnız bir məsələ həmin sənədlərin Barrasa göndərilməsini azacıq ləngitdi. Belə ki, sənədlərin birində (üstəlik, Pişequru günahlandırmağa əsas verən sənəddə!) Burbonların başqa bir xəfiyyəsi İtaliyada Bonapartla görüşüb, onunla da danışıqlar aparmağa cəhd etdiyini yazırdı. Odur ki Napoleon qrafı yanına çağırtdırıb həmin sətirlərin silinməsi şərtilə sənədin üzünü təzədən köçürməsini əmr etdi. D’Antreqa canını qurtarmaq üçün bu tələbi tezcə yerinə yetirdi.

Bundan sonra monarxiyaçıların kütləvi həbsi başladı. Həbs olunanlar məhkəməsiz-filansız Qvianaya sürgün olundular (sonralar oradan çox az adam sağ qayıtdı). Sentyabrın 4-də səhər tezdən küçələrdən iri plakatlar asılmışdı: bunlar Bonapartın Barrasa göndərdiyi sənədlərin surəti idi. General Pişequr da tutulub Qvianaya göndərildi. Kütlə Direktoriyanı sevmirdi, ancaq monarxiyaçılara daha çox nifrət edir və Burbonlar sülaləsinin tərəfdarlarına vurulan zərbələrə sevinirdi.

Beləliklə, respublika xilas olundu və yenilməz general Bonapart İtaliyadakı uzaq düşərgəsindən Direktoriyanı bu münasibətlə təbrik etdi. Halbuki o, iki il sonra Direktoriyanı, yeddi il sonra isə respublikanı məhv edəcəkdi.

Dahi hərbçinin adı artıq dillər əzbəri olmuşdu. Hamı başa düşürdü ki, başqa generalların Reyndə uduzduğu müharibə, İtaliyada Bonapart tərəfindən qazanılıb.

Avstriya ilə Kampo-Formioda bağlanan sülh müqaviləsindən sonra Direktoriya cidd-cəhdlə Bonapartı Parisə çağırırdı. O bu dəfə İngiltərəyə qarşı vuruşacaq ordunun baş komandanı təyin olunmuşdu. Bonapart Direktoriyanın ondan qorxmağa başladığını hiss eləyirdi. “Onların mənə paxıllığı tutur. Odur ki tələm-tələsik İngiltərəyə qarşı döyüşəcək ordunun generalı təyin ediblər ki, məni İtaliyadan uzaqlaşdırsınlar. Çünki mən burada hərbi komandandan daha çox hökmdaram”, – dostları ilə söhbətdə Bonapart öz təyinatını belə qiymətləndirmişdi.

Napoleon 1797-ci il dekabrın 7-də Parisə qayıtdı, 10 dekabrda isə Direktoriya tərəfindən Lüksemburq sarayında təntənə ilə qəbul olundu. Bonapart gələndə sarayın ətrafına toplaşmış kütlə onu alqışlarla qarşıladı. Lakin 28 yaşlı general onları soyuqqanlılıqla süzürdü. “Məni eşafota²⁰ aparsaydılar, əminəm ki, bu kütlə eyni tələskənliklə qaçıb ətrafımdan uzaqlaşardı”, – Bonapart gurultulu alqışlardan sonra dostlarına belə demişdi.