Mustafa Kamal Atatürk

Edip Semih Yalçın

Mustafa Kamal Atatürk

Həyatı və Əsəri

Ön söz

Orta əsrlərdə sxolastik düşüncənin təzyiqi altında qalan Avropa içinə düşdüyü o qaranlıq dövrü zamanın hakim mədəniyyətinə sahib olan İslam aləmi ilə münasibətlər nəticəsində keçə bilib. Avropa Səlib yürüşlərilə yaranan bu münasibət sayəsində İslam mədəniyyətinin təsiri altına düşüb, bəşəriyyətə insan haqları və incəsənətlə bağlı əhəmiyyətli əsərlər bəxş edib, bundan daha da vacibi, düşüncə və vicdan azadlığı istiqamətində ciddi məsafə qət edə bilib. Qısa zaman ərzində keçilən bu yol elmi insanlığın əsas düsturu halına gətirib, biliklə əldə edilən informasiyaların tətbiqi nəticəsində ortaya mükəmməl texnologiya çıxıb.

Mustafa Kamal Atatürk bütün bu sosial və siyasi dəyişikliklərin baş verdiyi dövrdə və məkanda doğulub, modernləşə bilməyən millətlərin öz azadlıqlarını da əldə edə bilməyəcəklərini görməyi bacarıb. Onun formalaşdırdığı mühit insan haqlarının və müstəqilliyin hüquqiləşdiyi, mənimsənməyə başlandığı zamana təsadüf edir.

Hadisələri davamlı şəkildə təhlil edərək süzgəcdən keçirən Atatürk Qərbin əzici üstünlüyü qarışısında beynində yaranan sosial və siyasi reaksiyanı millətinin gələcəyi naminə modernləşmə dövrünün başlanğıcına çevirib, süqut edən Osmanlı dövlətinin əvəzinə Yeni Türk Dövlətini yaratmağı bacarıb. Bu böyük dəyişikliyi yaradan türk inqilabı isə yaxın tariximizdəki böyük qırılma nöqtəsinin nəticəsi və uğurudur.

Türk millətinin Tənzimatdan¹ etibarən, görməyi arzuladığı yeni insan tipini Atatürkün timsalında tapması onun reallaşdırdığı türk aydınlanması ilə də sıx bağlıdır. Bu böyük dəyişikliyi anlaya bilmək üçün əvvəlcə onun qısa, ancaq qeyri-adi hadisələrlə zəngin həyat hekayətini öyrənmək lazımdır.

Mustafa Kamal Atatürk bütün bu cəhətlərilə bərabər, öz fövqəladə şəxsiyyətilə də iyirminci əsrə təsir etmiş böyük hərbçi və dövlət xadimidir. Onun xarakterinin qeyri-adi xüsusiyyətləri türk millətini içində həbs olunduğu qaranlıqdan və bəlkə də yox olmaq təhlükəsindən qurtarıb, istiqlala qovuşduraraq çağdaş dünyanın mədəni ölkələri sırasına daxil edib.

Məlum olduğu kimi, Atatürkün ən böyük əsəri özülündə yüksək türk mədəniyyəti və türk qəhrəmanlığı duran Türkiyə Cümhuriyyətidir. Cümhuriyyətin zamanın beynəlxalq dəyərlərinə uyğunluğu, türk millətini arzu edilən mədəniyyət səviyyəsinə çatdırması Atatürkün dühası, türk millətinin müqayisə edilməz anlayış və fədakarlığı nəticəsində mümkün olub. Mustafa Kamal Atatürk ömrü bu yüksək idealın reallaşdırılması uğrunda qurban verilmiş həyatdır. Onun həyat hekayəti Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulması və inkişafı ilə demək olar ki, bütünləşib. Buna görə də Mustafa Kamalın həyatı, düşüncələri və şəxsiyyəti ilə bağlı aparılan tədqiqatlar cümhuriyyət tariximizin daha yaxşı dərk olunmasını təmin edəcək. Onun soykökü, ailəsi, təhsili, karyerası, uşaqlığından etibarən yaşadıqları, yaxın ətrafı, şəxsiyyətinin formalaşmasına təsir edən hadisə və insanlar araşdırılıb tədqiq edildikcə Atatürkü anlamaq, tanımaq daha asan olacaq.

Əlbəttə, Atatürkü yaxşı anlamaq çağdaş Türkiyənin təməlini atarkən hansı dinamika ilə hərəkət etdiyini, cümhuriyyətin hansı əsaslar üzərində inşa edildiyini də ortaya çıxarmaq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Cümhuriyyət tariximizin hansı mərhələsində olursa-olsun, Atatürkün həyatı cümhuriyyətin quruluşunu, bu gününü və sabahını anlamaq istəyən hər kəsin bilməsi zəruri olan mərhələdir.

Tədqiqatımızda Atatürkün həyatı, düşüncələri və şəxsiyyəti doqquz bölmədə araşdırılıb. Əsərin ilk dörd bölməsi Atatürkün doğulduğu dövrdən Samsuna gəlişinə qədər olan zamanı əhatə edir. Dördüncü bölmədən səkkizinci bölməyə qədər Samsuna gəlişindən vəfatına kimi olan dövr araşdırılıb, milli mübarizə, eləcə də Türkiyə Cümhuriyyətinin quruluşu, inqilablar və o dövrdə aparılan xarici siyasət işığında “Türk aydınlanması” kimi tanınan dövr təhlil edilib. Səkkizinci bölmədə isə Atatürkün xəstəliyindən başlayıb vəfatına doğru gedən zaman araşdırılıb, vəsiyyəti və vəfatının ölkədə, həmçinin xaricdə doğurduğu əks-səda tədqiq edilib. Əsərin son hissəsi olan doqquzuncu bölmədə Atatürkün hərbçi şəxsiyyəti, dövlət xadiimi kimi keyfiyyəti və ailə həyatı araşdırılıb. Bundan başqa, kitabın sonunda izahlı “Atatürk xronologiyası”na da yer verilib.

Atatürk təkcə türk tarixində deyil, dünya tarixində də əhəmiyyətli simadır. Həyatı türk tarixindəki şanlı səhifələrdən olan bu şəxsiyyət zaman keçdikcə keçmişin səhifələri arasında yox olmayıb, öz qanunları və prinsiplərilə cümhuriyyət tariximizin hər mərhələsində dəyər qazana bilib. Buna görə də bu əsər Atatürkdən bəhs edən nə ilk, nə də son kitab olacaq.

Kitabın ilk nəşri Doktor Əli Gülər ilə birlikdə 2000-ci ildə E.Semih Yalçın – Əli Gülər, “Atatürk” (1881, Selanik – 1918, İstanbul), I cild, “Atatürk” (1919, Samsun – 1938, Dolmabaxça), II cild, “Atatürk” (“Təsiri, qanunları, şəxsiyyəti”), III cild, (“Berikan Yayınları”, Ankara, 2000) adı ilə üç cilddə dərc edilmişdir. Hazırlanan bu əsər əvvəlcə aparılan tədqiqatın ikinci nəşri kimi qəbul edilməsinə baxmayaraq, əvvəlki əsərdə yer alan və Əli Gülərə aid olan hissələr ayrılaraq onun özü tərəfindən Əli Gülər, “Atatürkün soyu Qızıloğuzlar və Konyalar”, (Ankara, 2005) adı ilə ayrıca dərc edilmişdir. Mən isə əvvəlki əsərin digər hissələrini genişləndirərək və təkmilləşdirərək yenidən nəşr olunmaq üçün hazırladım. Bir sözlə, əlinizdəki bu əsər həmin fəaliyyətin nəticəsidir.

Varlığımızı, hürriyyətimizi, müstəqilliyimizi və xoşbəxtliyimizi borclu olduğumuz bu böyük insan haqqında danışmağın çətin olduğunu bilirsiniz. Bu tədqiqatın mükəmməl iş olduğu iddiasında da deyilik. Ümid edirik, çatışmazlıqlar bundan sonra aparılacaq yeni tədqiqatlarla aradan qaldırılacaq. Millətimizin, xüsusilə də gənclərimizin Atatürkü anlamasında, az da olsa, rolumuz olarsa, özümüzü xoşbəxt hiss edərik.

Əsərin hazırlanmasında zəhmət çəkmiş Əminə Ərdoğana, Şarika Gedikliyə, İsmayıl Özərə, əsərin təshihini verən Mustafa Yücəl və Aynur Əkincikliyə təşəkkür edirəm.

Prof. dok. Edip Semih Yalçın / Keçiörən, Avqust, 2011.

I BÖLÜM

MUSTAFA KAMALIN SOYKÖKÜ VƏ AİLƏSİ

Mustafa Kamal Atatürk 1881-ci ildə (rumi, 1296) Selanikdə Qoca Qasım məhəlləsində, İslahhana küçəsində, bu gün muzey olan üçmərtəbəli bir evdə dünyaya gəlmişdir. Atası o zamanlar taxta-şalban ticarəti ilə məşğul olan Əli Rza Əfəndi, anası isə Zübeydə xanım idi. Ata tərəfindən babası ibtidai sinif müəllimi Qızıl Hafiz Əhməd Əfəndi, ana tərəfindən babası isə Sofuzadə (Sofizadə) Feyzullah Əfəndidir.

I. Rumelinin fəthi və bölgənin türkləşdirilməsi

Mustafa Kamalın həm ata, həm də ana tərəfindən nəsli Rumeli-nin fəthindən sonra bu bölgələrin türkləşdirilməsi üçün Anadoludan köçürülərək buralarda məskən salan “yörük” (yürük) və ya “türk-mənlər”dən gəlir. Rumelinin türklər tərəfindən fəthi və türkləşdirilməsində, eynilə Anadoluda olduğu kimi, dövlətin əsas-landığı əsas ünsür aşağıda göstəriləcək müxtəlif səbəblərlə yörük, yürük, türkmən və b. fərqli adlarla xatırlanan “qonarköçər” türk ünsürləri olmuşdur.

Tayyib Gökbilgin deyir: “Yürüklər, Oruc Bəyin də açıq-aydın şəkildə bildirdiyi kimi, oğuzlardandır. Əşirət, tayfa, camaat deyə göstərilən, məsələn, türkmən əşirəti, yürük tayfası və ya xüsusi isim ilə Oğulbəyli camaatı adı ilə rast gəlinən türk köçəri xalq qrupları etnik baxımdan fərqli şeylər olmayıb tək mənşədən çıxan və sonra müxtəlif qruplara ayrılaraq və ya müxtəlif qrupların birləşməsiylə yeni bir birlik yaradan eyni türk xalq parçalarıdır”².

A.Rumelinə yerləşdirilən yörüklər

Tarixi mənbələrdə bəzən “türkmən”, bəzən “yürük” adı ilə rast gəlinən, səyahətnamələrdə bu şəkildə adı keçən türk xalqının mənşəyi etibarilə dəqiq şəkildə oğuzlardan olduğu XV əsr yazıçısı və Os-manlı dövlətinin quruluş dövrü haqqında ciddi məlumatlar verən Oruc Bəyin dəfələrlə istifadə etdiyi “… bu oğuz tayfası köçkün yü-rüklər idi” ifadəsi ilə də təsdiqlənir³.

Yörüklərlə bağlı ən ciddi tədqiqatlardan birini aparmış Mehmet Erözün fikrinə görə, “yörük” sözü “yörümək” felindən düzəlib, Ana-doluya gəlib yurd salan köçəri oğuz boylarını (türkmənləri) ifadə edən bir kəlmədir… Kəlmə sifətdir, kökü də “yüyrük”dür. Bu söz sifət halında mədəni, məlumatlı, inkişaf etmiş, cins və xalis mənala-rını verir. “Yüyrük” kəlməsinin qabiliyyətli, mətanətli, cəsur mənala-rını ifadə etdiyini biz də müşahidə etdik. Bütün yörüklər bu kəlmənin “yörümək” felindən əmələ gəldiyini söyləyirlər.

Bizim fikrimizə görə, “köç” hissəsi hərəkəti, “yörümək” ümumi, bütün həyatı boyunca davam edən hərəkəti – feli göstərir. Yörük və türkmən eyni mənanı verməkdə, Anadoluya gələn köçəri oğuz türklərini ifadə etməkdədir. Bütün mənbələr bu köçərilərin Orta Asiyadan gəldiklərini göstərir… Yörük və türkmənin eyni etnik mənşəyə aid olan iki kəlmə olduğunu rahatlıqla söyləyə bilərik. Arxiv sənədlərində bu iki kəlmə sinonim, bərabər mənalı sözlər kimi istifadə edilir. Hələb türkməni, Hələb yörükanı… və s.”⁴.

Osmanlı dövləti quruluş, genişlənmə, böhran və tənəzzül dövrlərində siyasi, iqtisadi və sosial vəziyyətin dəyişməsindən asılı olaraq yerləşdirmə məsələsində fərqli siyasət aparmışdır. Xüsusilə ilk dövrlərdə yeni torpaqların əldə edilməsilə “qonarköçər” tayfalarıno yerlərə yerləşdirilməsi şəklində xaricə istiqamətli bir yerləşdirmə siyasətinin aparıldığı müşahidə edilməkdədir.

Osmanlının yerləşdirmə siyasəti nəticəsində 1356-cı ildə Geli-bolu yarımadasındakı Çimpe qalasının alınmasından sonra türklər sürətli şəkildə yayılmış, 1912-ci ilə qədər ara vermədən davam edən təxminən 550 illik türk hakimiyyəti dövründə Rumelinin türk-ləşdirilməsi təmin edilmişdir. Anadolununmüsəlman türklərinin Rumelinə gəlmələri əvvəlcə “Kolonizator türk dərvişləri” ilə başla-mış, bununla da “dərvişlər” hərbi fəthlərdən əvvəl yerli xalqın, xü-susilə də IX əsrdə bölgəyə gəlib yerləşən peçenek və kuman türklər-inin könüllərini qazanaraq əsl fəth hərəkatına zəmin yaratmışlar⁵. Ordunun ardınca və ya onlarla birlikdə hərəkət edən, müəyyən an-lamda “psixoloji hərb” və ya “kəşfiyyat” ünsürü kimi də dəyərlən-dirilə biləcək təriqət mənsubu bir çox dərvişin yol üstündə əhəm-iyyətli mövqelərdə məkan və təkkələr inşa etməsi ilə də ilk təşəb-büslər edilmiş, qurulan bu təkkə və ziyarətgahlar ilk yerləşdirmə nüvələrini təşkil etmişdir. Rumelinə bu şəkildə yerləşdirilən, “Sarı Saltuk” ilə Bursanın fəthində vacibrol oynayan “Geyikli Baba” bu məsələdə əhəmiyyətli nümunə kimi göstərilə bilər⁶.

Quruluş dövründə qonarköçər türk əşirətləri yeni alınan bölgə-lərin türkləşdirilməsində istifadə edilən ən vacib ünsürlər idi. Döyüşçü xarakterləri, nümunəvi nizam-intizamları və təşkilatlanmaq məharətləri ilə ön plana çıxan qonarköçərlərin bölgəyə “köçürülüb” yerləşdirilməsinə Rumeli fatihi Süleyman Paşanın zamanında baş-lanılmışdır. Bundan başqa, əşirətlərin bölgənin türkləşdirilməsi məqsədilə I Bəyazid dövründə də daha böyük kütlələr halında Rumelinə köçürüldükləri görülməkdədir. Türk toplumları Rumelinə köçürülmələri ərəfəsində dövlət tərəfindən özlərinə “yurdluq”, “torpaq”,”tumar” kimi imtiyazlar alaraq mühacirətə təşviq edilmişlər. Bu vəziyyət “fəth”i təşviq etmək məqsədi daşıdığı kimi, fəth edilən əra-zilərin türkləşdirilməsi və ölkənin iqtisadi-sosial baxımdan inkişaf etdirilməsi məqsədinə də xidmət edirdi.

I Bəyazid dövrünə aid olan ilk köçürülmə qeydi 1400-1401-ci il-lərdə Mənəmən ovasında qışlayan və “duz qadağası”nı qəbul etmə-yən “Köçərevlilər”ə aiddir. Bu əşirət Filibe tərəflərə sürgün edilmiş-dir. Oğlu Çələbi Mehmet zamanında isə üsyanları Yörgüç Paşa tərə-findən yatırılan tatarlar Dobruca istiqamətində yerləşdirilmişlər. Əşirətlərin Anadoludan Rumelinə köçürülməsi II Bəyazidin haki-miyyətinin sonuna qədər davam etmişdir⁷.

Osmanlı dövlətinin Balkan yarımadasında irəliləməsi və yayıl-ması ilə paralel olaraq yörük qruplarının sayı artmış və daha sonra da ortaya bunları hərbi bir təşkilatla əlaqələndirmək, özlərinə məx-sus nizam və qanunlarını yaratmaq ehtiyacı çıxmışdır.

Rumelinə ard-arda köçən və müxtəlif məntəqələrdə yerləşdiri-lən yörük qrupları XV əsrin ortalarından etibarən hərbi və strateji vəzifələrdə bəlli rollar almağa başlamış, onların arasından bu işləri görə biləcək insanlar müəyyən edilmiş, qeydiyyatları (sayları, siya-hıya alınmaları) aparılmış, hərbi fəaliyyətə cəlb edilmələri, mü-kəl-ləfiyyətləri və fəaliyyətləri bəlli qaydalarla tənzimlənmişdir. Beləcə, XVI əsrin ortalarında artıq ordu xidmətində, dövlət işlərində yer və vəzifə alan xüsusi əsgər sinfi meydana çıxmışdır⁸.

XVII əsrdə Rumelindəki bu yörük təşkilatları dağılmağa başla-mış, yörük yazılanlar azalmış, onların əhəmiyyətli bir hissəsi “qonar-köçərlik”dən çıxaraq oturaq həyat tərzinə keçmişdir. Səfər zamanlarında onlara verilən vəzifələri yerinə yetirmədikləri, nizam-intizamlarının qismən pozulduğu üçün bu qruplar yenidən təşkilat-landırılmışlar. 1691-ci ildə yörük qrupları padşahın “humayun xətti” ilə “Evladi-Fathan” (fəthlər övladı) adı altında və Rumelinin “sağ, sol və orta qolu”nda olmaqla yenidən siyahıya alındılar. Beləcə, təş-kilat həm adını, həm də zamanın tələblərinə görə hərbi və iqtisadi quruluşunu ciddi mənada dəyişdirdi⁹.

Mənbələrdə olan məlumatlar dəyərləndirildiyində Rumelinə yerləşən türk qruplarının üç vacib ad altında toplandığı görünür: konyarlar, yörüklər (yürüklər) və tatarlar. Atatürkün ana tərəfindən nəsli olan və özləri də bir yörük qrupu olmasına baxmayaraq Anadoludan gəldikləri yerin (Konya-Qaraman) adı ilə tanınan “kon-yarlar” da daxil olmaqla bütün yörüklər müxtəlif tarixi, mədəni və coğrafi səbəblərlə fərqli adlar alıblar.

Osmanlı dövlətində rəsmi qeydiyyatdan keçən və adlarına “tah-rirler”¹⁰ edilərək Rumelinə yerləşdirilən yörüklər bunlardır: Naltökən yörükləri, Tanrı dağı (Qaragöz) yörükləri, Selanik yörükləri, Ofçabolu yö-rükləri, Vize yörükləri və Qocacıq yörükləri.

Yenə də mənbələrə görə, Rumelində yörüklərin üç şəkildə ad-landırıldıqları məlumdur. İlk olaraq başlarındakı rəhbərlərin və ya “bəy”lərin adı ilə, ikinci – hər hansı fərqli və özünəməxsus xüsusiyyətlərinə görə, nəhayət, üçüncü – ən çox yerləşdikləri bölgənin adına görə adlandırılıblar. Adlandırmada ilk vaxtlar birinci şəkil daha çox yayılmışdı. Lakin sonralar bir mərkəz ətrafında toplanmaları, yerləşmələri nəticəsində bölgə adlarına görə adlandırmalar daha geniş yayılmağa başladı. Məsələn, “Qoca Həmzə yörükləri” birinci şəkildə belə adlandırılırlar. “Qocacıq yörükləri” elə “Qoca Həmzə yörükləri"dir. “Naltökən yörükləri” isə bu qrupun ikinci şəkildə adlandırılmasıdır. Naltökmə sənəti və işində ixtisaslaşan Naltökən yörüklərinə XV əsrdə “Yörükani Nalbənd doğan” da deyilib. Mənbələrdə eyni şəkildə adlandırılan “Yaytökən yörükləri” də var. Bunlar Anadoluda da eyni adla tanınırdılar. “Selanik”, “Ofçabolu”, “Vize” yörükləri isə bir qayda olaraq yaşadıqları coğrafi mərkəzlərin adları ilə çağırılıblar. Bu yörük qrupları içərisində o bölgədə yaşayan konyarlar, qocacıqlar kimi yörük qrupları mövcuddur¹¹.

II. Mustafa Kamalın ata tərəfindən nəsli:

Qızıl Oğuz (Qocacıq) yörükləri.

a. Qızıl Oğuzların (Qocacıqların) Rumelinə yerləşdirilməsi.

Mustafa Kamalın ata nəsli Aydın/Sökedən gələrək Monastır vi-layətinin Dəbreyi-bala sancağına¹² tabe olan Qocacıqda yerləşmişdi. Ailə daha sonralar, çox güman, 1830-cu illərdə Selanikə köçüb, Əli Rza Əfəndi də təxminən 1839-cu ildə Selanikdə dünyaya gəlib. Babası Əhməd və babasının qardaşı Hafiz Mehmetin daşıdığı “qızıl” ləqəbinin və yerləşdikləri ərazinin adı olan “Qocacıq”ın da işarə verdiyi kimi, Mustafa Kamalın ata tərəfindən nəsli Anadolunun türkləşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynayan “Qızıl Oğuz”, yaxud “Qocacıq yörükləri”ndən – “türkmənləri”ndən gəlir.

Qızıl oğuzlarını və ya Qızıl oğuz türkmənlərini “Qızılqocalılar” adlandıraraq Qocacıq yörükləri və ya türkmənləri ilə eyni “yörük qrupu” içində təqdim edən Hüseyn Şəkərçioğlu bunların “Oğuzların Qızıl oğuz boyundan olduğu” düşüncəsindədir¹³.

1041-ci il ərəfəsində Xəzər dənizinin cənub və cənub-qərb bölgəsində Tehran, Qəzvin, Rəşt, Zəncan və Təbriz bölgələrində ya-şayan, “Qızıl özen” və ya “Qızıl örən” çayı ətrafında məskunlaşan, Eldəniz hökmdarlarından Aslan şahın oğlu Qızıl bəyin hakimiyyəti altında olan bu türkmənlərə “Qızıl oğuz türkləri” adı verilib¹⁴.

Qızıl oğuz türklərinin X əsrin ilk yarısında müstəqil, qüdrətli dövlət olan Oğuz Yabqu dövləti içərisində və Böyük Səlcuq dövləti qurulmazdan əvvəl Səlcuq bəyin dörd oğlundan biri Arslan Yabqu ilə birlikdə hərəkət etdiyini görürük. Eyni zamanda, Türkiyə Səlcuqilər dövlətini quranların ataları olan Arslan Yabqu, Qəznəli sultanı Mahmud tərəfindən həbs edildikdən sonra (1025-ci ildə) bu bölgəni tərk edərək Xorasana köçən, Serahs, Fera (bu gün Qızıl Arvat, Qızıl Ribat), Abiverddə yerləşən 4000 çadırlıq oğuz koma-sının başında Yağmur, Buka, Göy daş və Qızıl bəylər dururdular. Qızıl bəy daha sonra Qəznəli Məsudun hökmdarlığı ərəfəsində onun hakimiyyəti altına keçib. Sonralar bəzi türkmən qrupları Humardaş bəyin rəhbərliyi altında İraqa gedərək orada məskunlaşıblar. Xorasan Balhan bölgəsində qalan qruplardan ayırmaq üçün bunlara “İraq oğuzları” deyilib. Biz “Qızıllı oğuzlar”ı 29 iyun 1035-ci ildə səlcuqlar Qəznəvi ordusunu Nesa döyüşündə məğlubiyyətə uğratdıqdan sonra “İraq oğuzları” ilə birlikdə görürük. Bu qələbədən sonra müxtəlif oğuz tayfaları səlcuqların tərəfinə keçmiş, Yağmurlu oğuzları, Balhan türkmənləri ilə birlikdə Qızıllı oğuzları isə onlara qatılmayıb. Bir müddət İsfahan hakimi Alaüddövlənin hakimiyyətini qəbul edib, sonra ondan da ayrılaraq soydaşları İraq oğuzlarına birləşiblər. Səlcuq sultanı Toğrul bəyin bacısı ilə evlənən və dövlətin quruluşunda səlcuqlara böyük dəstək verən Qızıl bəy, çox güman, 1040 və ya 1041-ci ildə ölüb, Rey yaxınlığında dəfn edilib¹⁵.

Türkiyə səlcuqlarının son dönəmlərilə Anadolu bəylikləri za-manında Ankaranın idarəçiliyini öz əlində saxlayan Ankara valisi Qızıl bəy də Qızıl Oğuz türkmənlərindəndir. Səlcuqlu dövlətinin yerləşdirmə siyasəti çərçivəsində Tokat, Amasiya, Konya, Karaman, Ankara, Aydın, İsparta, Balıkəsir, Bolu, Kastamonu və Sinop ellərinə yerləşdirilən Qızıl oğuz türkmənləri 1410-cu ildə Rəşadiyyə və Məsudiyyə arasındakı Qızıl özənlilər yurdu kimi qeyd olunan (bugünkü Rəşadiyyə-Qızılörən kəndi yaxınlığında) bölgədə Qızıl Əhmədlilər adlı bəylik də qurublar. Bəyliyə adını verən Qızıl oğlu Əhməd bəy və qardaşları Amasiya, Tokat, Gorum, Sivas, Ordu, Samsun, Giresun ilə Şəbinkarahisarı ələ keçiriblər. Qızılirmaq və Yaşılirmaq bölgəsinə hakim olublar. 1424-cü ildə Sultan II Muradın əmrilə Amasiya valisi Yörgüç Paşa, Qızıl oğlu Əhməd bəy və digər başçıları Amasiya qalasına dəvət edərək aradan götürüb. Bu hadisədən sonra Qızıl Oğuz türkmənləri də Anadolunun müxtəlif yerlərinə dağıdılıblar. Qızıl Oğuz türkmənlərinin böyük hissəsi Fateh Sultan Mehmet zamanında Evrenesoğlu Əli Bəyin rəhbərliyi altında Rumelində fəth edilən Selanik, Monastır və Yanya ərazisinə yerləşdiriliblər. Sonuncu İsfəndiyaroğulları bəyi, Osmanlıların Kastamonu valisi Cəmaləddin Qızıl Əhməd Paşa, 1515-ci ildə Bayburt sancaq bəyi olan Mirzə Məhməd bəy və Bolu sancaq bəyi olan atası Qızıl Əhməd bəylə III Murad zamanında Rumeli bəylərbəyi olan Qızıl Əhmədli Şəmsi Paşa Qızıl Oğuz türkmənlərindəndir¹⁶.

Faruq Sümerin XVI əsr qeydlərinə istinad edərək apardığı tədqiqatlara görə, XVI əsrdə Anadoluda Qızıl Oğuz türkmənləri ilə əlaqəli olan tayfalar bu bölgələrdə rast gəlinirdi: Maraşdan Ankara, Kayseri, Kırşehirə qədər olan sahədə yayılmış “Dulkadırlı eli”nə bağlı “Qızıllı oymağı”; Boz Ulusun qolu olan Diyarbəkir türkmənlərinə bağlı “Qoca Hacılı oymağı”. Boz Ulusun “Dulkadırlı oymaqları”ndan “Qızıl Qocaluoymağı”. “Boz Ok Eli”nə bağlı (Yoz-qat bölgəsi) Qara daşda “Qızıl Qocalu”, Ağ Dağda “Qızıl Qocalu”, Sorqunda “Qızıl Qocalu” oymaqları. “Menteşe eli”ndə (bugünkü Muğla bölgəsi) “Qızılca Yalınc” və “Qızılca Keçilu” oymaqları¹⁷.

Yer adları türk mədəniyyəti tarixində böyük əhəmiyyət daşıyır. Anadolunun və Rumelinin türkləşdirilməsində də görüldüyü kimi, türklər müxtəlif adətlərlə əlaqəli yer adı verirdilər. Orta Asiyadakı yer adları milli mədəniyyətin bir parçası olaraq Anadolu və Rumelindəki bəzi yerlərə verilib. Bəzən bir boy və ya qəbilə yer-ləşdiyi yerə boyunun və ya qəbiləsinin adını verib. Bəzən boy bəyinin və ya boyun böyüyünün adı da verilirdi. Ərazi şəklinə, yerləşmə əsnasında baş verən hansısa hadisəyə, qədim totem və çox da diqqət çəkməyən, izləri xatirələrdə davam edən heyvana görə də ad verilir və ya alınırdı¹⁸.

Bu gün Anadoluda bütün “qızıl” sözü ilə başlayan yer adları da bu ənənə çərçivəsində Qızıl Oğuz türkmənlərindən keçib. Bəzi misallar bu şəkildə verilə bilər: Qızılirmaq, Qızılcahamam, Qızılcaviran (bugünkü Qızılcaörən) (XVI əsr, Bayburt sancaq mərkəzi), Qızılcakənd (XVI əsr, Bayburt, Kelkit), Qızılca (XVI əsr, Bayburt, Tercani-Süfla)¹⁹, Qızılköy (Afyon, Bursa), Qızılçakçak, Qı-zılziyarət (Ağrı), Qızılöküz (Qars), Qızılirmaq, Qızıldağları (Suşəhri, Rəfahiyə, İmranlı arasında), Qızılquyu, Qızıllar, Qızılyaxa, Qızılörən (Qaramanın kəndləri)²⁰.

Anadoludakı yuxarıda misal çəkilən qəbilə və yer adlarından da göründüyü kimi, Qızıl Oğuz türkmənlərinə “Qızılqocalu”, “Qızılqocalı”, “Qocacıqlılar”, “Qocacıqlar”, “Qocacıq türkmənləri” və “Qocacıq yörükləri” kimi adlar da verilməkdədir. Rumelinə yer-ləşdirilən Qocacıq yörükləri XVI-XVII əsrlərdə özləri üçün müstəqil qeyd dəftərləri tənzim edilən altı yörük qrupundan biridir. Ar-xivlərimizdə birbaşa Rumelindəki Qocacıq yörükləri ilə bağlı, təxminən bir əsrdən artıq zamanı (1543-1666) göstərən dörd dəftər saxlanılır. Bunlardan ikisi tam, müstəqil şəkildədir, həmçinin, dövlətin hələ ki, qüvvətli olduğu zamanlara məxsusdur. 1642-1666-cı illərdəki vəziyyəti bildirən digər ikisi isə natamamdır, digər dəftərlərin arasında saxlanmaqdadır²¹.

Rumelindəki qocacıqların başlarında haqqında tarixi məlumata sahib olmadığımız Qoca Həmzə adlı bəy olduğuna görə, onların əvvəllər “Qoca Həmzə yörükləri” adlandırıldıqlarını, sonralar, xüsusilə də daha çox olduqları yerlərdə “qocacıqlar” kimi ta-nındıqlarını bilirik..1543-cü ildə 132, 1584-cü ildə 179 ocaq kimi görülən və 60 il sonra 18 ocağa düşən Qocacıq yörüklərinin əhali sayında əhəmiyyətli artım 1572-1575-ci illərdə olub. Qeydlərə görə, yerləşdikləri, öz adları ilə qeydə alındıqları yerlər bunlardır: “Hırsova, Tekfurgölü, Varna, Pravadi, Aydos, Ruskasrı, Ahyolu, Karinabad, Şumnı, Burqaz, Qızılağac, Yanbolu, Əskibaba, Qırxkilsə, Ədirnə, Filibe, Silistre, Hacıoğlu, Pazarcıq, Akkerman, Bender, Kili. Qismən Naltökən, Tanrıdağı yörüklərinin də olduğu Şərqi Trakya, Bolqarıstan, Şərqi Rumelinin şərq tərəfləri, bütün Dobruca, Bender, Akkerman bölgələrində (Eski Paşa Livası ilə birlikdə Qırxkilsə, Girmen, Vize, Silistre, Bender, Akkerman sancaqları) yaşayan qocacıqlar birlikdə olduqca əhəmiyyətli qrup təşkil ediblər. Bu bölgədə 1543-cü ildə başlarında gözətçi olaraq Mustafa bəy, 1572-ci ildə Mahmud bəy, 1584-cü ildə Mehmet bəy, 1603-cü ildə Məhərrəm bəy olub.

Qocacıq yörüklərinin yerləşdikləri yerlər Qara dəniz sahillərin-də, Filibe xaric, 250 kilometrlik sahə içində uzanan zolaqda, bugünkü Türkiyədən Ədirnə,Qırxlareli vilayətləri, Bolqarıstan və Şərqi Rumelinin şərq tərəfləri – Silistre daxil olmaqla – boydan-boya Dobruca, Cənubda Kili, Bender, Akkerman üçbucağının olduğu məntəqələrdən ibarətdir.

XVI əsrin ikinci yarısında ən çox yaşadıqları bölgə Yanbolu, Varna, Şumnı arasıdır. XVI əsrin ikinci yarısında Qocacıq yörükləri-nin yaşadıqları, bu gün isə əksəriyyəti bilinməyən, 1600-dən artıq məkunlaşma əraziləri təyin edilib²².

Qocacıq yörükləri öz dəftərlərinə yazdıqları bu yerlərdən baş-qa ərazilərdə, buradakı sıxlıqda olmasa da, əhəmiyyətli miqdarda idilər. “Evladi-fatihan” təşkilatının qurulmasına qədər, xüsusilə, “Selanik yörükləri”, “Ofçabolu yörükləri” kimi qeydə alınan, siyahısı tutulan yörük qrupları içərisində Qızıl Oğuz və ya Qocacıq yörükləri də vardı.

Fəth olunduqdan etibarən, sıx şəkildə Makedoniya, Teselya bölgəsində, nisbətən az sayda Bolqarıstan, Dobrucada məskunlaşmış Selanik yörükləri Teselyada; ən çox Yenişəhər, Florina, Serfiçe, Avrethisarı, Ustrumca, Dobriça və Silistrede yaşayıblar. “Ofçabolu” bugünkü Makedoniya sərhədlərində olan Üsküp ilə İştip arasında yerləşən köçəri yaşayış tərzinə əlverişli bölgənin adıdır. Bura “Mustafa düzənliyi” də deyilir, mərkəzi qəsəbəsisə İştipdir. İstər burada, istərsə də Pirlepe və Tikveş ətraflarında XIX əsrdən etibarən, mövcudluqları bilinən yörüklər XVI və XVII əsrlərdə “Ofçabolu yörükləri”ni təşkil edirdilər. Bunlar imperatoluğun qədim Kosova və Monastır vilayətlərində, xüsusən, dörd bölgədə sıx halda, Bolqarıstanda, Dobrucada da bəzi yerlərdə nadir hallarda görülməkdədirlər.

Yuxarıda deyildiyi kimi, Rumelini türkləşdirən bu yörük ün-sürlər 1691-ci ildən sonra “Evladi-Fatihan” adı ilə yenidən təşkilat-lanıblar. Həsən Paşa tərəfindən edilən təhrirə görə, 1691 (1102) ta-rixli “Evladi Fatihan” dəftərində “Qızıl Oğuz” və ya “Qocacıq yö-rükləri”nin adlarını daşıyan qəza və kənd adları, bu kəndlərin öhdə-liklərinə qoyulmuş “yürük piyadaları”nın sayı bir-bir təyin edi-lib”²³.

B.Əli Rza Əfəndinin ailəsi və həyatı

Mustafa Kamalın soyu ilə bağlı əlimizdəki ən etibarlı məlumat-lar, əsasən özünün, anasının, bacısı Məqbulə xanımın sözləri əsasın-da verilib. İkinci yerdə duran mənbələr isə onun özünü və ailəsini tanıyan Hacı Mehmet Somer kimi uşaqlıq dostlarının verdiyi məlumatlardır. Mustafa Kamal də daxil olmaqla, bu ailənin hər bir fərdində qüvvətli yörük, türkmən şüuru var: Məqbulə xanım Ənvər Behnan Şapolyonun verdiyi: “Atanız haralıdır?”, – sualına belə cavab verib: “Atam Əli Rza Əfəndi yerli Selaniklidir. Özləri yörük sülaləsindəndir. Anam hər zaman yörük olmaqla qürur duyardı. Bir gün Atatürkdən: “Yörük nə deməkdir?”, – deyə, soruşdum. Böyük qardaşım da mənə: “Yürüyən türklər”, – cavabını verdi”.

Yenə Şapolyonun Ruşən Əşrəf Ünaydına istinadən dediyinə gö-rə, “Atatürk dəfələrlə: “Mənim əcdadlarım Anadoludan Rumelinə gəlmiş türkmənlərdəndir”²⁴, – deyib.

Atatürkün ata soyu ilə bağlı əhəmiyyətli məlumatı verən insan-lardan biri də Mustafa Kamalın məhəllə və məktəb yoldaşı, köhnə millət vəkillərindən olan Hacı Mehmet Somer bəydir. Somer bu mə-sələ ilə bağlı söyləyib: “Atatürkün ata-babası Anadoludan gələrək Monastır vilayətinin Debreyi-Bala sancağına bağlı Qocacıq nahiyəsinə yerləşmişdilər. Bunları Selanik qocalarından eşitmişəm. Qocacıqlıların hamısı türkcə danışırdılar. İri cüssəliydilər. Hamısı yörükdür. Heyvandarlıqla dolanırdılar, mal-qara sürüləri vardı. Bir qismi də taxta-şalban ticarəti ilə məşğul olurdu. Geyimləri Anadolu türklərinin geyimlərinə bənzəyirdi. Yaşayış tərzləri, hətta ləhcələri də eyniydi”²⁵.

Atatürkün atasını və babası Qızıl Hafiz Əhmədi tanıyan sabiq Aydın deputatı Tahsin San bəy və sabiq ümumi müfəttiş Tahsin Uzerden Kılıc Əlinin²⁶ və Tahsin San bəydən Ənvər Behnan Şapolyonun²⁷ öyrəndiyi məlumatlar da Atatürkün ata tərəfinin Anadoludan Rumelinə köçmüş yörüklərdən olduğunu göstərməkdədir.

Bundan əvvəl də söylədiyimiz kimi, Atatürkün ata tərəfi Aydın Sökedən gələrək Monastır vilayətinin Debrei-Bala sancağına bağlı olan Qocacıqa yerləşib, ancaq ailə daha sonra Selanikə köç edib. Babası Əhməd bəy və babasının qardaşı Hafiz Mehmetin daşıdığı “Qızıl” ləqəbi, yerləşdikləri nahiyənin adı olan “Qocacıq”ın da göstərdiyi kimi, Mustafa Kamalın ata tərəfdən soyu Anadolunun türkləşdirilməsində əhəmiyyətli rolu olan Qızıl Oğuz, yaxud Qoca-cıq yörükləri türkmənlərindən gəlməkdədir²⁸.

Sofiya Universiteti professorlarından J.İvanov 1920-ci ildə Paris-də dərc olunan əsərində türklərin Makedoniyaya yerləşdirilməsi ilə bağlı aşağıdakı məlumatları verib: “Türklər XVI əsrdən etibarən, Girmən zəfərindən sonra Makedoniyaya yerləşdirilməyə başlayıblar. Şəhərlər Üsküp, Pirləpə, Köstendil, Drama bir müddət tamamilə türklərin yaşadığı şəhərlər olub. Türk ordusunun fəth etdiyi strateji nöqtələr ətrafında sürətlə türk qəsəbələri salınıb. Bunlar Anadoludan köçən türklər idi. Köç edən türklərdən ibarət yeni-yeni şəhərlər salınıb: Yenicə, Vardar… Zaman keçdikcə bu şə-hərlərdə türk əhalisi qarışıq hal almağa başlayıb. Qələbədən sonra xristian yerlilər İslam dinini qəbul ediblər, həmin fəthdən sonra köç etmiş təmiz türk topluluğu ətrafında toplanmağa başlayıblar. Şəhər-lərdən kənarda, kəndlər ətrafında da türk topluluqları formalaş-maqdaydı. Bunlar Anadoludan köçmüş böyük qruplar idi. Onlara “yörük” və “konyar” adlarının verilməsinin səbəbi isə bu köçərilərin Anadoludan, Konyadan gəlmiş olmalarıdır.

Ümumiyyətlə, yörüklər və konyarlar türklər kimi geyinən, da-nışan yerlilərə (İslamı qəbul edən xristianlara) qarışmazdılar. Bu türk köçəri camaatı üç böyük qrup halındaydı:

1. Ege dənizinin sahil bölgəsi: Rodoplardan dənizə qədər enər-di. Selanik bölgəsi daxil olmaqla buraların əhalisi tamamilə türklərdən ibarətdir.

2. Sarıgöl bölgəsi: Burada Sarıgöl (Qayalar), Cuma kimi zəngin türk qəsəbələri var. Bu bölgədəki kəndlərin sayı 130-dur.

3. Vardar bölgəsi: 240 türk qəsəbəsi və kəndi var. Ümumiyyət-lə, Vardar çayının şərq sahilləri.

Bu üç böyük köç qrupundan başqa, daha kiçik qruplar da dağınıq yerləşmişdilər”²⁹.

Göründüyü kimi, Atatürkün babalarının Osmanlı Dövləti za-manında Anadoludan gələrək yerləşdikləri Monastır vilayətinə bağlı dörd sancaqdan biri olan “Debreyi-Bala”nın mərkəzi bu gün Qərbi Makedoniyadakı Debre şəhəridir. Atası Əli Rza Əfəndinin anadan olduğu Qocacıq nahiyəsi indi Jupa bölgəsində yenə eyni adla adlan-dırılan kənddir³⁰. Bölgədə aparılan tədqiqatlar hazırda yaşamaqda olan Qocacıq kəndlilərinin “yörük, türkmən və oğuz olmaq” şüu-runu mühafizə etdiklərini göstərib.

Altan Araslının Üsküpdə görüşdüyü Qocacıqlı Numan Qartalın verdiyi məlumatlar bu şəkildədir: “Əli Rza Əfəndi Monastır vilayə-tinin Debreyi-Bala sancağına bağlı Qocacıqda dünyaya gəlib. Qocacıqın əhalisi tamamilə türklərdən ibarətdir. Hamısı da yörük türkmənləridir. Anadoludan gəlibdilər. Biz müsəlman oğuzların türkmən boyundanıq. Atatürkün babası İşkodyalılar ailəsindən, ata nənəsi isə Qolalar nəslindəndir. İşkodyalılar İşkodyadan Qocacıqa köç edən hücumçu türklərin adıdır. Qolalar isə “sərhəd qaziləri” mənasını daşımaqdadır. Babası Qocacıqın Daşlı məhəlləsindən, nənəsi isə Yuxarı məhəlləsindəndir. Ayişə xanım Daşlı məhəlləsinə gəlin köçüb. Qırmızı Hafiz Mehmet Əfəndi Çinarlı məhəlləsində orta məktəb müəllimliyi edirdi. Qocacıqın Daşlı məhəlləsinin üst tərəfində bir yoxuş vardı, önündə isə kiçik dərə… “Dərə məhəlləsi” də deyilirdi. Atatürkün babasının evi oradadır. Qocacıqdan birdəfəlik köç etdikdən sonra evlərini Hətəm Maliklərə satmışdılar. Malikin oğlu Xeyrəddin İzmitdə yaşayırdı”³¹.