Kitabı oku: «Qaçaq Kərəm», sayfa 3

Oruc ağa sükutu pozdu:

– Ağa ləçənnik, indi nə məsləhət görürsünüz? Ağaları bir də sınayıcı nəzərlərlə süzən qəza rəisi yalandanmı, doğrudanmı dedi:

– Nə məsləhət görəcəm, vəziyyət heç də yaxşı deyil! Aslan bəy Cəfər ağanı qabağa vermək məqsədilə onu dümsüklədi. Cəfər ağa astadan içini arıtladı:

– Yox, ləçənnik, elə demə. Biz də kişiyik. Bilirik ki, hörmət hörmətə bağlıdır. Hər şeyi yaxşı qanırıq.

Bir qədər sükutdan sonra qəza rəisi alnını ovuşdura-ovuşdura dedi:

– Düzü, heç bilmirəm sizə necə kömək eləyim? Oruc ağa da onu dilə tutdu:

– Hər şey sizin əlinizdədir. Bu kağızı batırın. Cəfər ağanın eyhamını başa düşən qəza rəisi yumşaldı:

– Baxarıq. Fikirləşmək lazımdır… Amma indən belə sərkarını gözdən qoymaq olmaz. Onu mütləq nəzarət altına, almaq lazımdır.

Anlar ötdükcə Oruc ağanın içində köruklənən intiqam hissi közərirdi.

– Arxayın olun, İsgəndərin tədbirini özümüz görəcəyik. Cəfər ağa üzünü Oruc ağa ilə Aslan bəyə tutdu. Rəisin yumşaldığını görüb bu fürsətdən istifadə edərək söhbətə son qoydu:

– Yaxşı, siz bayırda gözləyin. Mənim ləçənniklə ayrı söhbətim var. İndi gəlirəm.

Bu təklif qəza rəisinin də ürəyindən oldu. Cəfər ağanın bu işarəsini başa düşən Oruc ağa ilə Aslan bəy ayağa qalxdı və qəza rəisi ilə xudahafizləşib kabineti tərk etdilər.

* * *

Ağalar çox məyus halda geri qayıdırdılar, Bir müddət hər kəs öz aləminə çəkildi. Onlar indi İsgəndərə bir rəqib, bir düşmən kimi baxırdılar. Oruc ağa fikirləşirdi: «Yaxşı, deyək ki, bu gün bu işdən birtəhər canımızı qurtardıq. Bəs sonra? Kim inana bilər ki, o bir də padşahın adına belə bir məktub yazmayacaq? hər yazılan danosa bu qədər xərc çıxsa?»… – Onu od götürmüşdü, sükutu pozub söylənməyə başladı:

– Bu da mənim yaxşılığım? Ona-buna rəncbərlik eləməkdən beli bükülmüşdü. Gətirdim qapımda adam elədim. Sən bunun qırmızıüzlüyünə bir bax! Həm çörəyini yesin, həm də ayağının altından qazsın. Yaxşı, Zal oğlu, gör indi sənin başına nə oyun açıram!… Siz hələ məni yaxşı tanımırsan!

İsgəndərə qənim kəsilən Cəfər ağa da xəyalında onu asıb-kəsirdi. Təklif etdi:

– Onu aradan götürüb biryolluq izini itirmək lazımdır.

Bu fikrə şərik çıxan Aslan bəy də hiddətlənmişdi.

– Elədir, kəsik baş danışmaz olar. Yoxsa get-gedə ayağı yer alıb rəiyyəti üstümüzə qaldıracaq.

Oruc ağa əsəbi halda dilləndi:

– Qələt eləyəcək.

Cəfər ağa qaş-qabaqlı halda qara bığlarını eşdi: – Aslan bəy, sənin təklifin nədir?

– Gəlin qaravaş Mələyə pul verək, üstünə şər atsın, tutduraq.

Oruc ağa bu təklifə etiraz elədi:

– Yox, bu ləkə ona yapışmaz. Elə bir tədbir tökmək lazımdır ki, inandırıcı olsun.

Cəfər ağa da öz fikrini söylədi:

– Yaxşısı budur onu bir bəhanə ilə Ceyrançölə göndər, nökərlərdən bir-ikisini dalınca yollayaq, gecə ilə orada başını əksinlər!

Ağalar yol uzunu çox düşünüb daşındılar. Lakin qəti bir qərara gələ bilmədilər. Çətin vəziyyətə düşmüşdülər. Məsləhət belə oldu ki, indi yorulublar, bu axşam dincəlsinlər. Ayrı-ayrılıqda bəlkə də başlarına ağıllı bir fikir gəldi. Sabah Cəfər ağanın evində, gizli məşvərətə toplaşsınlar.

Onlar Dağkəsəmənin alt tərəfindən axan arxın qırağında ucalan qoşa ixtiyar çinarların kölgəsində qoyun sürüsünə rast gəldilər. Oruc ağa dağdan qayıdan sürülərini dərhal tanıdı. Kişi çobanları görcək cilovu çəkib yol-kənara çıxdı. Aslan bəy ilə Cəfər ağa da dayandı. Ağa atdan enib sürüyə yaxınlaşarkən, baş çoban Tapdıq kişi bir ağ toğlunun belindən yapışıb qucağına aldı. Oruc ağaya sarı tələsdi. Bu da bir adət idi. Ağa əlini cibinə salıb çobana bir üçlük verdi. Sonra o, çobanları sorğu-suala tutdu. Dağdan nə üçün vaxtından bir həftə qabaq gəldiklərini, sürüdən yolda ölüb-itəni, istiyə düşəni soruşdu və sürünün içinə girdi, bir neçə qoyunun belindən tutub əlləşdirdi.

Kür qırağının otu da bu saat yağışdan sonra üzərrik kimi baş qaldırıb. Bir beş-on gün də oralarda otarın yaxşı kökəlsinlər. Bu günlərdə Tiflisdən Vano qoyunlara baxmağa gələcək. Özünüz bilirsiniz ki, Vano pullu müştəridir. Onun siftəsindən sizə də xələt düşər.

– Ağa, düşsə də sağ ol, düşməsə də.

Ağalar kəndə çatanda artıq gün yaxmışdı. «Boz»un belindən aşağı enəndə hərə bir səmtə ayrıldı. Oruc ağa evə tələsdi. Düşünürdü ki, bu saat İsgəndəri yanına çağırtdırıb onu sorğu-suala tutsun, ağır sözlər desin. əgər o, hər şeyi dansa, cavab qaytarsa nökərlərə döydürüb dama saldırsın. «Əə, köpəkoğlu mən sənə nə yamanlıq eləmişəm?!»

Lakin evinə yaxınlaşanda bu fikrindən daşındı. O, belə qərara gəldi ki, İsgəndərin padşaha ərizə yazmasını, qəza rəisi ilə və ağalarla aralarında olan söhbəti, İsgəndərdən narazılığını, ona sui-qəsd hazırlanmasını evdə heç kəsə bildirməsin.

Ağanın gəldiyini görən nökər Rəhim tez irəli durub atın cilovundan yapışdı, üzəngisini basdı. Kişi yəhərdən yerə endi. O, həm yorğun, həm də qayğılı görünürdü. Lakin özünü o yerə qoymur, heç nə olmamış kimi aparmağa çalışırdı.

Ərinin xasiyyətinə yaxşı bələd olan Cavahir xanım isə onun qanı qara olduğunu o saat hiss elədi. Elə bildi ki, kişi bu gün kənddə baş verən hadisədən xəbərdardır, ona görə belə dilxordur.

Ağanın da evdə hökm sürən süstlükdən, ailə üzvlərinin sifətlərindəki pərişanlıqdan ürəyinə damdı ki, deyəsən onlar da onun Qazağa nə üçün getdiyini bilirlər. Gümanını yoxlamaq üçün soruşdu:

– Nə olub belə bir təhərsiz?

– Daha bundan artıq nə olacaq, bircə bu qalmışdı ki, indi də Mansur bəy bizə sataşsın?! Sənin sərkarına əl qaldırsın?.. O qardaşı arvadına sataşan oğraş!

Oruc ağa sual ifadə edən gözlərini döydü: – Bir de görüm, nə olub axı? Cavahir xanım yenə deyindi:

– Gətirdin kişinin oğluna bir tikə çörək verdin. O da bizim üstümüzdə burnundan töküldü. Az qalıblar bir-birini xəncərlə doğrasınlar. İsgəndər ağzı-burnu qanlı evlərinə getdi.

– Niyə, nəyin üstündə?

İsrafil hadisəni nəqlə başladı…

* * *

…Bostandan qayıdan İsgəndər Dəryəkqulular məhəlləsinin yanından dönüb nalbənd Bilalın həyətinə getdi. Bilalın evi «Zayej»in dal tərəfində idi. Həyətə girəndə gördü ki, burada üç-dörd adam var. Hamısı da atlarını nallatmağa gətirib. Kişilər talvarın kölgəsində oturub söhbət eləyə-eləyə qarpız yeyirdilər. İsgəndər ağ dırnaqlı, göy xallı atını qaratikan çəpərinin dirəyinə bənd eləyib, talvarın altına getdi.

Ləzgi evinin Namazı ona dedi:

– Gəl otur bizimlə qarpız ye.

– Çox sağ ol, elə bostandan gəlirəm. – İsgəndər nalbəndin yanına getdi. Dodaqaltı bayatı deyən pəhləvan cüssəli Bilal kişiyə salam verib, sınmış təkər topunun üstündə oturdu.

– Əleykümsalam! – deyən nalbənd soruşdu: – Oruc ağanın atını niyə gətirməyibsən? Onun da nallanmaq vaxtıdı.

– Bilirəm. Amma bu gün kişini nədən ötrüsə Qazağa çağırıblar.

Bu əsnada Mansur bəy gəldi. Hamı dönüb ona sarı baxdı. Bəy təzə aldığı ağ madyanının belində qürurla oturmuşdu. Əynində atın rənginə bənzər çuxa vardı. Nallatmağa gətirdiyi madyanı həyətdəki tut ağacına bağladı. İsgəndərin boynudüz kəhəri madyanı görən kimi havalandı. Qulaqlarını şəklədi, ayaqlarını yerə döyərək kişnədi.

Talvarın altında oturanların hamısı bu yaraşıqlı ağ madyana tamaşa eləyirdi. Bundan qürrələnən Mansur bəy İsgəndərə məhəl qoymadan kişilərin yanına gedib onlarla görüşdü. günü qumarda, kef məclislərində keçən Mansur bəy lovğa bir adam idi. Bir də deyilənə görə, oğurluq üstündə dustaq yatan qardaşının cavan arvadına sataşmışdı. Odur ki, hamının ondan zəhləsi gedirdi…

Yusif oğlu Nəsib dilləndi: dırnağı bərk olsun, a Mansur bəy, nə gözəl atdır

Boy lovğalandı:

– Çox sağ ol, ərəb atıdır.

Bayda oğlu Əsgər söhbətə qarışdı:

– Cins ata oxşayır. Nə səkil ayaqları var!.. Yorğadırmı?

Mansur bəy yenə təkəbbürlə cavab verdi: Dördayaqdır.

İsgəndər də qanrılıb gözucu madyana baxdı. Amma bir söz demədi. O, Mansur bəylə küsülü idi. Bir ay bundan əvvəl aralarında söz olmuşdu. Söz deyəndə ki… Mansur bəyin Heydərlərdən höcət Həsən adlı bir çobanı vardı. O, İsgəndərin dostu idi. Onun böyük oğlu Valeh, bəyin qızına aşiq olmuşdu. Qızın da oğlana meyli vardı. Di gəl, bu xəbəri eşidən Mansur bəy hirsindən dəli olur və elə həmin gün Valehi tapdırıb falaqqaya saldırır, qamçını əlinə alıb özü onu möhkəm döyür, sonra da damlayır. İki gün ona nə su, nə də çörək verdirir.

Höcət Həsən Ceyrançöldə qoyun otarırdı, heç nədən xəbəri yox idi. Arvadı ağlaya-ağlaya İsgəndərin yanına gəlir, əhvalatı ona danışır. İsgəndərin qanı qaralır. Uşağın anasını evlərində qoyub bir baş Mansur bəyin qapısına yollanır. Ancaq bəyi evdə tapmır. Günün günorta çağı damın qapısını sındırıb Valehi oradan çıxarır.

Onlar məscidin yanına çatanda günorta namazı yenicə qurtarıbmış. Mansur bəy də məsciddən çıxan camaatın arasında imiş. Valehi görcək duruxur. «Bunu kim açıb buraxıb?! – deyə öz-özünə xəyal edir. Lakin İsgəndəri onunla yanaşı dayanan görəndə işi başa düşür. Buna baxmayaraq, yenə təəccüb qarışıq bir hökmlə oğlandan xəbər alır:

– Səni kim açıb buraxıb?!

Bığ yeri yenicə tərləmiş Valehin bənizi qaçıb, gözlərinin altı qaralıbmış. Odlu baxışlarından kin, qəzəb yağırmış. Kişi onun lal sükutundan qorxur. Valehin qəzəbdən qəhərləndiyini görən İsgəndər təmkinlə deyir:

– Onu damdan mən çıxarmışam.

Bulud kimi tutulan Mansur bəy İsgəndərlə üz-üzə, göz-gözə dayanır. Ona bir rəiyyət kimi yuxarıdan aşağı baxıb hirsli-hirsli deyir:

– Sənin nə haqqın var ki, günün günorta çağı mənim qapımı sındırırsan?!

Qaşları düyünlənmiş İsgəndər suala sualla cavab verir:

– Bəs sənə kim ixtiyar verib ki, günahsız cavanı bu kökə salasan? Belə də vəhşilik olar?!

İsgəndərin ötkəmliyi xoşuna gəlmir. Mansur bəy çuxasının ətəyini kənar eləyib əlini arxalağının üstündən bağladığı xəncərin qəbzəsinə qoyur.

– Vəhşi özünsən! Çoban-çoluq mənimdi, özüm bilərəm. Sən kimsən? Divansan, koxasan, pristavsan, nəsən? Nə burada özbaşınalıq eləyirsən? Gözünü aç, xub bax! Buna bir bax, sərkar olub adam cərgəsinə qoşulub…

Söz İsgəndəri tutur. Gicgahlarında qanı oynayır.

– Bəy, çox yekə-yekə danışırsan. Gözlə başını girov qoyarsan!

– Nəə?.. Nə dedin?! – Mansur bəy İsgəndərin üstünə qıcanır. İsgəndər onu yaxalayır. Dava qızışan kimi ağsaqqallar araya girib onları aralayırlar…

O vaxtdan onlar küsülü idilər, danışmırdılar.

…İndi İsgəndərin atı dartınıb başını silkələdi, yalmanı havada dalğalandı. Dirəyə yüngülcə bənd olunmuş cilov açıldı. Ayaqları ilə yeri eşən kəhər şığıyıb bəylik atının belinə sıçramaq istədi. Ayaqları göydə oynayıb yerə endi. Mansur bəy narahat halda atına baxdı. Gözləri qızmış kəhər əl çəkmədi. İri dişlərini qıcayan madyan dalını kənara çəkib, yanpörtü dayandı. Kəhər bir də atılıb onun boynundan gəmirdi.

Mansur bəy lap əsəbiləşmişdi. Bunu hiss eləyən kişilər onu masqaraya qoydular.

Biri dedi:

– O saat bilinir ki, bəylik atıdır, rəiyyət atını yaxın qoymur.

Başqa birisi:

– Yox, yaxın qoymaz! – dedi.

Elə bu zaman kəhər sıçrayıb madyanın belinə qalxdı. Al rəng ağ rəngə qarışdı. Kişilər gülüşdülər.

– Bəs deyirdiz yaxın qoymaz!? – Namaz kişi söz atdı. İsgəndərin də dodaqlarına xəfif təbəssüm qondu. Mansur bəy tutulmuşdu, üzünü Bayda oğlu Əsgərə döndərdi:

– Ona deynən itini o yana eləsin!

– Günahdı, elə demə at muraddı. Namaz kişi zarafatla:

– A bəy, görünməmiş işdimi, qanını niyə qaraldırsan? Bayda oğlu Əsgər hiddət ocağını daha da qızışdırdı:

– Eh, heyvan nə qanır, belə işlər harda olar, harda olmaz? Mərifətdən kasıbdır!

Kefinə soğan doğranan Mansur bəy dodaqlarını çeynəyə-çeynəyə İsgəndərə iti bir nəzər salıb, nifrətlə dilləndi: – Mal yiyəsinə oxşar!

– Heyvan özünsən! – deyə İsgəndər oturduğu yerdən dik qalxdı – bu da o dəfəki döyul. Varın varımdan güclüdür, qolun-qolumdan zorlu ha döyul! Bu saat sənə bir toy tutaram ki, it əlindən əppək alar.

Ürəyi şiddətlə döyünən Mansur bəy hiss elədi ki, qan gicgahlarına vurdu. Bir an yerindəcə donub dillənmədi. Alnını soyuq tər basdı. Özünə gələn kimi dizləri üstünə qoyduğu tüfəngi əlinə aldı, çaxmağı hərləyib silahı üzünə qaldırdı. Lüləni İsgəndərin atına tuşladı.

Yerindən cəld tərpənən İsgəndər tüfəngi onun əlindən alıb kənara tulladı. Hirsindən gözləri az qala hədəqəsindən çıxan Mansur bəy İsgəndərin üstünə cumdu. Tutaşdılar. Qəzəbli baxışlar ani olaraq xəncər kimi bir-birinin gözünə sancıldı. Bəy İsgəndərin yaxasından ikiəlli yapışıb silkələyir və az qala dişləri ilə onu didmək istəyirdi. İsgəndər sağ əli ilə bəyin biləyindən, sol əli ilə dirsəyindən yuxarı möhkəm tutub onu hərəkət etməyə qoymurdu. Bəy birdən dartınıb İsgəndərin əlindən çıxdı və eyni zamanda atdığı təpik rəqibinin paçası arasına dəydi. Qarnında kəskin sancı hiss eləyən İsgəndər kəllə atdı, başı bəyin ağız-burnunu xurd-xəşil elədi. Bundan daha da hirslənib coşan bəy ona möhkəm bir zərbə endirmək istədi, lakin əli boşa keçdi, yalnız barmaqlarının ucu İsgəndərin burnuna toxundu. İsgəndərin burnundan qan açıldı. Bığları üstündən və arasından axan isti maye sanki dodaqlarını qarsıdı. Üst-başı da al qana bulandı. Bəy bir də üstünə gələndə İsgəndər onun çənəsindən elə bir zərbə endirdi ki, bəy özünü saxlaya bilmədi, daldalı gedərək arxası üstə yerə yıxıldı.

İsgəndər üzünü yana çevirib cibindən çıxardığı dəsmalla ağzını, çənəsini sildi. Ağ dəsmal ala qana bulandı.

Bu zaman Mansur bəy xəncərini siyirib uzandığı yerdən İsgəndərə atdı. Bunu gözünün ucu ilə görən İsgəndər tez hədəfdən bir addım kənara sıçradı. Elə bir çevikliklə də xəncəri yerdən götürüb pələng kimi bəyin üstünə cuman vaxt arxa tərəfdən qolundan qüvvətli bir əl yapışdı. Bu, pəhləvan cüssəli nalbəndin əli idi. Onları yenə ayırdılar…

…Oruc ağa xəyala dalmışdı. Bu əhvalatı dinlədikcə gözləri gah qıyılır, gah açılırdı, bəzən ürəyində sevinir, bəzən kədərlənirdi. Başında yaranan dumanlı fikirlər leysanlı buludlar kimi çaxnaşırdı.

Haqq üçün, elə Oruc ağanın özünün də Mansur bəydən zəhləsi gedirdi. Ancaq indi ürəyində onun hərəkətini alqışlayırdı. «Əmbə nə haqq eləyib İsgəndərin ağız-burnunu qanadıb!» O belə düşündü, lakin dili başqa söz dedi:

– Mansur bəy çox qələt eləyib mənim sərkarıma əl qaldırıb…

O, üzünü Səkinəyə tutub içməyə su istədi. Qaravaş qız daşın altından sərin, göz yaşı kimi dupduru su gətirdi. Cavahir xanım:

Get heç olmasa sərkarına baş çək, halını soruş, Dava-dərmana ehtiyacı var.

Kişi içi su ilə dolu dolçanı başına çəkib ayağa qalxdı. Baxışlarında nəsə gizli bir sirr vardı. «Sənin təriflədiyin, «o həm qoçaqdır, həm də el içində nüfuzu var. Gözü-könlü tox adamdı» dediyin İsgəndər heç bilirsən başımıza nə oyun açıb? «Yazı-pozusu da var» deyirdin. Bəli, var imiş! O məni qələmin ucunda oynatdısa mən onu qılıncın ucunda oynadacam».

– Düz deyirsən, gedim ona bir baş çəkim – deyib qapıdan çıxdı, amma İsgəndərgilə yox, Cəfər ağanın evinə yollandı. Artıq şər qarışmışdı. Aslan bəyi də çağırmışdılar. Gizli məşvərət sabah yox, bu gecə başladı. Oruc ağa eşitdiyi hadisəni danışdı. Cəfər ağa dedi:

– Bundan gözəl fürsət ələ düşməz. Biz yolda gələndə baş sındırırdıq ki, onu aradan necə götürək?

Əlqərəz, hər şeyi götür-qoy elədilər, ölçüb-biçdilər. Gözlənilməz, fövqəladə təsadüflər nəzərə alındı. Nəhayət, qərara gəldilər ki, Mansur bəy bu gecə öldürülsün! Ağalar and içdilər, qurana əl basdılar, söz verdilər ki, bu sirr öz aralarında qalmalıdır.

…Səhər tezdən kəndə səs yayıldı ki, Mansur bəy gecə alt tuman-köynəkdə evindən yoxa çıxıb. Bu xəbəri eşidən kimi qohum-əqrabası onun evinə axışırdı. Arvad-uşaq vay-şüvən qoparmışdı.

Camaat arasında müxtəlif fərziyyələr söylənirdi. Kimi deyirdi; «Bəlkə gecə su başına çıxanda yıxılıb çəpərin-zadın dibində qalıb?». Başqa birisi isə: «Bəlkə kişi havalanıb yuxuda durub gəzən adam kimi çöllərə düşüb.

Qohumlar Kürün sahillərini, çölü, cələni axtardılar. Güman gələn yerləri gəzdilər. Mansur bəyin nə ölüsü tapıldı, nə dirisi. Hamı bu işə mat-məəttəl qalmışdı. Onun dünən İsgəndərlə dalaşdığını da xatırlayanlar oldu, amma heç kəs İsgəndərdən şübhələnmirdi. Mansur bəyin rəhmətə gedən birinci arvadından olan Əhməd bəy polis idarəsinə gedib atasının gecə ilə yoxa çıxmasını divana xəbər verdi.

Ertəsi günü Qazaxdan pristav gəldi. Başında da beş-altı kazak vardı. Pristav əvvəlcə Mansur bəyin evini, həyətini gəzdi. Sonra ağsaqqallarla söhbət elədi, bəzi ağalara qulaq asdı. Oruc ağa İsgəndərə tərəf çıxdı:

– Mənim sərkarımın günahı yoxdur. Ondan nahaq şübhələnirsiniz, eşitdiyimə görə Mansur bəy onu döyüb…

Ona dünənki davanı da danışdılar. Pristav çox götür-qoydan sonra İsgəndəri yanına çağırtdırdı. Onu sorğu-suala tutdu:

– Dünən onunla dalaşmısanmı?

Pristavın qarşısında ayaq üstə dayanan İsgəndər.

– Bəli, – deyə cavab verdi.

– Nəyin üstündə?

– Atların… – deyib İsgəndər susdu.

– Dilin niyə tutulub, bir yerli-yataqlı danışsan… – At nədir?

İsgəndər bura yığışan arvad-uşaqdan ar eləyib məsələni ağartmaq istəmədi. Pristav acıqlandı.

– Niyə susursan, günahkarsan?

– Xeyr, taqsır onun özündə oldu. Camaat bilir. Cəfər ağa:

– Ay canım, İsgəndər elə adam deyil. Pristav ani fikrə getdi, sonra:

– Yaxşı, sən onu hədələmisənmi? Demisənmi ki, gör sənin başına nə oyun açacam?

İsgəndər dedi:

– Bəli, demişəm, amma onun bu gecə yoxa çıxmağından mənim xəbərim yoxdur. Qəsdim olsa, açıq-açığına öldürərdim. Belə gizli yox! Bu namərd işidir.

Pristav istehza ilə gülümsədi.

– Hm… xəbəri yoxdur!.. Bəs o üstündəki qan ləkələri nədir?

İsgəndər arxalığının döşünə və qoluna baxdı.

– Öz qanımdır. Burnum qanamışdı. Pristav ciddi bir görkəm aldı:

– Get, onu uşaq-muşaqa danış… Keçmişdə sizin aranızda bir ədavət olubmu?

Araya bir qədər sükut qondu. İsgəndər dostunun oğlu üstündə Mansur bəylə dalaşdığını xatırladı. Bu vaxt bəyin oğlu Əhməd bəy dilləndi:

– Bəli onların arasında ədavət vardı. O bir ay bundan əvvəl günün-günorta çağı bizim damın qapısını sındırmışdı. Onun üstündə dədəmlə dalaşmışdılar. Hələ onda az qalmışdı kişini xəncərlə doğrasın.

– Yalandır! Qapını sındırmağımın da səbəbi vardı.

– Onu məhkəmə ayırd edəcək.

Pristav kazaklara göstəriş verdi ki, İsgəndərin evində axtarış aparılsın. Divanla bərabər hamı Molla-zalların həyətinə axışdı.

Kazaklar İsgəndərin evini alt-üst elədilər, əlləri boşa çıxdı. Sonra tövləni, samanlığı axtardılar. Mansur bəyin meyiti samanın altından tapıldı.

İsgəndərin gözləri dörd oldu, yerindəcə qurudu.

Kazaklar onun əlinə qandal vurub Qazağa apardılar. Bir müddətdən sonra onu Sibirə göndərdilər. Bu əhvalat 1876-cı ildə olmuşdu.

…Mollazallar bu il Səlim bəyin torpağını icarəyə götürmüşdülər. Artıq taxıl biçilib qurtarmış, dərələr xırmana daşınmışdı. Xırmanı «Boz»un Poyluya baxan səmtində «Qara su»yun yaxınlığında açmışdılar. Bir az aralıda üç dəyə qurulmuşdu. Taxıl döyülüb qurtarana kimi onlar bu payızlıq binəsində yaşayacaqdı. İşin qızğın vaxtı idi. Kişilərdən kimi öküzləri vələ qoşur, kimi bəndəmləri açıb dərələri xırmana tökür, kimi döyülmüş taxıl uçun kənarda yer hazırlayırdı.

Arvadlar cərgə söyüdlərin kölgəsində qaynar asıb paltar yuyurdular.

Fəxrənsə dəyələrin arasında ocaq qalayıb xörək hazırlayırdı. İsgəndər ortadakı dəyədə idi. Ailəsinin içinə axşamdan gəlmişdi. Bir qədər nasaz idi. Sibirin sazağı, gecəsi-gündüzü olmayan qaçaqlıq həyatının əzab-əziyyətləri, yorğan-döşəksiz gecələrin rütubəti hərdən özünü büruzə verirdi. Lakin evə, ailəsinin içinə gələndə hər şeyi unudurdu. Fəxrənsə axşam onu küpələmişdi. Küpənin yeri qap-qara qaralmışdı. Kürəyindəki bu iri «qara xalın» üstündə şeh kimi qan damcıları əmələ gəlmişdi. Lakin indi o, özünü yaxşı hiss eləyirdi. Xeyli yüngülləşmişdi. Qaranlıq düşən kimi, o yenə Keşiş dağına getməli idi. Yoldaşları onu orada gözləyirdi. Yəhərli atı həmişəki kimi dəyələrin yanında hazır, silahı, əlyetərdə idi. O, sürgündən qaçandan sonra ağalara, hökumətə asi kəsilmiş adamlardan başına dəstə toplayıb artıq dörd il idi ki, qaçaqlıq eləyirdi. Adı Borçalı, Gəncəbasar və Ermənistanın bir çox mahallarına yayılmışdı. Yoxsullar, əlsiz-ayaqsızlar yenə əvvəlki kimi onun yanına məsləhətə, şikayətə gedirdilər. İsgəndər həmişə onlara əl tutur, yol göstərirdi.

Lakin onun Sibirdən qaçması hamıdan çox Oruc ağa nəslini yaman narahat eləmişdi. Onlar qorxurdular ki, İsgəndər, mərhum Oruc ağanın hayıfını oğlu İsrafil ağadan alar. Odur ki, gecə-gündüz gözdə-qulaqda idilər. Onun kəndə gəldiyni eşidəndə ağalığın nökərləri Qulam oğlu Rəhimlə Kərim səhərə kimi əli silahlı evin yan-yörəsində keşik çəkirdi. İsgəndərin hərdən ailəsinin içinə kəlməsini divana da xəbər vermişdilər. Lakin o, qeyri-müəyyən vaxtlarda gəldiyi üçün polis onun izinə düşə bilmirdi. Ona görə ağalığa rəsmi tapşırılmışdı ki, harda kimin rastına gəlsə başına bir güllə çaxsın.

İsgəndərin bu işlərdən xəbəri yox idi, amma bilirdi ki, ehtiyat igidin yaraşığıdır, hər dəqiqə onun başının üstünü ala bilərlər. Buna baxmayaraq, yenə ürək eləyib, kefi istəyəndə, darıxanda arvad-uşağının yanına gəlirdi.

O, dəyədə yerdən salınmış palazın üstünə uzanmışdı. Başının altında mütəkkə vardı. Ağır düşüncələrə qapılmışdı. Qarışıq, cavabı çətin tapılan fikirlər onu çulğamışdı. nə qədər belə səksəkəli ömür sürəcəkdi?.. Səkkiz il idi, evdən-eşikdən, el-obadan didərgin düşmüşdü. Qaçaqlıq həyatı onu bezdirmişdi. Mütəkkəyə dirsəklənib böyrü üstə çevrildi. Fikirləşdi ki, quş quşluğu ilə, balaları ərsiyə gətirib, qanad açana kimi onlara qayğı bəsləyir. O isə hələ bir oğul toyu da görməmişdi. Fəxrənsəni yanına çağırdı:

– Deyirəm, xırman qurtarsın Kərəmin toyunu başlayaq. Nə qədər nişanlı qalacaq? Qudamız Məmməd kişi də narahatdı. Ona söz verdim ki, bu yaxınlarda gəlini aparacayıq. Dedi, necə məsləhətdi.

Fəxrənsə sevindi.

Gün axşama əyilmişdi. Xeyli taxıl döymüş xırmançılar yorulmuşdu. Kür tərəfdən sərin meh əsirdi. Tağın qırağında dayanıb şana ilə samanlı taxılı sovuran Cəlal kişi qardaşı Abbasa dedi:

– Mən Səlim bəyi belə bilməzdim. Çox nainsaf adamdı. Əkin yerini heç olmasa yarılığa vermədi ki, qışı bir təhər yola verək.

Tayadakı dərələrdən xırmanın yanına daşıyan Abbas kişi dedi:

– Elə olsa nə varıydı ki?.. Gör neçə tağar buğdamız olardı. Hacı ağanın borcunu da verərdik.

Öküzlərin boyunduruğunda hodaxçı kimi oturan Əsəd vəli saxladı:

– Əmi, nə qədər borcumuz var?

Abbas kişi döşünü əlindəki yabanın sapına söykədi.

– Üç çuval!

Ağırlıq salmaq üçün vəlin üstündə dayanan Kərəm də yerə endi.

– Heç belə də iş olar?! Bu qədər zəhmət çək, ək, biç, döy, Səlim bəy də əli cibində gəlsin duru yerindən ikisini özünə götürsün, birini bizə haqq hesablasın!

Qəflətən itlər hürüşdü. Səs-səsə verib qarasuyun o tayındakı ulğun kolluğuna doğru cumdular. Şananı sol əlinə alıb sağ əlini gözünün üstünə tutan Cəlal kişi birdən qışqırdı:

– Ayə, qoymayın gəldilər!

Hamı iş-gücdən əl saxlayıb, itlər hürüşən tərəfə boylandı. Poylu tərəfdən dəyələrə sarı bir dəstə atlı gəlirdi. Qabaqda at çapan pristav idi. İsrafil ağanın əmisi oğlu Bayram və nökəri Qulam oğlu Kərim də onların arasında idi.

İsgəndərin dəyədə olduğunu İsrafil ağaya Kərim demişdi. O, günortadan bir az əvvəl Kür qırağında otlayan ilxıdan bir at ayırıb gətirirmiş. Ürgə birdən nədənsə hürküb özünü Mollazalların düşərgəsinə verib. Nökər onun dalınca gedəndə dəyələrin arasında İsgəndərin başı cilovlu, beli yəhərli atını tanıyır və tez xəbərə qaçır… Neçə vaxtdır belə bir fürsət gözləyən İsrafil ağa bu xəbəri eşidəndə həm sevinmiş, həm də həyəcan keçirmiş, «bu gün hər şey həll olunmalıdır!» – deyə düşünüb dərhal Bayramla Kərimi Qazağa divanın dalınca göndərmişdi. Rəhimə isə «Boz»un belində keşik çəkməyi tapşırmışdı. Pristavın dəstəsi Poylunun alt tərəfində görünəndə, o, ağalığa xəbər verməli idi. İsrafil ağa nə ki, qohum-əqrabası var, hamısını ayağa qaldırmışdı. Tayfanın bütün başipapaqlıları hazır vəziyyətdə idi.

Rəhim papağını çomağın ucuna keçirib havaya qaldıran kimi onlar da kənd tərəfdən hücuma keçdilər.

İsgəndər qardaşının səsini eşidincə tez yerindən sıçrayıb silahını əlinə aldı. Çaxmağı hərləyib gülləni lüləyə verdi və dərhal da bayıra atıldı.

Xırmandakılar isə dabanbasaraq dəyələrə doluşub silaha sarıldılar. Düşərgənin ətrafında hərə bir yerdə özünə mövqe tutdu. Pristavın dəstəsi də tez atlardan tökülüşüb özlərini kollara verdilər.

Atışma başladı. Mollazallar kənd tərəfdən də atəş açıldığını görüb iki yerə bölündülər. Abbas kişi, Kərəm, Həmid, Mədəd kazaklarla, Cəlal, İsgəndər, Əsəd, Qəhrəman isə İsrafil ağagillə qarşı dayandı.

Dəyələrin qapısı ağzına toplaşan arvadların hayharayı güllələrin səsinə qarışıb Poylu ilə «Boz»un arasında əsl döyüş meydanına çevrilən düzü başına götürmüşdü.

Kəndə də hay düşmüşdü. Ağalıqla rəiyyətin toqquşmasını eşidən camaat «Boz»un belinə axışırdı. Arvad-uşaq bir-birinə qarışmışdı. Ağsaqqallar, qarasaqqallar atışmanı dayandırmaq üçün bilmirdilər neyləsinlər. Bu ölüm-dirim davasında od-alov saçan güllələrin altına girmək mümkün deyildi.

Kərəm dərələrin dalından atəş açırdı. Onun növbəti gülləsi Bayramı yaraladı.

Bu tərəfdə isə İsgəndəri uç nəfər araya almışdı. Bir yandan İsrafil, bir yandan əmisi Məşədi Alı, bir yandan da nökər Rəhim onun üstünə güllə yağdırırdı. İsgəndərin tüfəngi isə alabafta kimi gah bu kolda, gah o kolda ötürdü. Birdən o, qamışlıqdan ona güllə atan Məşədi Alını gördü. Nişan alıb tətiyi çəkdi. Məşədi Alının tüfəngi əlindən yerə düşdü. Başı sinəsinə əyildi. Güllə düz ürəyinə dəymişdi.

İsrafil ağanın tutduğu mövqe həm bir az hündür, həm də bir qədər dalday idi. O, əmisinin vurulduğunu görüb dəhşətə gəldi. İçində yanan intiqam ocağı daha gur alışdı. O, indi yalnız İsgəndəri izləyirdi. «Səni özüm öldürəcəm». Birdən elə vəziyyət yarandı ki, ağa, İsgəndəri lap aydın gördü və dərhal onu tuşlayıb tüfənginin nişangahına gətirdi.

İsrafil ağanın atdığı güllə İsgəndərin papağını alnından azca geri sürüşdürdü. Ağa bir an əl saxlayıb diqqət kəsildi. İsgəndərin tüfəngi artıq susmuşdu.

Bu zaman «Boz»un dikdirində əli tüfəngli bir atlı göründü. Bu, özünü haraya yetirən İsrafil ağanın əmisi Molla Vəli idi. O, əlini gözünün üstünə qoyub ətrafı seyr elədi. Özününküləri axtarırdı. Kərəmi gördü. Kərəm atasına köməyə gedirdi. Molla Vəli tüfəngini yəhərin qaşından götürüb cəld Kərəmi nişan aldı. Lakin İsgəndərin tüfəngi açıldı. Molla Vəli sinəsinə dəyən güllənin zərbindən qamətini azca dikəldib sonra büzüşdü. Havaya açılan silahı əlindən yerə düşdü. Kişi müvazinətini itirdi, ayaqları üzəngidə arxası üstə atın tərkinə sərildi.

Güllənin zərbini hiss eləyən İsgəndərin bədəni gizildədi, gözləri alacalandı. Başı keyişdi. Əlini alnına qoydu. Beyni atlanırdı. Qulaqları da küyüldəməyə başladı. Alnını yalayıb keçən güllə beynini zədələmişdi. Əlini alnından gözü qabağına gətirdi. Barmaqları qana bələşmişdi. Alnından sızan qan düyünlənmiş qaşları arasından burnu uzunu axmağa başladı. Başında get-gedə bir boşluq əmələ gəlirdi. Elə bil bu boşluqda ocaq qalamışdılar.

İsgəndərin kiçik oğlu Məcid hələ uşaq idi. On üç-on dörd yaşı ancaq olardı. Buna baxmayaraq, o da əlinə tüfəng götürüb atışmada iştirak etməyə can atırdı. Lakin anası onu dəyədən eşiyə buraxmırdı.

– Uşaqsan, uşaq yerində otur. Sənin o güllə-baranın içində nə işin var?!

Məcid inadından əl çəkmirdi, gah yalvarır, gah ağlayırdı.

– Burax deyirəm sənə, burax məni!

– Dərdin alım, əl-ayağa dolaşma, qoy görək bu nə müsibətdir…

Bu zaman dəyələrin yanında açılmış arabanın üstündən atışmanı izləyən Zal qızı Gülnaz özünü hövləng içəri saldı. Dəyə çubuğundan asılmış qoltuqaltını götürüb Fəxrənsəyə dedi:

– Burax onu! İsgəndərin gülləsi qurtarıb. – Sonra üzünü Məcidə tutdu.

– Dədən tək söyüdün altındadır. Bu güllələri tez. ona çatdır…

Məcid əlindəki tüfəngi yükə söykədi, qoltuqaltını bibisindən alıb tez belinə bağladı və çevik bir hərəkətlə bayıra atıldı. O, kolların arası ilə gah sinə-sinə qaçır, gah sürünə-sürünə irəliləyirdi. Hərdən güllələr yan-yörəsindən vıyıltı ilə keçirdi. Axır ki, o gəlib atasının yanına çatdı. Kişinin üz-gözünü qanlı görəndə yerindəcə qurudu. Qəhər onu boğdu. İsgəndər güclə dilləndi:

– Niyə gəldin?

Məcid gördü ki, atası çox qan itirmişdi. Amma hələ huşu üstündə idi. İsgəndər oğlunu görəndə dikəlmək, həmişəki kimi məğrur, yenilməz görünmək istədi, lakin bacarmadı.

– Mənim bala tərlanım, dağlar qartalım!

Uşaq atasına sarındı. göz yaşları onun qanına qarışdı.

– Sənə güllə gətirmişəm! – dedi.

Kişinin gözləri güllə dəyəndə başından çıxarıb yanına qoyduğu qızılı qıvrım papağına sataşdı. Düşmən əlinə keçməsindən ehtiyatlandı.

– Papağı da, xəncəri, kəməri də götür, evimizə anar. Məcid yerdən bir neçə enli bağayarpağı dərib atasının alnından axan qanı silmək istədi. Kişi dumanlı gözlərini azca açıb ağır-ağır başını buladı. «Lazım deyil demək istədi. Çətinlik çəkdi. O, ağır günə qaldığını, get-gedə qan apardığını hiss etdikcə çöhrəsində təəssüf qarışıq bir məyusluq duyulurdu. Artıq hər şey onun gözündə tor görünürdü. Gözləri köhnə oylaqları gəzdi, kəndə sarı baxdı, Kürə endi, qəbiristanlığa dikildi, üfüqə zilləndi. günəş yavaş-yavaş qürub edirdi. Atışma get-gedə səngiyirdi…

…Kişini zili salınmış taxtın üstünə uzatmışdılar. Gözləri yumulu olsa da hələ sağ idi. Başına toplaşan qohum-əqrəbanın əlləri qoyunlarında qalmışdı. Üzlərdən kədər, gözlərdən ah-fəğan yağırdı.

Bacısı Gülnaz yanında oturmuşdu. Qardaşının o dünya ilə əlləşdiyini duysa da yenə ümidini itirmirdi. Nəsə allahdan bir möcüzə gözləyirdi. Özü xısın-xısın içində ağlasa da heç kimi vay-şivən qoparmağa qoymurdu. «Biz ağlayıb düşməni sevindirə bilmərik» – deyirdi.

O, başı ilə Kərəmə işarə elədi ki, anasını bayıra çıxarsın. Qanı ağzında dayanan Fəxrənsə hamilə idi. Rəngi-rufu qaçmışdı, qəhərdən ürəyi sıxılırdı. Kərəm onu həyətə toplaşan qonşu arvadlara tapşırıb geri qayıtdı.

Bu zaman İsgəndər dərindən inildədi.

– Can, can, a qardaş! – Zal qızı ondan da betər sızıldadı. Otaqdakıların ürəyindən qara qanlar axdı. Gülnaz yaralı qardaşının əlini əlinə alıb ucları get-gedə saralan barmaqlarına baxdı, sonra da onları qəhərdən qurumuş dodaqlarına sürtdü. İsgəndərin əli bu təmasdan sanki qüvvət aldı. Astaca yuxarı qalxıb başındakı qanlı sarığın üstündə qərar tapdı. Kişi yenə dəli bir ah çəkdi. Onun ömrü gödəldikcə iniltisi artırdı. Gülnaz ürək-dirək verdi:

– İyid İsgəndərə inilti yaraşmır. Gözünü bir aç bax, bütün qohum-əqrəban, balaların hamısı sağ-solunda dayanıb, sağ-salamatdır. Səndə də heç nə yoxdur. Yaran yüngüldür, sağalacaqsan!

Ürəyini qubar bürümüş Kərəmin gözləri yaşarmışdı. Qəzəbdən üzündəki əzələlər oynayırdı. O, qəhərli-qəhərli dedi:

– Ata, intiqamını alacam!

Hərdən şüurunu itirib hərdən özünə gələn İsgəndər tanış səs eşidib gözlərini açdı. Sorğulu nəzərlərini bacısının üzünə dikdi. Zal qızı onun qan sızmış gözlərini silib başını Kərəmə tərəf çevirdi.

– Gör, oğlun nə deyir?!

Kişi işığı öləzimiş gözlərini Kərəmə zillədi. Kərəm xəncərini qınında şaqqıldatdı:

– Deyirəm, qisasını yerdə qoymayacam!

İsgəndərin iniltisi azaldı. Gözlərinə işıq gəldi. Rəngi-rufu özünə qayıtdı. Üzündə-gözündə xəfif təbəssüm baxışlarında bir xumarlıq göründü. Bəlkə Zal qızı Gülnazın gözlədiyi möcüzə bu idi? Kişi ölümə qalib gəlmişdi? Amma yox! Bu, onun son nəfəsi imiş. Ruhu can evi ilə vidalaşırmış. Azca dikəlib son dəfə həsrətlə əlləri qoynunda dayanan uşaqlarına, bacı-qardaşlarına və elə bu zaman: «Vay, vay, qoymayın, evimin çırağı sönür!» – deyə qışqıraraq içəri girib, özünü ərinin üstünə salan Fəxrənsəyə baxdı, baxdı… eləcə də əcəl onu qucaqladı. Səs-səda kəndi başına götürdü. Balalar yetimləşdi, qohumlar kimsəsizləşdi. Zal qızı Gülnazın ürəyindən bir ağı qopdu: