Kitabı oku: «Gagauz Leksikologiyası», sayfa 3

GAGAUZ DİLİNDÄ EV HAYVANNARININ ADLARI

Gagauz dili yeni aarıştırılan türk dillerindän biri sayılêr. Fonetika, morfologiya, sintaksis az aaraştırılsa da, leksika, taa doorusu, tematik leksika şindi başlêêr aaraştırılmaa. Çorbacılık terminologiyası, fitonimnär hem leksikanın başka tematik grupaları başka türk dillerinnän barabar aarıştırılması pek önemni bir iş.

Bildiimiz gibi, gagauzlarlan ilgili folklor, dil, etnografiya materiallarının toplanmasında hem tiparlanmasında rus generalı V. A. Moşkovun yeri diişilmäzdir. Çorbacılık terminneri onu meraklandırmış, da o onnarı toplamış [1]. 1953-ci yılda poloniyalı aarıştırmacı V. Zayonçkovskiy V. Moşkovun topladıı materialların içindä kendi topladıı mal adlarını toplamış da 72 ev hayvanın adını tiparlamış (bu bilgi M. Guboglonun yazısından alınmıştır) [2, 91]. Bundan sora 1964-1966-cı yıllarda M. Guboglunun başçılıı altında etnografik aaraştırma ekspediţiyası yapıldı. Bu zaman Moldova hem Ukrayna gagauzlarında çok kullanılan ev hayvannarının adları toplanıldı. Prof. M. Guboglonun “Gagauz dilindä sıır terminologiyası” adlı yazısı bu konuda birinci oldu [2]. Tarihçi M. Guboglo, bu yazısında çok zengin dil materiallarını başka türk dillerinnän karşı-karşıya koyup, sonuç olarak gagauzaların türk kökenni halk olduunu taa bir kerä urgulêêr.

Çorbacılık terminologiyasını üürenmäk – gagauzların istoriyasına, etnogenez problemalarına kapu açmak demäktir. Çorbacılıkta en önem-ni kollardan biri hayvancılık sayılêr. Gagauzlar da, bütün eski türklär gibi, taa evelki zamannardan hayvancılık zanaatınnan tanışmışlar. Bu bilgilär çok zengin hem gelişmiş hayvan terminologiyasından belli olêr. Butürlü terminologiya zenginnii söleer, ani gagauzlar evellerdän göçmen olmuşlar, taa o zamannardan çok becerikli hayvancıymışlar. Ev hayvannarına baalılık şindi dä çok kaavi. Herbir gagauz aulunda türlü ev hayvanına var nasıl raslamaa.

Ev hayvannarının adlarını aşadakı bölgüyä görä vereriz:

İRİ BUYNUZLU HAYVANNAR

Gagauz dilindä bütün iri buynuzlu hayvannara sıır, kara sıır, mal “скот” deerlär. Bu annayış azerbaycancada hem türkçedä dä var: sığır «крупный рогатый скот». Birkaç türk dilindä – türkm. sıır, tat. sıer, başk. şıyır, kaz. sıyır – bu söz salt “inek” maanasında kullanılêr. Eski türk sözlüündä sıyır sözü “inek” maanasında yazılmış [DTS, 502]. Başka türk dillerindä sıır – tuar, davar, mal, hayvan, terlek, malgara, irigara gibi nışannanmıştır. Eski türk sözlüündä sıyır sözü “inek” maanasında yazılı [DTS, 502]. Başka türk dillerindä sıır – tuar, davar, mal, hayvan, terlek, malgara, irigara gibi nışannanmıştır. Gagauz dilindä sıır sözünnän birerdä mal, hayvan sözleri da kullanılêr. Sıır sözündän sıırtmaç zanaat adı, taa sora soyadı kurulmuş. Romın dilindeki daur “бык” termini dä çok merak yaradêr, (yannaştır: Azerb. davar “скот”). Gagauz dilindä davar sözünün maanası daralmış da tovar “хром” (deri) maanasında kullanılêr. Davar sözünün “скот” maanasında, gagauzçada olmayıp, romın dilindä olması bu terminin başka türk dillerindän romın dilinä geçtiini gösterer. Bu arada bunu da nışannayalım, ani rus dilindä olan товар sözü dä türk dillerindän alınmadır. Belli, ani eski zamannarda rus dilli hem türk dilli halklar arasında mal, hayvan alış-verişi vardı. Ruslar aldıı mala ölä dä demişlär: davar//tuar-tavar-товар. Taa sora rus dilindä bu sözün maanası genişlenmiş, şindiki semantikaya geçmiştir.

Öküz “вол”, бык”. Taa ilerki zamannarda öküzlär aar işlerdä kulla-nılardı: tarlayı sürärdilär, ük taşıyardılar. Bu sözä bütün türk dillerindä raslêêrız: azerb., türkm., türk., öküz, tat. ögez, kirg. öküz, kaz. öküz, çuv. vakar, özb. höküz, başk. öküz.

Öküz sözü eski türk sözlüündä dä öküz, buga «вол, бык» annayışında var [DTS 382].

Çok meraklı bir fakt, ani romın dilindä kullanılan vakă «корова» lafı bulgar grupası türk dillindän olan çuvaş dilindä dä kullanılêr (yannaştır: çuv. vakar “бык, вол”). Bu fakt gösterer, ani protobulgarlarda olan vakar sözü «бык, вол» kendini çuvaşçada korumuş, taa eski zamannardan da roman dillerinä girmiş.

Öküzün saabisi öküzleri saa tarafa çevirmää deyni ça, sol tarafa heys//oys deer. Gagauzlar arasında Öküzçü//Öküzçi (şindiyä kadar soy adları rusça yazıldıına görä, soy adlarda bir sıra fonetik diişikliklär var) soy adlarında da raslêêrız.

İnek «корова». Tür., kırg. tuv. inek, alt., azerb., uyg. inyak, karaç. – balk. karaim. iynek forması kullanılêr. Bu söz dä çok eski sözdür. Söz, inek formasında Orhon Taşlarında hem DTS-ta da var [DTS, 201].

Gagauzlar saayılan inää saamal inek deerlär. M. Guboglo kendi yazısında ineklerin dış görünüşünä görä adlarını vermişti: alaca «пестрая», äpürän «без пятен», bräzu «с белыми пятнами», bräzgu «с белыми пятнами на лбу», bujor “жёлтая”, galba «с загнутыми внутрь рогами», güvercin «серая с черной головой и грудью», kısır «не отелившаяся до 4 лет», murgo «вся чёрная», priyan «с белой полосой на спине», sakar “корова или бык с белым пятном на голове», sarıbaş «с жёлтой головой», tuluk “ с рогами расходящимися в разные стороны», haramcasına «отелившаяся раньше времени», çelek «однорогая», ţap «с прямыми рогами» [2, 229]. Burada äpürän, bräzu, bujor, galba, murgo, priyan, ţap – roman dillerindän, taa doorusu, moldovan dilindän alınma sözlär, kalannarı sa türk kökenni.

Buga//bua//bıga\\buva «бык». Türk dillerindä buga sözü aşaadakı variantlarda var: tür. buga, azerb., türkm. bua, kirg., kaz., tuv. buga, özb. buka, tat., başk. ögiz. Birinci türkolog Mahmut Kaşgarlının sözlüündä boga//buga “бык” sözünä raslêêrız [MK, III, 226].

Gagauz dilindä bir buynuzlu bugaya çelek deerlär. Gagauzlarda bölä bir etnografizması da var – bugay “инструмент, воспроизводящий рев быка”. Eni yıl yortusunda genç çocuklar, bugaylan hem puluklan evdän evä gezip, kutlêêrlar küü insannarını. Gagauzlar arasında bugaçı, buga onomastik [aynaşma] birliklerinä dä rasgeleriz.

İri buynuzluların yavruların adları da türk köklü:

Buzaa “теленок”. İnään buzaaladıı erkek yavruya buzaa deerlär. Tat. bozau, kaz. buzau, azerb. buzov, kirg. muzoo, başk. bızau, özb. buzok, tür. buzağı, karaç.-balk. buzou, tuv. bızaa gibi kullanılêr. Buzaa eski türk sözüdür: buzau//buzauı “теленок” [DTS,130]. Gagauz dilindä bızaa ses variantı da var. Gagauz dilinin valkaneş dialektindä intervokal u sesi ı sesinä geçer: buga//bıga, buzaa//bızaa. Bızaa/buzaa sözündän buzaalamaa//bızaalamaa «отелиться» işlii, zanaatçılık termini buzaaсı// buzacıyka “телятница” hem bu zanaatçılık terminindän oluşmuş Buzaaсı [Buzadjı] soy adı yaranmıştır.

Dana “тёлка”. Dişi hayvana deniler. Ama kimi kerä inään yavrusuna – dişiyä dişi dana, erkää erkek dana deerlär. Azerb., tür., dana, tat., kaz., özb., türkm. tana, çuv. tına fonetik variantlarında kullanılêr. Gagauzlarda Danacı onomastik birliinä (aynaşmalarda, soyadlarda) rasgeliner. M. Guboglunun yazısında tosun “üç yıllık buzaa”ya tuluk “bir yıllık buzaa”, dişi dana “двухлетняя тёлка”, erkek dana “двухлетний бычок”, düvä, bua altı “молодая трехлетняя корова”, düvä “трехлетняя тёлка” sıır adlarına rasgeleriz [2, 228], ama bu terminnär şindiki gagauz dilindä siirek kullanılêr.

Gagauz dilindä yukardakı sözlerin (buzaa hem dana) ikisinin dä kullanılması aydınnaştırêr, ani taa ilerki zamannarda erkeklii bildirän dana termini kullanılırmış. Taa sora dana sözü hem dişi, hem erkek için demää başlanmış. Bunu biz yukarda verdiimiz M. Guboglunun örneklerindän dä göreriz. A.M. Şçerbak da yazêr, ani taa ileri tana ancak dişi hayvana denärdi [3,101].

Manda “буйвол” [GRRS, 454]. İri buynuzlu hayvannarın sırasında manda “буйвол, буйволица” da var. Mandanın yavrusuna kotak deerlär [GRRS, 415]. Gagauzların arasında artık mandacılık zanaatı yok oldu. Bu sıırın adı türkçedä manda, azerbaycancada camış, kazahçada eneke, türkmencedä gavmiş, uygurcada höküz, kotaz gibi kullanılêr.

UFAK BUYNUZLU HAYVANNAR

Koyun “овца”. Koyunculuk zanaatı çok eskidän bu günnerä geler. Herbir gagauz aulunda, az olsa da, bu ufak buynuzlu hayvannar bulunêr. Azerb., türkm. goyun tür. koyun, tat. kuy, alt. kırg., kaz. koy, özb. kuy, uyg. goy, goyin, karaç.-balk. ana koy, yakut. хой. Eski türk yazılarında koyun qoy\\qojїn\\qojun olarak yazılmıştır, goyçı termini sä “çoban” demektir [DTS,453]. Üç yıllık koyuna gagauz dilindä şişek deerlär. Bu fonetik formaya biz bir sıra türk dillerindä rasgeldik: azerb. Şişäk “двухлетняя овца”, tur. şişek, özb. şişäk “овца от одного до двух лет”. Eski osmannıсada şişik “двухлетний баран, начинающий жиреть”. Bitki maanaya bakarak fikirleşeriz, ani şişek “şişmää” lafı şindi kullanan besli lafının sinonimidir, taa doorusu, taulanmaa, tuyannamaa, semizlenmää annayışına geler. 7-8 yıllık koyun bobana adlanêr. Koyunnarı çaararkan tprü-tprü deyeräk çaarêrlar.

Koç “баран”. Koyunun erkeenä gagauz dilindä koç deerlär. Başka türk dillerindä bu söz bu formalarda rasgeliner: tür., koç, azerb. goç, tat. kuçkar, kaz. koşkor, uyr. goçgar, karaç.-balk. koy. DTS – dä bu söz goçgar “баран” gibi nışannanmış [DTS, 451]. Gagauzlarda her aylenin bir ayırı kurbannık günü olêr. Kurban yortusunda bir yıllık körpa koç kesiler, fırında bulgurlan birerdä pişiriler, da ev-ev üleştiriler. M. Guboglo gagauz dilindä koçların başka adlarını da verer: buruk (azerb. buruq, nog. Burik), azman//hazman (kaz. azban, kirg. Azma), erkek (kirg. İrik), [2, 232]. İnsannar arasında yapaasız incä koyun cıba adlanêr. Yufka, zabun koyuna yada kuzuya hışık\\ışık deerlär.

Kuzu “ягнёнок”. Yukarda aaraştırdıımız ufak buynuzlu hayvannarın yavrusuna kuzu deerlär. Bu söz kaz. kozı, azerb., türkm. guzu, tür. kuzu, üzb. kuzi, uyg. goza, karaç. balk. kyozu “ягнёнок”, tatarcada sa bu söz “козлёнок” maanasında kullanılêr. Eski türk yazılarında gozı gibi yazılmıştır [MK, III, 224]. Bir sıra türk dillerindä bir yıllık, altı aylık erkek kuzuya toklu Başka türk dillerindä dä bu laf var: azerb. toylu, tur. toklu, kaz. tokti, “ягнёнок, которому более шести месяцев”, türkm. toklı, k.-kalp toklu//tokti «годовалый ягнёнок».

Eski türk yazılarında “altı aylık kuzu” maanasında toglı sözü var [DTS, 570]. Toklu sözü gagauz dilindä 1-2 yıllık koyuna deerlär. Toklu sözünün etimologiyasını aaramak için Eski türk sözlüündä olan -tog morfemasının manaalarını aaraştırdık: tog “услада, утешенье”; togım “скот, предназначенный на убой” [DTS, 576-577]. Kuzuları çaararkan «çugu-çugu» sesi çıkardêrlar.

Keçi “коза”. Gagauzlar çorbacılıında son vakıtlar keçicilik zanaatı enilendi. M. Kaşgarlının sözlüündä laf keçi formasında kullanılêr, ama tat., kırg., özb., karaç.-balk., kr.-tat. eçki, kaz. eşki, uyg. üçka. Düşünerim, ani eçki variantı var nasıl metateza olayından yaransın: keçi-eçki. Gagauz dilindä, taa merkez dialekttä siirek kullanılan romıncadan alınmış ţap sözü da var.

Tekä “козел”. Gagauz dilindä keçinin erkeenä tekä deerlär. Kaz., türkm., kirg., tür., karaç.-balk., karaim., kumık. teke, özb. taka, uyg. tekä “козел”; tat., başk. tеka, çuv. taka “баран” maanasında kullanılêr. Azerbaycan dilindä bu hayvana erkäk keçi dä deerlär. M. Kaşgarlının sözlüündä hem tekä, hem dä erkäç forması bulunêr [MK,III,228,I,95]. Bu iki ufak buynuzlu hayvanın yavrusuna olak deerlär. Ufak buynuzlu malı otladan adama çoban deerlär.

İri hem ufak buynuzlu malların durduu yerä gagauzlar ahır deerlär.

BAŞKA EV HAYVANNARI

Gagauz dilindä beygircilik terminneri eski bir zamandan geler. Beygir adları yaşına görä, renginä görä diişer. Bu adları M. Guboglunun geniş aaraştırmasında (at, beygir, al, haygır, baytal, kısırak, kuliş, kuli, tay, elik tay, kereci, kerenci) var nasıl bulasınız [2, 222]. Biz bu yazıda salt birkaç beygir adını aaraştıracez. Annaşıldıı gibi, zamadaş gagauz dilindä beygir (valkaneş dialektindä biygir) sözü sık-sık kullanılêr. Beygir sözü kullanılêr ancak Türkiye türkçesindä hem gagauz dilindä. Laf fars kökennidir. Gagauz dilinä gelmesi dä türkçenin yardımınnan olmuş.

At «конь». Eski anıt taşlarında, bütün türk dillerindä at termini fonetik variantında var (yannaştır: özb. ot, çuv. ut). Zamandaş gagauz dilindä at sözü kullanılmêêr. At sözünä ancak folklor materiallarında rasgeleriz. Ama at sözünün izleri atlı “всадник” adlıında kendini gösterer. Ama at sözü gagauz dilindä mutlak olmuş, dedelerimizin göçmen oldukları zamannar mutlak kullanılmıştır. Ona görä dä atlı termini şindi da gagauz dilindä sık-sık kullanılêr. Gagauzların dedeleri Balkannarda erleştiktän sora onnar türk dilinin yardımınnan fars sözü olan beygir sözünü almışlar. Gagauz dilindä bölä bir arhaizma da var: yürük “yarış için beygir”. Bölä beygirlär ancak zengin gagauzlarda olardı.

Lääzım nışannayalım, ani taa ileri gagauzlarda beygir ancak ük taşımaa hem taa başka işlerä deyni bir hayvandı. Yarışlar için sä atlar kullanılardı. Sovet vakıdında gagauzlarda at may yoktu, vardı beygir, ama son yıllarda at sözü ta aktiv kullanılêr, atçılık zanaatı da gelişer (“At-prolin” adlı at ferması).

Kuli «жеребёнок». Gagauz dilindä kuliş variantı da var. İkisinin dä maanası bir yıllık beygir. Türkçedä kulun “at yavrusu, eşek yavrusu” sözü kullanılêr [BTS, 687]. Tay sözü dä gagauz dilindä “bir yıllık beygir” maanasında kullanılêr. Kuli dä, tay da fonetik variantlarda bir sıra türk dillerindä var.

Alaşa “конь”. Alaşa termini çok interesli bir termindir. Bu söz da artık arhaizmadır. M. Guboglo bu termini al gibi verer (bak yukarı). Gagauz dili aaraştırmacısı Dr. G. Gaydarcı bu adı alaşa olarak verer. Çuvaş (laşa) hem türkmen (alaşa) dillerindä dä «жеребец» annayışında kullanılêr. Bildiimiz gibi, rus dilindä olan лошадь sözü dä bu sözdän yaranmış [ФЭСРЯ]

Beygir adlarının çokluu gösterer, ani beygir adlarının çoyu türk kökennidir, bunnarlan yanısıra, anêêrız, ani atçılıın pek eski bir geçmişi var.

Domuz “свинья”. Bildiimiz gibi, gagauzların idikleri yaanıların sayısına domuz eti da girer. Domuz sözü bu fonetik formada anсak türkçedä hem gagauzçada kullanılêr. Azerb., turkm., kırg. donuz, kaz. donız, özb. tonız, uyg. tonuz, tat. dungız. Bu sözlän paralel tat., uyg., kırg. çoçka//çoçko, azerb. çoşka, kaz. şoşka, başk. suska da kullanılêr. Gagauz hem türk dillerindeki domuz sözü metateza olayında düzelmiştir (n//m). Eski Türk sözlüündä dä toŋuz “дикая свинья, кабан”, hem toŋuzçi “охотник на диких свиней” sözleri var. Bu sözün etimologiyası annaşılmaz kalêr, ama onu da deyelim, ani donuz sözündeki ŋ [ng] (saar nun) sesi artık belli eder, ani aaraştırdıımız söz türk kökennidir. Gagauz antroponimiyasında Domuzçu (Домусчу, Домусчи ) familiyasına rasgeleriz.

Gagauz dilindä domuzun yavrusuna motkur, potmar, goţi deerlär. Taa siirek roman dilli purçel “поросенок” sözü kullanılêr (yannaştır: rum. purçel hep o maanada). Dişi domuza romıncadan alınma olan skrofa (yannaştır: rum. skroafă) sözü kullanılêr. Erkek domuza gagauz dilindä koç, yada domuz koçu deerlär. Domuzun yaşadıı yapıya koçina yada kotara deerlär. Koçina sözü koç lafından geler, – ina – eki sä bulgar kökennidir. Kotara sa rumın dilindän alınmadır. Goţi – goţi söleyeräk domuzları imää çaarêrlar. Yaban domuzu “kaban” maanasını verer, neredä yaban “дикий”.

Meraklı olan gagauzçada bulunan potmar termini. Başka türk dillerindä bu sözä rasgelinmeer. Potmar sözünün etimologiyası karannık kalêr. Buna görä A. M. Şçerbak yazêr, ani bu termin diil alınma, türk kökennidir “bu sözün yayılması, forması, onun morfologiya kısımnarı türk dillerindä var” [3,126]. M. Guboglo bu sözün alınma olduunu düşüner [2,235].

Potmar sözü eski bulgarcada da var. A.V. Şabaşov “Gagauzlar” adlı kiyadında çuvaşlarda Patmar takma insan adı gibi kullanıldıını yazêr [4, 369]. Bundan bir sonuç çıkêr, ani potmar sözü “protobulgar” elementi var nasıl olsun.

Tavşam\\ tavşan. Diyeta yaanısı sayılan tavşam yaanısı gagauzlarda seviler hem bunun için dä kimi evlerdä tavşam besleniler. Gagauzlar biler kır tavşanı “заяц” hem ev (yer) tavşanı «кролик».

Bu laf eski türk sözlüündä birkaç fonetik variantlan veriler: tabїšγan\\ tavїšγan \\ tavušγan \\ tavїčγan \\ tavšan (DTS, 526).

Birkaç türk dilindä ev tavşanına tavşan/ dovşan (türk., azer, tat. kaz. hem b.), koyan\\qoyan deerlär.

Gagauzlarada tavşanın yavrusuna göcen deerlär (GRRS, 279).

Gagauz antroponimiyasında Tavşancı (Тавшанжи) familiyasına sık rasgeleriz.

KÜMES KUŞLARI

Tavuk//Tauk “курица”. Zamandaş türk dillerindä bu kuş adı bu fonetik variantlarda kullanılêr: tür., özb. tavuk, azerb. toyug, türkm. tovuk, başk., kaz., tat. tavık, kırg. tük., uyg. tohu, tuv. kıs dagaa, karaç. balk. tauuk, çuv. tıvuk [TLS, 858]. Bu laf eski türk sözlüündä tagauu//tagug formasında nışannanmıştır [DTS,536]. Togauudan tauk sözü nasıl oluşmasını görelim: g>ğ>y>v>u//ı ses geçitleri türk dillerindä var (yannaştır: azerb. yığın>gag. yıvın>gag.yıın “куча”). Tavuk sözündä v sesinin düşmesi gagauz dilindä rasgelinän olaydır: duvar//duar “стена”, tavşam//tauşam “заяц”, avşam//auşam “вечер, вечером”, duvak//duak “вуаль для новобрачной”.

Yımırtaların üstündä oturan tauaa gagauz dilindä kloçka deerlär. Türkiyä türkçesindä dä kuluçka sözünä rasgeldik [BTS,687]. Bizcä bu söz türkçeyä hem gagauzçaya bulgarcadan geçmiş.

Kısaca desäk, düşüneriz ani kloçka sözü yansılama yolunnan yaranmış. Buraya Azerbaycancada kırt//kürt “kvoçka” sözünü eklesek, genä dä göreriz, ani bu söz bir sıra dillerdä (rusçada da (kvoçka)) yansılama yolunnan yaranmış. Tauklar hollukta//follukta yımırtlêêr.

Horoz “петух”. Tür., azerb., türkm., nog., kum., kaz., karaim. horoz, kirg. koroz, tuv. askar dagaa. Karaç.-balgar dilindä horoza 12 türlü söleerlär: horaz, adaka, guguruk, tauuk erkek h.b. Horoz sözünü “Büük Türk Sözlüün” tertipleyenneri farsça olduunu yazêrlar [BTS, 482]. Gagauz dilinin valkaneş dialektindä, rumıncada da olduu gibi kokoş lafı kullanılêr. Bizcä, bu laf horozun çıkardıı sesä görä yaranmış (yansılama) (bak: karaç. guguruk). Bu iki kuşun yavrusuna gagauz dilindä piliç deerlär. Onnarı çaararkan pili-pili sesini kullanêrlar. Türk dilindä piliç taa yımırtlamaa başlamamış genç kuşlara deerlär. Azerb., tür., uyg., türkm., kırgızçada biraz diişik fonetik variantlarda civciv, cücä gibi kullanılêr. Cücä sözü dä, bizcä, yansılama yolunnan yaranmış (yannaştır: gag. guguş “голубь”, karaç.-balkar. guguruk “петух” h.b.)

Kaaz “гусыня”. Gagauz dilindä kaz forması (taa çok valkaneş dialektindä) var. Alt., tür., başk. kaz. nog., özb. kaz, azerb., türkm., uyg. gaz, tuva, kıs kas, hakas. şor. has. çuv., hur, yakut. haas, karaç.-balk. tişi kaz fonetik variantları kullanılêr. Eski türk yazılarında gaz variantı var [DTS, 438]. Yımırtanın üstündä yatan kaaza da “kloçka düştü” deerlär.

Yımırtadan çıkmış kaaz yavrusuna gagauz dilindä bıci//bıdi deerlär. Onnarı çaararkan bıdi-bıdi, yada bıci-bıci deerlär.

Ördek “утка”. Bu ev kuşunun adı başka türk dillerindä bu türlü: azerb. özb. ördek, tat. ürdäk, kırg. ürdük, başk. öyräk, kaz. öyräk, yürek, uyg. üdäk [TLS,680], tuva. ödürek., karaç.-balk. bappuş. DTS da ördek forması var [c.363]. Gagauz dilindä bildiiniz gibi, alınma olayları çok.

Bu kuşa birkaç küüdä, Valkaneştä rumıncadan alınmış raţa, erkeenä sä raţoy deerlär. Ördään yavrusuna uticik, yada raţacık deerlär. Uticik sözü slavän dillerindän alınma (yannaştır: “utka”). Bu kuşun yavrularını çaararkan “utü-utü” sesi kullanılêr. Bu alınmaların hepsini eni var nasıl esap etmää. Folklor materiallarında bu alınmalara rasgelmeeriz.

Patu “гусь”. Hem kaazın, hem ördään erkeenä gagauz dilindä patu deerlär. Başka türk dillerindä bu maanayı çıkarmaa deyni kaaz sözünün yanına er yada erkek lafı ekleneer (bak: tuva. er kas «гусак», er ödürek «селезень» karaç.-balk. erkek kaz).

Buura//Kurkan «индюк». Bu kuş XVI asırda Hindistanın batı taraflardan batı devletlerä hem Rusiyaya getirilmiş [3,132]. Bu sözlerin ikisi dä Gagauzça-rusça molodovanca sözlüündä var. Vatanına görä azerbaycannılar ona hind horozu, türkmennär hind horozı demişlär. Gagauzlarda kimi yerdä buura, kimi yerdä sä kurkan lafları kullanılêr; erkekliinä görä alt. erkek yamankuş, kirg. erkek körp, hak. irkek indeyka, kumık. erkek görgör, başk., tat. ata kürge, nog. ata kükis; tür. kurk, kaz. kürke tauık, karaç. balk. kırım guguruk, özb., uyg. kurka huroz, çuv. karkka açi [4,26]. Annaşıldıı gibi, türk dillerinin çoyunda gagauzlarda kullanılan kurkan fonetik variantı var. Düşüneriz, ani kurkan lafı çıkarttıı sesä görä kurk// görk//gurk morfemindän hem eski an “hayvan” sözündän yaranmıştır. Kurkan sözü rumın dilindä dä hep o maanada kullanılêr. Sık-sık kullanılan Buura sözü dä çok meraklı. “Kitabi Dede Korkut” ta buğra erkek devä maanasında verilmiştir. Fikirimizcä gagauz dilindä buura sözünün maanası daralmış.

Pipi «индюк». Bu kuşun adı türk dillerindä bölädir: azerb. hind toyuu, türk hindi, başk. ine kürkya, kaz. kürke tauık, kum. tiii gürgür, tuv. kıs kuş, özb. kurka tovuk, h.b. Gagauz dilindä bu kuşa pipi deerlär. (bu söz dä yansılama yolunnan peydalanmış). Bu kuşun yavrusuna pipicik deerlär. Yımırtalar üstündä yatan kuşa genä dä kloçka deerlär.

Bölmenin adından annaşıldı, ani bütün bu ev kuşların yattıı erinä kümes deerlär.

Yazımızın materiallarından tutunarak geldiimiz sonuçları açıklaya-bileriz:

1. İri buynuzlu hayvannarın adları hepsi eskitürkçädir. Bütün türk dillerindä ufak fonetik diişikliklerlän kullanıldıını göreriz. İneklerin takma adlarının arasında sa romın dilindän alınmalar var. Bu alınmaları sa yeni esap etmää olar. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın adlarının arasında romın dilindän dä alınmalar var. Bu alınmaları yeni esap etmää olar. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın adları çoyu öztürkçelii gösterer. Burada belli olêr, ani gagauzlara hayvancılık zanaatı çok eski zamannardan yakınmış.

2. İri hem ufak buynuzlu hayvannarın terminologiyasını domuzçuluk terminologiyasınnan yannaştırarak göreriz, ani domuzçuluk terminologiyası yufka gelişmiş. Terminnerin çoyu alınmadır. Bu terminologiyanın yufka olması açıklêêr, ani göçeri yaşamak geçirän gagauzların dedeleri domuzçuluklan ancak oturak yaşayışta tanışmışlar.

3. Beygir adlarının çoyu türk kökennidir, bundan başka, beygirciliin çok eski bir geçmişi var. Materiallardan belli olêr, ani gagauzların dedeleri beygircilik zanaatınnan çoktan tanışmış. Eskimiş at, yürük, alaşa terminneri gösterer, ani gagauzların göçmen yaşamaları için beygircilik çok lääzımnıymış.

4. Annaşıldıı gibi, gagauz dilindä olan ev kuşlarının adları büük bir kısımı özt ürkçädir, sözlerin kökleri da çok derinä gider. Öz türkçeylän birerdä alınma terminnär dä kullanılêr. Türk dillerin birkaçında kuşun erkeeni bildirmäk için asker, kişi, er, erkek sözleri kullanılêr. Var nasıl demää, ani çoyu kuş adları çıkardıkları seslerä görä kurulmuş.

5. Aaraştırma sonucunda belli olêr, ani hayvan adlarının bir kısmı –an, – un morfemasınnan biter: tavşan, koyun, kurkan, neredä -an “avlamak için yaranmış hayvan, yada kuş” [RS, 1, 128] maanasına geler.

Bu hayvan adlarının büük bir kısımı GRML ta yoktur. Bu terminnerin kaybelmemesi için, gelecek boylara vermäk için, onnarı toplayıp bir sözlük tertip etmää bizim borcumuzdur.

Kullanılmış kiyatlar:

1. Мошков В.А. Гагаузы бендерского уезда, СПб, 1902.

2. Губогло М. Гагаузская терминология по скотоводству // Тюркская лексикология и лексикография, с. 217-236.

3. Щербак А.М.. Названия домашних и диких животных

4. Шабашов А.В. Гагаузы, Одесса 2002.

Kullanılmış sözüklär:

BTS – Büyük Türkçe Sözlük. Ankara, 1992.

DTS – Древнетюркский словарь. Ленинград, 1962.

GRML- Gagauzca rusça moldovanca laflık. Moskva, 1973.

TLS – Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara, 1991.

RS – Opıt Slovarä Türkskih nareçiy. Leningrad, 1899