Kitabı oku: «Tom dayının daxması», sayfa 2

II FƏSİL

ANA

Eliza lap kiçik yaşlarından xanımın yanında tərbiyə almışdı. Xanım onu çox sevir və əzizləyirdi. Amerikanın Cənub ştatlarına yolu düşən səyyahlar, yəqin ki, kvarteron və mulat qadınlara xas olan zərifliyi, onların səsindəki və ədalarındakı incəliyi müşahidə eləyiblər. Kvarteronlarda bu təbii keyfiyyətlər çox vaxt qənirsiz bir gözəllik və mətanətlə qovuşur. Haqqında danışdığımız Eliza da bax belə bir gözəldir. Siz onu müəllif fantaziyasının məhsulu hesab etməyin, o, doğrudan mövcuddur. Biz onunla bir neçə il əvvəl Kentukkidə qarşılamışdıq, indi onun surətini yaddaşımızda canlandırmaq istəyirik. Gözəllik kölə qadınlar üçün taleyin fəlakətli bir bəxşişi idi, lakin xanımının etibarlı mühafizəsi və qayğısı sayəsində Eliza acı məhrumiyyətlərə düçar olmamışdı.

Eliza böyüyüb yetkinləşəndə missis Şelbi onu qonşu malikanənin qulu Corc Harris adlı gözəl, qabiliyyətli bir cavan mulata ərə verdi.

Sahibkar bu cavan qulu giş fabrikinə vermişdi. İti ağlı və fərasəti Corcu orada fəhlələr arasında birinci yerə çıxarmışdı. Texniki ixtiraçılıq təhsili və təcrübəsi olmaya-olmaya Corc çətənə təmizləyən maşın icad etmişdi. Bu onun böyük istedadından xəbər vərirdi və gənc mulatın adını pambıqtəmizləyən Uitni* maşınının yaradıcısı ilə bir sıraya qaldırırdı.

Öz cazibədar görkəmi və nəzakəti ilə Corc fabrikdə hamının hörmətini qazanmışdı. Lakin bu istedadlı cavan mulat qanun qarşısında insan yox, sadəcə bir əşyaydı, köntöy, dar düşüncəli və qəddar bir sahibkarın ixtiyarında idi. Corcun kəşfindən xəbər tutan həmin centlmen, ona böyük şöhrət gətirən ağıllı köləsini görmək üçün fabrikə yollandı. Fabrik sahibi onu böyük hörmətlə qarşılayıb, belə qiymətli bir köləyə sahib olduğu üçün təbrik elədi.

Mister Harris bütün fabriki dolandı. Corc icad etdiyi maşını fəxrlə ağasına göstərdi. Köləsinin sərbəstliyi, cəsarəti və gözəlliyi sahibkarı mat qoydu və o, bu qulun qarşısında öz puçluğunu hiss etməyə bilmədi. Bu nədir, onun köləsi istədiyi yerdə çəkinmədən azad gəzib dolaşır, maşın icad eləyir və ağlarla tay-tuş kimi söhbətə girişməyə cəsarət edirdi?! Buna son qoymaq lazım idi. Tezliklə onu burdan götürüb çöl işlərinə göndərməli – görək onda da indiki kimi özündən deyə biləcəkmi?

Sahibkar birdən-birə mulata çatacaq məvacibi və onun evə qaytarılmasını tələb edəndə fabrik sahibinin və Corcla çalışan bütün işçilərin təəccübünü təsəvvür etmək mümkün deyil.

– Bu nə deməkdir, mister Harris? – fabrik sahibi etiraz etdi, – bu bizim üçün çox gözlənilməz oldu!

– Nə olsun ki? Axı o mənimkidir!

– Biz onun aylığını artırmağa hazırıq, ser.

– Məsələ onda deyil, ser. Adamlarımı başqa yerlərə işə göndərməyə mənim heç bir ehtiyacım yoxdur.

– Lakin, ser, o, əsl bu iş üçün yaranmışdır!

– Tamamilə mümkündür. Mənim qoyduğum işə isə yaramır, eləmi?

– Axı, Corc maşın icad edib! – Ustalardan biri, deyəsən, yersiz olaraq söhbətə qarışdı.

– Ah, maşın! Elə maşın ki, əməyə qənaət edir, zəhməti azaldır, hə? Belə şey ağlına tez gələr. Zəncilər sarıdan arxayın olun. Əməyə qənaətdə pərgardılar. Yox, qoy yığışıb hazırlaşsın evə.

Corc yerindəcə quruyub qalmışdı, dayanıb müqavimət göstərə bilmədiyi bir adamın onun taleyini necə həll etməsinə tamaşa eləyirdi. Dodaqları bir-birinə kip sıxılmış, əlləri qoynunda qalmışdı. İçində vulkanlar qaynayır, damarlarından odlu lava selləri axırdı. O ağır-ağır nəfəs alır, gözləri qızarmış kömürtək yanırdı. Bir saniyə də keçsəydi, qəzəbi partlayacaqdı… Xeyirxah fabrik sahibi vaxtında onun qolundan tutdu və yavaşca dedi:

– Mübahisəni boşla, Corc, dur get, biz sonra birtəhər qurtararıq səni.

Bu, despotun nəzərindən qaçmadı; o, sözləri eşitməsə də, söhbətin nədən getdiyini başa düşdü və nəyin bahasına olur-olsun, öz qurbanı üzərində sahibkar hökmünü axıracan yeritməyi qərara aldı.

Corcu evə apardılar və ən çətin bir işə qoydular. O susur, heç bir nalayiq söz işlətmirdi, lakin yanar gözlərinin və əsəbdən qırış-qırış olmuş alnının narahat ifadəsi insanı əşya etməyin qeyri-mümkünlüyünə açıq-aşkar bir sübut idi.

Eliza Corcla, onun fabrikdə işlədiyi o xoşbəxt günlərdə rastlaşıb ailə qurmuşdu. Fabrik sahibi Corca mərhəmət göstərib ona tam müstəqillik vermişdi. Missis Şelbi elçiliyə, qadınlara xas olan bir həvəslə girişərək, bu nikahı ürəkdən bəyənmişdi. Sevinirdi ki, onun mehribanı, sevimlisi özünə yaraşan bir ər tapıb.

Onların kəbinini Şelbilərin təmtəraqlı qonaq otağında kəsdilər. Gəlinin gur saçlarını narın çiçəkləriylə xanım özü bəzədi, gəlinlik duvağını onun başına saldı, bu duvağa indiyəcən çətin ki, belə gözəl, cazibədar bir çöhrəni bəzəmək qismət olmuşdu. Bu şənlikdə gəlinin və ona böyük mərhəmət göstərən xanımın tərifini göylərə qaldıran qonaqlar da, ağ əlcəklər də, tort da, cürbəcür şərablar da kifayət qədər idi.

Eliza ilk iki ili əriylə tez-tez görüşürdü, yalnız iki körpə balasının ölümü onların səadətini yaralamışdı. Eliza onları alovlu bir məhəbbətlə sevir və kirimək bilmirdi. Buna görə missis Şelbi hərdənbir onu yüngülcə danlayır, gənc qadının ehtiraslı təbiətini bir ana qayğıkeşliyilə cilovlamağa çalışır, səbirli olmağa, Allahın iradəsinə itaət eləməyə çağırırdı.

Ancaq Harri doğulduqdan sonra Eliza get-gedə toxtadı, qəlbi təskinlik tapdı. İztirab çəkmiş ürəyi bu kiçicik varlığa doğru pərvazlandı, yaraları sağaldı və o yenidən səadətə qovuşdu. Bu xoşbəxtlik, ərini zorakılıqla fabrikdən uzaqlaşdırıb fermaya gətirənə, öz qanuni sahibinin əsirliyinə qaytarana qədər beləcə davam elədi.

Corc gedəndən iki həftə sonra fabrik sahibi vədinə əməl edib, mister Harrisin qəzəbini soyutmaq ümidiylə onun görüşünə gəldi, ağanı dilə tutub yola gətirməyə çalışdı ki, cavan mulatı əvvəlki işinə qaytarmağa razı olsun.

– Artıq söz lazım deyil, – Mister Harris inadından dönmədi, – özüm öz işimi bilirəm, ser.

– Allah eləməsin, ser, mən sizin işlərə qarışmaq istəmirəm. Sadəcə, onu fikirləşirəm ki, Corcun təklif etdiyimiz şərtlərlə bizə qaytarılması ancaq və ancaq sizin xeyrinizə olardı. Mən sizi gözəl başa düşürəm! Yoxsa, elə bilirsiniz, onunla gözləşməyinizi və pıçıldaşmağınızı heç kəs görmədi? Mənə kələk gəlmək olmaz, ser! Biz azad bir məmləkətdə yaşayırıq, ser! Corc mənimdir və onunla istədiyim kimi rəftar edə bilərəm. Buna mənim haqqım var. Bax, belə ha.

Corcun son ümüdi də puça çıxdı. İrəlidə isə onu kinli bir despotun ağlına gələ bilən hər cür alçaq bəhanələrlə və təhqirlərlə daha da ağırlaşmış usandırıcı, zəhmət dolu həyat gözləyirdi.

Çox humanist bir qanunşünas nə vaxtsa belə bir kəlam işlədib: “İnsanla ən pis rəftar onu dar ağacından asmaqdır”. Yox! Bu ən pisi deyil – insanla bundan da pis rəftar edirlər!

III FƏSİL

ƏR VƏ ATA

Missis Şelbi qonaqlığa getdi. Eliza eyvanda dayanıb kədərli baxışlarla uzaqlaşan faytonun arxasınca baxırdı, birdən çiyinlərində kiminsə əlini hiss eləyib, cəld başını döndərdi və onun qəşəng gözləri sevincdən alışıb yandı:

– Məni lap qorxuzdun, Corc! Nə yaxşı gəldin! Missis axşamacan olmayacaq. Gedək mənim otağıma, orada rahatca söhbət eləyək.

Bunu deyib, Eliza Corcu qonşuluqdakı kiçicik, səliqəylə yığışdırılmış şüşəbəndli otağa gətirdi, burda o, adətən, tikişlə məşğul olur, xanımın çağırışlarını eşidə bilirdi.

– Mən nə qədər şadam? Sən niyə gülümsəmirsən? Bir Harriyə bax böyüyüb, eləmi? – Oğlan anasının ətəyindən yapışıb dayanmışdı, pırtlaşıq qıvrım saçlarının altından utana-utana atasına baxırdı, – gör necə qəşəng oğlan olub! – Eliza oğlunun saçlarını alnından qaldırıb üzündən öpdü.

– Allah onu heç yaratmayaydı! – Corc acı bir qüssəylə səsləndi, – Onu da, elə məni də!

Bu sözlərdən təəccüblənən və təşvişə düşən Eliza stula çöküb başını ərinə söykədi, yanaqlarından acı göz yaşları süzüldü.

– Ağlama, Eliza! Bağışla, mənim zavallım, bağışla ki, səni məyus edirəm, – o, nəvazişlə dilləndi, – bağışla… Biz niyə tapışdıq? Sən bir başqasıyla xoşbəxt ola bilərdin…

– Corc! Corc! Necə dilin gəlir bu sözləri deyirsən? Söylə, nə olub? İndiyəcən biz xoşbəxt idik axı…

– Bəli, xoşbəxt idik, əzizim, xoşbəxt idik, – deyə Corc, Harrini dizləri üstünə alıb diqqətlə onun qəşəng, qara gözlərinə baxdı, uzun saçlarını sığalladı. – Lap anasıdır durub! Sən isə, Eliza, dünyadakı bütün qadınların ən gözəli, ən mehribanısan. Ancaq niyə tanıdıq biz bir-birimizi?!

– Elə demə, Corc!

– Nə gözləyir bizi, Eliza? Bədbəxtlik, yalnız bədbəxtlik! Mənim həyatım yovşandan da acıdır. Məhv oluram mən. Mən səni də öz arxasınca uçuruma sürükləyən yazıq, zavallı quldan başqa bir şey deyiləm. Bilik qazanmağın, nəyəsə can atmağın bir lüzumu varmı? Yaşamağın nə mənası? Bircə tezliklə ölüb getsəydik, biryolluq canımız qurtarardı!

– Bu günahdır, Corc! Bilirəm, fabrikdən ayrılmaq sənə çox ağırdır, ağan da qəddardır, ancaq döz, bəlkə…

– “Döz” – Corc onun sözünü ağzında qoydu. – Məgər mən azmı dözmüşəm? O məni heç nəyin üstündə fabrikdən götürəndə, məgər mən bir söz dedimmi? Orda xətrimi necə istəyirdilər. Qazancımın hamısı ona gedirdi, axırıncı sentinə kimi, heç kəs də mənə irad tutub deyə bilməzdi ki, pis işləyirəm.

– Bəli, bu dəhşətdir… Ancaq hər necə olsa da, o sənin ağandır axı.

– Mənim ağam! Kim qoyub onu mənim üstümə ağa? Bax, məni hövsələdən çıxarıb dəli edən elə budur. Nə ixtiyarla o mənə hökm eləməlidir? Mən də onun kimi insan deyiləmmi? Xeyr, onun kimi yox, hələ ondan da artıq! İşlərdən ondan da yaxşı baş çıxarıram. Mən daha sürətlə oxuyur, daha səliqəli yazıram. Bütün bunlara görə mən heç də sahibkara yox, ancaq özümə minnətdaram. Mən onun iradəsinə zidd olaraq savad almışam. Onun haqqı varmı, məni bir yük atına çevirsin, məni işlə məşğul olmaq imkanlarımdan məhrum eləsin – özü də o işlə ki, onun nə ağlı çatır bu işə, nə də dərrakəsi. Axı, indiki işimdə heç heyvan da işləməz! O istəyir mən boyun əyim, istəyir alçalım və qəsdən məni ən ağır, ən çətin işlərə göndərir.

– Corc, Corc! Qorxuzma məni! Sənə nə olub? Sən heç vaxt belə danışmazdın! Mən qorxuram… Sən nəsə dəhşətli bir şey fikirləşmisən… Mən hər şeyi anlayıram, ançaq sən səbirli ol, mənim xətrimə, Harrinin xətrinə!

– Mən çox səbir eləmişəm, çox dözmüşəm, ancaq getdikcə günlər bir-birindən daha ağır gəlir. İnsan gücü belə həyata tab gətirə bilməz! O məni lağa qoymağa, təhqir etməyə fürsət gəzir. Mən də fikirləşirdim ki, yaxşı işləyəcəyəm, susacağam, boş vaxtımı isə biliyə, kitab oxumağa sərf edəcəyəm. Lakin görür ki, işin öhdəsindən gəlirəm, elə hey bir yandan artırır. “Sən sussan da, içində bir iblis gizlənib, deyir, bu iblisi təmiz suya çəkmək lazımdır”. Nə olar, cinimin başıma vuracağı gün uzaqda deyil, onda bunun əziyyətini birinci yalnız o özü çəkəcək!

– Aman Allah! Biz neyləyək indi? – Eliza kədərlə səsləndi.

– Bax, elə dünən, – Corc davam elədi, – mən arabaya daş yükləyirdim, sahibkarın oğlu gənc mister Tom isə yanımda dayanıb qırmancı şaqqıldadır, at diksinib bir yerdə qərar tuta bilmirdi. Mən ondan nəzakətlə xahiş etdim ki, dayansın – kimə deyirsən?.. Bir də xahiş elədim. Neyləsə yaxşıdır? Başladı məni şallaqlamağa! Əllərindən yapışdım, o isə qışqıra-qışqıra təpik atmağa başladı mənə. Sonra da atasının yanına şikayətə götürüldü ki, guya mən vurmuşam onu. Atası hirslənib özündən çıxdı: “İndi bilərsən kimdir sənin ağan?!” – o bağırdı. Məni ağaca bağlayıb çubuq sındırdı və mister Toma: “Yoruluncaya qədər döyəclə bunu”, – dedi. O isə canla-başla hazır idi… Bir vaxt yada salarlar bu günü onlar! – Cavan mulat üz-gözünü turşudub gözlərini elə ağartdı ki, arvadı qorxusundan səksəndi. – Kimdir bu adamı mənim üstümə qəyyum qoyan – bax, bircə bunu bilmək istəyirəm!

– Mən isə… – Eliza hüznlü-hüznlü dilləndi, – mən isə həmişə fikirləşirdim ki, hər işdə öz ağalarıma itaət göstərməyə borcluyam.

– Səninki başqadır. Onlar səni öz övladları kimi boya-başa çatdırıblar, yediriblər, geydiriblər, qayğını çəkiblər, oxuyub-yazmaq öyrədiblər. Onların ixtiyarı çatır… Mənim gördüklərim isə ancaq kötək olub, şapalaq, söyüş olub axı… Və hərdənbir sevinmişəm ki, nə yaxşı yaddan çıxmışam, unudulmuşam. Öz ağama mənim heç bir borcum zadım yoxdur. Onun mənə çəkdiyi xərci artıqlamasıyla, lap yüz qat artıq ödəmişəm. Yox, bəsdir, daha dözdüyüm! Bəsdir! – Corc yumruqlarını düyünləyib qışqırdı.

Eliza susurdu. O, ərini heç vaxt belə görməmişdi və onun borc anlayışı Corcun qəzəbinin, hirsinin təzyiqi altında bir qamıştək əyilməkdəydi.

– Hələ sənin hədiyyən – zavallı balaca Karlo! – Corc təzədən danışmağa başladı. – Bu küçük mənim yeganə təsəllim idi. Mənimlə bir yatır, gündüzlər bir addım da yanımdan aralı düşmürdü, gözləri isə elə ağıllıydı ki, sanki hər şeyi anlayırdı. O gün mətbəxdən yemək artıqlarını, qırım-qırıntıları yığıb onu yedizdirirdim. Sahibkar bunu görüb nə desə yaxşıdır: “Mənim hesabıma yedizdirirsən? Əgər hər zənci bir it saxlasa, mən müflis olaram ki”. Əmr edib itin boğazına daş bağlatdı və göldə boğdurdu.

– Corc! Sən də buna razı oldun, eləmi?

– Mən? Sən nədən danışırsan? Heç məndən soruşan oldumu, de. Onlar Tomla birgə yazıq Karlonu suya atıb daşlamağa başladılar, o isə elə yazıq-yazıq baxırdı mənə, sanki soruşurdu: “Nolub, niyə kömək eləmirsən?” Yenə də döyülən mən oldum: iti suda boğmaq istəmədiyimə görə. Qoy döysünlər! Gün gələr, sahibkar anlayar ki, mənim kimilərini kötəklə ram etmək olmaz. Qoy özünü gözləsin, yoxsa, onunçün pis olacaq!

– Sən nə fikirləşmisən, Corc? Qəlbini günaha batırma! Ümidini Allaha bağla, o səni bu bəlalardan qurtarar.

– Mən sən deyən mömin xaçpərəst deyiləm, Eliza. Mənim ürəyim kinlə doludur. Əgər Allah belə ədalətsizliyə göz yumursa, mən ona ümid bağlaya bilmərəm.

– İnamı itirmək olmaz, Corc! Mənim xanımım deyir ki, hətta ən ağır günümüzdə belə biz inanmalıyıq ki, Allah nə eləyirsə, bizim xoşbəxtliyimiz naminə eləyir.

Faytonlarda gəzən və yumşaq divanlarda nazlananlar üçün belə demək asandır! Mənim yerimdə olsaydılar, onlar ayrı hava çalardılar. Mən məmnuniyyətlə xeyirxah, yaxşı adam olardım, ancaq alınmır. Ürəyim sinəmdə qovrulur, itaət edə bilmirəm. Sənə deyilməli sözlərim var, eşitsən sən də tabe olmayacaqsan. Sən hələ çox şeylərdən xəbərsizsən.

– Aman Allah! Sən nədən danışırsan?

Bax, məsələ belədir. Axır vaxtlar sahibkar tez–tez eşitdirirdi ki, guya nahaq yerə mənim kənardan evlənməyimə razılıq verib, çünki o, mister Şelbiyə və onun bütün dostlarına nifrət edir, guya onlar təkəbbürlüdürlər və onunla dostluq etmək istəmirlər, mən de guya sənə görə dikbaşlıq edirəm. O, məni hədələyirdi ki, bir daha bura buraxmayacaq, özümü də bizimkilərdən birilə evləndirəcək. Əvvəllər bunları boş hədə-qorxu kimi qəbul edirdim, ancaq dünən mənə Minayla evlənməyi və onun daxmasına yığışmağımı əmr elədi. Razı olmasam, Cənuba satacağıyla hədələdi.

– Axı, sən mənimlə kəbinlisən, nikahımızı da ağlarınkı kimi, keşiş kəsib! – Eliza sadəlövhcəsinə dilləndi.

Bəs sən bilmirsənmi ki, qul evlənə bilməz? Bizim ölkədə qanun onu müdafiə eləmir. Əgər sahibkar bizi ayırmaq istəsə, mən səni qoruya bilməyəcəm. Bax, buna görə deyirəm: niyə rastlaşdıq biz, anam niyə doğurdu məni?! Biz də, bizim bədbəxt balamız da heç doğulmasaydı daha yaxşı olmazdımı? Bəlkə onu da belə bir aqibət gözləyir!

– Ola bilməz! Mənim ağam mərhəmətlidir!

– Elədir, ancaq kim bilir sonra nələr olacaq? Birdən o ölə bilər, onda Harrini satacaqlar. Biz indi necə sevinə bilərik ki, oğlumuz belə qəşəngdir, ağıllıdır? Budur, deyirəm sənə, Eliza, bu övladın indi sənə bəxş elədiyi hər xoşbəxt dəqiqə sonra göz yaşlarıyla yuyulacaq. Biz bu qiymətli xəzinəni qoruyub saxlaya bilməyəcəyik…

Bu sözlər Elizanı düz ürəyindən yaraladı. Qul alverçisi canlanıb gözləri önündə dayandı. Ağappaq ağarıb güclə nəfəsini dərdi, aynabəndə sarı boylandı, oğlu ata-anasının ciddi söhbətlərindən bezikərək qaçıb aynabəndə getmişdi. O indi təntənəylə öz qarğı atını minib çapırdı. Eliza az qaldı öz intəhasız şübhələrini ərinə danışsın, ancaq vaxtında özünü saxlaya bildi. “Xeyr! Öz dərdi özünə bəsdi, – fikirləşdi. – Ona heç nə deməyəcəyəm. Bunlar hamısı mənasız qorxulardır. Missis bizi heç vaxt aldatmaz”.

– Bax, belə, Eliza, – Corc acı bir qüssəylə dilləndi, – mətanətli ol, mənim əzizim… – Əlvida, mən gedirəm.

– Gedirsən, Corc? Hara?

– Kanadaya, – o, çiyinlərini tərpədərək cavab verdi, – ora çatan kimi pul verib səni qurtaracağam. Bu, bizim yeganə ümidimizdir. Sənin sahibkarın mərhəmətlidir, məni rədd etməz. Mən səni də, oğlumuzu da azad edəcəyəm… And içirəm ki, azad edəcəyəm!

– Aman Allah! Birdən səni tutsalar, Corc?

– Tutmazlar. Mən diri təslim olmaram. Ya öləcəyəm, ya azadlığa çatacağam!

– Sən özünə qəsd edəcəksən?

– Bu lazım gəlməyəcək. Onlar özləri məni öldürəcəklər, çünki Cənuba satılmağıma yol vərməyəcəyəm.

– Corc! Qəlbini günaha batırma, heç olmasa mənim xətrimə! Nə özünü məhv et, nə də başqalarını! Nəfsin böyükdür, bilirəm, ancaq uyma ona. Qaçmağı qərara almısansa, qaç, lakin ehtiyatlı ol! Tanrıya yalvar ki, kömək olsun sənə!

– Dayan, Eliza! Qulaq as, gör mən necə qərara gəlmişəm. Sahibkar məni məktubla burdan bir mil aralıda yaşayan, Mister Simzanın yanına göndərib. O, yəqin fikirləşib ki, mən səni görüb hər şeyi danışacağam və bunun üçün sevinir, axı, o, ancaq “bu Şelbilərin” qanını qaraltmaq istəyir. Mən məyus və lal-dinməz evə qayıdacağam, başa düşürsən? Guya hər şey bitib, qurtarıb. Qaçmağa, demək olar, tam hazıram, kömək edəcək adamlarım da var. Bir-iki həftə axtaracaqlar, tapmayacaqlar məni. Allaha yalvar, Eliza, xeyir-dua ver mənə, bəlkə sənin yalvarışlarını göylər eşitdi.

– Corc! Özün dua et! Tanrıya tapın, o səni bütün günahlardan hifz edər.

– İndi isə salamat qal, – deyib, Corc Elizanın əllərini əlinə aldı və uzun müddət onun gözlərinin içinə baxdı.

Onlar lal-dinməz dayanmışdılar. Vida anlarında deyilən bir neçə kəlmə, acı göz yaşları, hönkürtülər. Bir də görüşə bilmək ümidi hörümçək torundan da nazik olanda məhz bu cür vidalaşır adamlar. Və ər-arvad bir-birindən beləcə ayrıldı.

IV FƏSİL

TOM DAYININ KOMASINDA AXŞAM

Tom dayı sahibkarın evinin lap yanında, tirdən tikilmiş balaca komada yaşayırdı. Komanın qabağında hər cür qayğıyla becərilən kiçik bir bağça salınmışdı. Hər yay burada çiyələk, moruq, çoxlu giləmeyvə və tərəvəz yetişirdi. İri, parlaq-narıncı beqoniyalar, sürünən qızılgüllər bir-birinə sarmaşaraq komanın tir fasadını, demək olar, görünməz etmişdilər. Birillik gülümbaharlar, petunyalar və mina çiçəkləri də bu bağçada özlərinə yurd salmışdılar. Açılan əlvan, sıx çiçəklərdən Xloya xala böyük zövq alır və qəlbi qürurla dolurdu.

İndi isə, oxucu, gəlin komaya daxil olaq.

Sahibkarın evində şam yeməyi qurtarmışdı. Baş aşpaz kimi bu şamın hazırlanmasına rəhbərlik edən Xloya xala yır-yığışı və qab-qacağın yuyulmasını mətbəxin kiçik işçilərinə tapşırıb, öz rahat komasına, "qocasını yemləməyə" getdi. O, ocağın başında dayanıb cızıldayan tavaya nəzarət edir, hərdənbir içində nəsə ləzzətli bir xörək bişən və xoş iyi ətrafa yayılan qazanın qapağını qayğılı-qayğılı qaldırıb baxırdı. Xloya xalanın yumru, qapqara sifəti elə parıldayırdı ki, elə bil onun özünün bişirdiyi çay suxarısı kimi yumurta ağı çəkilmişdi. O, bütün mahalda birinci aşpaz kimi şöhrət qazanmışdı və bu səbəbdən də bəzi özündənrazı, lovğa xüsusiyyətlərdən xali deyildi, təzəcə kraxmallanmış dama-dama çalmalı, daima şən, üzügülər bir adamdı.

Xloya xala qabiliyyətli, işinə ürəkdən həvəs göstərən aşpaz idi. Quş damının həyətindəki bütün toyuqlar, hind xoruzları, ördəklər onu görərkən qəmə qərq olar, axır günlərinin çatdığını düşünərdilər. Xloya xala, doğrudan da, cürbəcür ləvənginin, qovurmanın, bozartmanın elə böyük azarkeşiydi ki, bu qadının görünməsi hər bir düşünməyə meyilli quşu dəhşətə salmaya bilmirdi. Onun qarğıdalı unundan hazırladığı növbənöv kökələr, bulka və qoğallar – bunların hamısını saymaqla qurtarmaz, az təcrübəli aşpazlar üçün cavabsız tapmaca kimi bir şeydi, Xloya xala isə onun peşəsinin zirvəsinə çatmağa can atan rəfiqələrinin əbəs cəhdlərinə qarşı qanuni bir təkəbbürlə, böyürləri titrəyə-titrəyə gülürdü.

Sahibkarın evinə qonaqların gəlişi, təmtəraqlı nahar və şam yeməklərinin hazırlanması Xloya xalanın qəlbində böyük təlatüm yaradır, aynabənddə dağ kimi qalaqlanmış yol sandıqlarını görəndə gözləri sevincindən alışıb yanırdı, çünki bu sandıqlar yeni-yeni zəhmətdən, yeni-yeni qələbələrdən soraq verirdi.

Xloya xala hələ qazana baxmağında olsun, biz isə öz mənzərəmizi sonacan çəkib qurtarmağa çalışaq.

Daxmanın bir küncündə səliqəylə yığışdırılmış çarpayı qoyulub, üstünə qar kimi ağappaq örtük salınıb. Çarpayının önündə isə Xloya xalanın bu aləmdə yeganə adam olmadığına dəlalət edən böyük bir xalça döşənib. Xalça da, çarpayı da, ümumiyyətlə, bütün bu guşə xüsusi diqqətlə əhatə olunub və mümkün qədər uşaqların şuluqluğundan və basqınlarından qorunur. Göründüyü kimi, Xloya xalanın guşəsi qonaq otağını əvəz edir. Daxmanın digər divan önündə o qədər də təmtəraqlı olmayan başqa bir çarpayı da görünür. Sobanın yerləşdiyi divar müqəddəs yazılara həsr olunmuş rəngbərəng litoqrafiyalarla və general Vaşinqtonun¹ portretiylə bəzədilmişdir. Bu portret o qədər naşı üslubda işlənmişdi ki, həmin şanlı qəhrəmanın özü bu şəklini görmək şərəfinə nail olsaydı, yəqin xeyli təəccüblənərdi.

Təsvir etdiyimiz o axşam daxmanın bir küncünə qoyulmuş sadə ağac skamyada qəşəng qaragözlü, qıvrımsaç, yumruca sifətləri parpar parıldayan iki oğlan uşağı oturmuşdu. Onlar təzə ayaq açan bir qız uşağının ilk müstəqil addımlarına maraqla tamaşa edirdilər. Qızcığaz ayaq üstə dayanmağa, bir saniyə də olsa müvazinətini saxlamağa çalışır, lakin səndirləyib döşəməyə sərələnirdi, hər dəfə də onun beləcə yıxılması görünməmiş şey kimi sürətli alqışlarla qarşılanırdı.

Sobanın qarşısında tamam köhnəlib əldən düşmüş örtüklü masa vardı. Stolun üstündə bulaşıq, yöndəmsiz kasalar, boşqablar, axşam süfrəsindən qalma digər qab-qacaq gözə dəyirdi. Mister Şelbinin ən yaxşı işçisi Tom dayı bu stolun arxasında əyləşmişdi. Biz onu oxucuya mümkün qədər dolğun təsvir etməliyik, çünki o, kitabımızın baş qəhrəmanı olacaq. Tom dayı hündürboy, qüvvətli, enlikürək, ağıllı, xeyirxah çöhrəli, açıqürəkli bir adamdır. Onun bütün görünüşündə böyük şəxsi ləyaqət, sədaqət və səmimi bir sadəlik duyulur.

Tom dayı diqqətli baxışlarını qarşısındakı qrifel taxtasına zilləyib oturmuşdu. On üç yaşlı müəllimi mister Corcun nəzarəti altında hərfləri yavaş-yavaş qrifel taxtasına düzürdü. Şən və diribaş oğlan olan mister Corc öz müəllimlik işinə tam məsuliyyətlə yanaşırdı:

– Elə yox, Tom dayı, elə yox, – Corc Tom dayının səylə “E” hərfini tərsinə yazdığını görüb tez dilləndi, – bu, “3” rəqəmi olur.

– Vay Allah! Əşşi, doğrudanmı? – Tom dayı, bir-birinin ardınca surətlə “E” hərfini və “3” rəqəmini yazaraq onu yenə başa salmağa çalışan müəllimi hörmət və heyranlıqla süzdü. Sonra qrifeli götürüb öz kobud, yoğun barmaqlarıyla əvvəlki səbirlə yazmağa başladı.

– Bu ağların əlindən daha nələr gəlmir?! –Xloya xala donuz piyini çəngələ keçirib tavadan götürdü, fəxrlə yenə sahibkarı süzdü. – Oxumağın, yazmağın əsil ustasıdır! Axşam olan kimi bizdədir, hələ bir gəlib bizi də öyrədir. Elə maraqlıdır ki, adam qulaq asmaya bilmir.

– Lap acından ölürəm! – Corc dilləndi. – Tort hələ gec hazır olacaq?

– Bu saat, mister Corc, bu saat, – Xloya xala qazanın qapağını aralayıb, ora boylandı, – bax gör necə qızarıb – xalis qızıl kimi! Mənim işimə söz ola bilməz. Bu yaxınlarda missis buyurdu ki, Salli tort bişirsin. Qoy öyrənsin dedi. Mən dedim: “Missis, siz Allah, qoyun oturmuşuq! Bərəkəti çölə atmayın, heyifdi”. Bir görəydiniz, tort necə köpüb qalxdı: böyürdən baxanda lap mənim başmağıma oxşayırdı! – Bu axırıncı nida ilə Sallinin təcrübəsizliyinə öz nifrətini bildirən Xloya xala cəld qazanın qapağını götürdü və evdəkilərin baxışları altında əla bişirilmiş tortu çıxardı. Bu tortla, hətta şəhər qənnadıçısı da fəxr edə bilərdi. O yəqin ki, Xloya xalanın bayaqkı sözlərinə sübut olmalı idi, bundan sonra o, əməlli-başlı şam yeməyi hazırlamağa girişdi.

– Moz, Pit! İtilin buradan, qaracalar! Polli, canım gözüm, bir az gözlə, qızıma da indi yemək verəcəm. – İndi isə mister Corc, kitabı yığışdırın, mənim qocamla əyləşin, bu saat sizə kolbasa və bir dolu boşqab qoğal verəcəm.

– Məni evdə şama gözləyəcəkdilər, – Corc dedi, – ancaq mən də az bilmirəm.

– Hə də, gəlin bir bilməyin, mənim əzizim! – Xloya xala onun boşqabını şirin kökələrlə doldurdu. – Qoca xalanız həmişə ən dadlı tikələri sizə verir… Lap ağ elədiniz ha! Gəlin bir bilməyin də! – Sevincək olmuş Xloya xala bu sözləri deyib Corcun böyrünü dürtmələyərək yenidən ocağa tərəf qaçdı.

– İndi isə torta girişək! –Tava öz qızğın fəaliyyətini başa vuran kimi, Corc iri bıçağı həmin kulinariya incisinin üzərində yellədi.

– Allahdan qorxun, mister Corc! – Xloya xala onun qolundan yapışıb vahiməylə qışqırdı. – Mənim tortumu bu cür böyük bıçaqla kəsmək istəyirsiniz?! Axı, siz onu xarab edərsiniz, bütün gözəlliyini korlayarsınız! Bundan ötrü mənim xüsusi bıçağım var: köhnə, nazik. Budur, alın… Görürsüz? Elə bil pərqu kəsirsən! İndi isə yeyin, nuş olsun! Bundan yaxşı tort heç yerdə tapa bilməzsən!

– Bəs Tom Linken deyir… – Corc ağzını doldurub donquldadı. – Tom Linken deyir ki, onların Cinnisi səndən yaxşı bişirir.

Məgər Linkenləri bizim sahibkarlarla müqayisə eləməyinə dəyərmi?! – Xloya xala nifrətlə cavab verdi. – Söz yox ki, onlar hörmətli, sadə adamlardır, lakin o ki qaldı kübarlığa, onlarda hardandır, axı! Hələ bir mister Linkeni mister Şelbi ilə yanaşı qoyun! Hələ missis Linken? Məgər o mənim xanımım kimi qonaq otağına bir tovuzquşu təki girə bilər? Bir bax a! Nə danışırsınız siz bu Linkenlərdən! – Xloya xala kübar həyata dair biliyinə möhkəm inamla başını dik tutdu.

– Axı, sən özün dedin ki, Cinni pis aşpaz deyil! – Corc sakitləşmədi.

– Doğrudur, – Xloya xala cavab verdi, – mən belə deyə bilərəm. Cinni biclik bilmir, elə adi qayda ilə bişirib-düşürür. Qarğıdalı qoğalı bişirir, çörək yapır, kartof qaynadır. Onun kökələri, Allah bilir, necə bişib başa gəlir lakin yemək olur. Qaldı ki, nəsə ləzzətli bir şey hazırlamaq… Allah özü saxlasın, məgər bu o bacaran işdir?! O, piroq da hazırlayır – söz yox, – bəs onun üst qatı necədir? O, xəmiri elə yoğura bilirmi ki, pərqu kimi olsun, ağzına qoyan kimi ərisin! Miss Merini ərə vərəndə Cinni bişirdiyi toy piroqunu mənə göstərdi. Biz onunla rəfiqəyik, bunu bilirsiniz, ancaq mən bir kəlmə də demədim, öz-özüməsə fikirləşirəm, mənim bu piroqa görə bir həftə gözümə yuxu getməzdi. Buna da piroq deyir!

– Məncə, Cinni öz piroqundan çox razı qaldı, – Corc dedi.

– Razı qaldı? Əlbəttə! Bəs neyləsin? Ona görə öyünürdü ki, əsl piroqun necə olduğunu bilmir. Cinni hardan bilsin axı? Onda nə təqsir? Elə evdə yaşayır… Ah, mister Corc, siz öz ailənizin və öz tərbiyənizin qiymətini bilinirsiniz! – Xloya xala nəfəsini dərib, məhəbbətlə gözlərini süzdürdü.

– Piroqlarımızın, kökələrimizin qiymətini ki bilirəm,– Corc dedi. – Tom Linkendən soruş, gör onların yanında özümü necə dartıram.

Xloya xala stula sərələnərək cavan sahibkarının zarafatından məzələnib, şən qəhqəhələrlə gülməyə başladı. Onun parıldayan qara yanaqlarından yaş axır, az qala nəfəsi kəsilirdi. Arada nəfəsini dərib Corcun çiyinlərini şappıldadır, böyrünü dürtmələyirdi: “Bəsdi, siz Allah, məni öldürəcəksiniz, vallah gülməkdən öləcəm!” – Corcu şeytan adlandıran Xloya xala ara vermədən gülür, lap uğunub gedirdi. Corc son nəticədə məzəli zarafatını həddən artıq təhlükəli hesab eləyib, bundan sonra ehtiyatla zarafat etməyi qərara aldı.

– Deməli, siz onun üzünə elə beləcə də dediniz? Ah, bu cavanlar, özlərindən daha nələr çıxartmırlar?! Onların yanında lovğalanırsınız? Ah, mister Corc, siz ölünü də güldürərsiz!

– Bəli, bəli, elə üzünəcə elan elədim: “Tom, – deyirəm, –bizim Xloya xalanın piroqundan dadsaydın, pis olmazdı. Piroq deyil, baldır, bal!”

– Doğrudan da, yazıq heç dadmayıb, – Ürəyiyumşaq Xloya xala o saat Tomun halına acıdı, – onu bir dəfə nahara dəvət edin, Corc. Savab iş görərsiniz. Sonra mütəəssir ahənglə əlavə elədi. – Bilirsinizmi, mister Corc, düzdü, siz yaxşı ailədə böyümüsüz, amma məncə heç kimə yuxarıdan aşağı baxmaq olmaz. Hər şey Allahın payıdı, qismətə bağlıdır. Bunu yaddan çıxarmayasan gərək.

– Elə mən özüm istəyirdim Tomu gələn həftələrin birində dəvət eləyim, – Corc dedi, – sən isə bütün məharətini işə sal, Xloya xala. Qoy mat qalsın! Biz onu elə yedizdirərik ki, bu qonaqlığı uzun müddət yadından çıxara bilməsin.

– Yaxşı, yaxşı! – Xloya xala sevindi. – Mən sizi xəcalətli qoymaram, görərsiniz! Biz necə naharlar vermişik! Allah, Allah! Yadınızdadırmı, general Noks bizdə olanda toyuq ətindən necə böyük bir piroq bişirmişdim? Həmin gün biz missislə az qaldıq dalaşaq. Bu ledilər hərdənbir elə qəribə olurlar ki, heyrətlənməyə bilmirsən. Adam vacib işlə məşğuldur, əlləşir, vuruşur, həyəcan keçirir, onlar isə səni addım atmağa da qoymurlar, hər şeyə qarışırlar. Mənim missisim də elə: gah elə deyir, gah belə. Axırda səbrim kəsildi! “Missis, deyirəm, bir öz bəyaz əllərinizə baxın, üzüklə dolu zərif barmaqlarınıza baxın. Elə bil zanbaq üstə şeh düşüb, mənimsə əllərim qara kötüyə oxşayır. Bilirsiz niyə belədi? Çünki Allah kiminə piroq bişirməyi, kiminə də qonaqlıqda oturmağı buyurub!” Özümdə üz gördüm, mister Corc!

– Bəs anam nə dedi? – Corc soruşdu.

– Nə dedi? Bilirsiniz onun necə gözləri var?! İri, qəşəng. Bu gözlər istehzayla baxdı. “Yaxşı, Xloya xala, qoy sən deyən olsun”, – dedi və qonaq otağına qayıtdı, – bu cürətimə görə məni didmək lazımdır, ancaq neyləyim, mən də beləyəm də, mətbəxdə mənə mane olanda əsəbiləşirəm.

– Həmin naharsa şöhrət qazandı, yadıma gəlir, yaman təriflədilər, – Corc dedi.

– Təriflədilər? Siz elə bilirsiniz, mən qapının arxasında dayanmamışdım? Mən hər şeyi görürdüm. Generalın boşqabına düz üç dəfə piroq qoydular! O isə yeyir və deyirdi: “Sizin aşpazınız möcüzədir, missis Şelbi!”. Az qaldım onda sevincimdən öləm! Axı, general yaxşı stolun nə olduğunu bilir! – Xloya xala fəxrlə davam elədi. – Hörmətli adam idi. Onların ailəsi Virciniyada iki ən kübar ailələrdən biri idi. Generalın piroqdan məndən də yaxşı başı çıxırdı. Piroq isə, mister Corc, hər adamın başı çıxan iş deyil. Mən hələ onda fikirləşmişdim: “Bəli, general görüb-götürmüş adamdır”.

Bu vaxt Corc toxluğun elə bir mərhələsinə çatdı ki, artıq boğazından tikə keçmirdi (tamamilə müstəsna hallarda, bu hətta oğlan uşaqlarının da başına gəlir) və nəhayət ki, otağın o biri başında hərisliklə stolun üstünü izləyən iki cüt parıldayan gözü və iki buruq saçlı başı lütf edib görə bildi.

– “Moz, Pit, götürün! – O qışqırıb tortdan iki böyük tikə kəsərək onlara uzatdı. – Yəqin sizin də könlünüzdən keçir, Xloya xala, onları yedizdir”.