Kitabı oku: «Әдәбиятны өйрәнү юлында / На пути изучения литературы», sayfa 4
Күп кенә мөнәҗәтләрдә, интим, шәхси уй-кичерешләргә нисбәтән, иҗтимагый-социаль, әхлакый һәм фәлсәфи мәсьәләләр дә гәүдәләнеш таба (туган илне һәм туган җирне сагыну; ата-ана һәм бала мөнәсәбәтләре; ятимлек, яшәү һәм үлем һ. б.). Менә «Читкә киткән кеше мөнәҗәте»ннән бер өзек:
Күземдәге кан илән яшь себерсәм дә агып төшәр,
Туган илем искә төшсә, йөрәгем ут кеби пешәр…
…Минем гомерләрем үтә агар су тик, исәр җил тик,
Әгәр алтын-көмеш чыкса, була алмас туган ил тик.
Фәнни хезмәтләрдә мөнәҗәт һәм фольклордагы бәет жанры еш кына үзара мөнәсәбәттә карала. Чыннан да, аларның идея-тематикасында, поэтикасында, кулланылышында уртаклыклар яки охшашлыклар бар (һәр ике жанр да язма әдәбият һәм фольклор башлангычлары кушылудан туган; фаҗигале, аянычлы хәлләр; беренче заттан көйләү яисә сөйләү; шигъри тел белән язылу һ. б.). Әмма мөнәҗәтләр өчен язма әдәбиятка якынлык, көчле әдәби гомумиләштерү, хис-кичерешләрнең тирәнлеге, лириклык һ. б. үзенчәлекләр хас. Бәетләрдә эпик элементларның күзгә ташлануын да онытырга ярамый.
Урта гасыр төрки-татар сүз сәнгатенең лирик жанрлар системасында хикмәтнең дә үзенә лаеклы урыны бар. Фәлсәфә, белем, акыллы фикер, тирән мәгънәле сүз-гыйбарә төшенчәләрен белдерүче бу атама жанр табигате белән дә үзенең лексик эчтәлегенә туры килә. Гадәттә, афористик яңгырашлы, фәлсәфи-дидактик характердагы парчаларны «хикмәт» дип атау киң таралган. XII йөз шагыйрьләре Әхмәд Ясәви һәм Сөләйман Бакыргани бу жанрны бик тә теләп кулланганнар. Мәүла Колый үзенең барлык шигырьләрен дә диярлек «хикмәт» дип атаган. Бу жанрдагы күпчелек әсәрләр тезмә формада. Әмма әдәбият тарихында чәчмә, кайвакыт катнаш шәкелдә иҗат ителгән хикмәтләр дә бар. Мәсәлән, Сәйф Сараиның Сәгъдигә мөнәсәбәтле «Гөлестан бит төрки»енең соңгы – сигезенче бабында чәчмә һәм тезмә юллар катнашмасыннан торган 56 хикмәт урнаштырылган. Шуларның берсе:
Арыслан белән пәнҗә тотмак (сугышмак) дәгый кылычка йомрык (йодрык) ормак – гакыйллар эше дәгемдер.
Шигырь
Хуш әйтте моны ул әдибе зариф:
Мәликкә булырмы каләндәр хәриф?!
(Хөкемдарга сукбай иптәш булырмы?!)
Үз иле (кулы) белән үз кулын сындырыр
Кави (көчле) берлә пәнҗә тотышкан (орышкан) зәгыйфь [8:231].
Г. Утыз Имәни, Һибәтулла Салихов, Акмулла, Дәрдемәнд һәм кайбер башка шагыйрьләрнең мирасларында да, гәрчә хикмәт дип исемләнмәгән булсалар да, бу жанрга туры килешле парчалар бар. К. Насыйриның «Тәрбия китабы»ндагы кыска-кыска хикәят-композицион берәмлекләр дә үзләренең афористик эчтәлекләре, фәлсәфи-әхлакый табигатьләре белән хикмәтләргә бик тә якын торалар. Гомумән, элеккеге әдәбиятта аерым жанрлар кайвакыт үзара керешеп тә китәләр. Мәсәлән, Сәйф Сараи һәм кайбер башка авторлар иҗатында күзгә ташланучы нәсыйхәтләр үзләренең тирән мәгънәләре, оригиналь фикерләре белән хикмәт жанрына бик тә аваздаш. Шунысын да искә төшерик: Урта гасыр Шәрык, шул исәптән татар әдәбиятында «нәсыйхәтнамә» дип исемләнгән махсус әсәрләр дә бар. Аларның төп максаты – укучыларга һәм тыңлаучыларга образлы, үтемле рәвештә акыл, киңәш, үгет, тормыш тәҗрибәсе бирү, адәм балаларын яшәргә өйрәтү. Бу төр ядкярләрдән татар дөньясында аеруча «Нәсыйхатес-салихин» китабы популяр.
Кыйтга (өлеш, парча; шигъри өземтә…) дип исемләнгән жанр да үзенең афористик яңгырашы, мәгънәви тирәнлеге белән хикмәткә бик якын тора. Әмма аның даими сакланырга тиешле тышкы формасы, төзелеш-структурасы бар. Ул икеюллык шигъри юллар белән языла, рифмалаша. Рифмалашуы газәл, касыйдәгә охшаш: аб вб гб. Әмма аа рәвешендә кафияләшкән тәүге строфасы юк (шуңа мөнәсәбәттә аны кайчак «өзек – кыйтга» дип тә әйтәләр). Кыйтгалар, кагыйдә буларак, гаруз белән языла. Шәрыкның Рудәки, Сәгъди, Нәваи, Физули һәм кайбер башка классиклары кыйтгалар язып калдырганнар. С. Сараи, Г. Кандалый, Г. Тукай, Ш. Бабич һ. б.ның мирасларында «кыйтга» дип исемләнгән парчалар очрый.
Шәрык, шул исәптән төрки сүз сәнгатендә, лирик жанр һәм аның төр-формаларын строфаларның төзелеш-структурасына карап та аеру бар. Мөрәббәгъ (гарәпчә – «квадрат», «дүрткырлы» мәгънәсендә) – дүртьюллык строфа-куплетлары аааб вввб… рәвешендә рифмалашучы лирик шигырь. Гадәттә, бу төр әсәрләрдәге строфаларның соңгы юлы бөтен парча өчен уртак була. Мөхәммәс (гарәпчә – бишпочмаклы, бишкырлы; биш тапкыр кабатлана торган, бишле) – ааааа бббба… рәвешендә рифмалашучы строфалардан төзелгән лирик әсәр. Мөсәддәс (гарәпчә – алтыюллык; алтыкырлы; алтылык…) – бу төр шигырьләрдә һәр строфаның соңгы юлы, мөрәббәгъ һәм мөхәммәстәге кебек, бөтен әсәр өчен уртак. Строфалардагы шигырь юллары аааааа ббббба… тәртибендә рифмалаша. Бу төр шигырьләр, гадәттә, күләм ягыннан зур булмый (уртача 4–10 строфалы). Тематикалары төрле. Тәхәллүс куллану да алар өчен чит түгел.
Аерым очракларда мөрәббәгъ, мөхәммәс, мөсәддәс шәкелендәге әсәрләр нәзыйрә, контаминация ысулы белән языла. Гадәттә, шагыйрь үзе мөрәҗәгать иткән әсәрләрнең кафия-вәзенен, строфа төзелешен, хәтта кайчак аерым юлларын да саклый.
Строфалар структурасына таянып билгеләнгән бу өч жанр да гарәп, фарсы шигъриятендә элек-электән иркен кулланылган. «Дүртле», «бишле», «алтылы» («җиделе»…) шигырьләр иҗат итү төрки фольклорында һәм язма әдәбиятында да очрый. Әхмәд Ясәви, Сөләйман Бакыргани, Нәваи, Физули, Мәхтүмколый, Габдессәләм, Абай, Тукай, Г. Камал, Ш. Бабич һәм кайбер башка шагыйрьләрнең иҗатларында да бу төр әсәрләр бар. Әмма татар әдәбият белемендә һәм, гомумән, татар телендә мөрәббәгъ, мөхәммәс, мөсәддәс… сүзләре бик сирәк кулланыла, дүртьюллык, бишьюллык, алтыюллык атамаларына өстенлек бирелә, алары да күбрәк строфаларга нисбәтән телгә алына.
III
Урта гасыр һәм XIX йөз татар сүз сәнгатендә эпик һәм лиро-эпик жанрлардан аеруча хикәят, кыйсса, дастан киң таралган. Бу төр әсәрләрнең зур өлеше эпик характерда, чәчмә формада. Ә инде тезмәләре күбрәк лиро-эпик табигатьле. Сүз сәнгате тарихында шигырь һәм проза катнаштырылып язылган әсәрләр дә очрый («Гөлестан бит-төрки», «Гыйса угылы Амәт» һ. б.). Шунысын да искә төшерик: бу төр жанрлар, гомумән, Мөселман Көнчыгышындагы күп кенә халыкларның фольклоры һәм язма әдәбияты өчен хас. Бердәй сюжетларны, бер үк образларны кулланып иҗат ителгән ядкярләр дә шактый. Йосыф-Зөләйха, Хөсрәү-Ширин, Таһир-Зөһрә, Сәйфелмөлек-Бәдыйгелҗәмал… тарихлары, Алпамыш, Идегәй… турындагы әсәрләр – әнә шундыйлардан. Әйткәнебезчә, Урта гасырларда, гомумән, бер үк сюжет-образларны эшкәртү, поэтикада традиционлык өстенлек итә.
Хикәят, кыйсса, дастан жанрындагы әсәрләр аерым рәвештә генә түгел, башка ядкярләр составында да кулланылырга мөмкин. Сәйф Сараиның «Гөлестан бит-төрки» (1391), Рабгузыйның «Кыйссасел-әнбия»се (1310), Мөхәммәдьяр поэмалары, Кадыйр Галибәкнең «Җәмигъ әт-тәварих»е (1602), билгесез авторның «Дәфтәре Чынгызнамә»се (1679)… – әнә шундыйлардан. Болар составындагы хикәят, кыйсса, дастаннар гомуми идея-тематика яисә поэтик охшашлык белән бәйләнештә торалар.
Хикәят терминының лексик мәгънәсе үк аның хикәяләү, бәян кылу төшенчәләре белән бәйләнешле булуын аңлатып тора. Аның өчен, гомумән, эпиклык, хикәяләү хас. Вакыйга-хәлләр аларны күрүче йә ишетүче, яисә турыдан-туры авторның үзе тарафыннан бәян ителә; сөйләм төрле заттан алып барыла. Хикәят генетик яктан фольклордагы эпик төрләр белән тыгыз бәйләнештә туган, шәкелләшкән. Бу жанрдагы әсәрләрнең иң зур күпчелеге чәчмә формада. Ритмлы, рифмалы проза (сәҗгъ) һәм шигъри стиль белән язылган, хәтта катнаш хикәятләр дә бар.
Күп кенә хикәятләр үзләренең эчтәлекләре, жанр табигатьләре белән хәзерге хикәя, новелла, мәзәкләргә якын тора. Повесть (бәян), роман, әкият, мәсәл, кыйсса, легенда, ләтыйфә, моназарә, риваять кебек жанр шәкелләренә туры килгән яисә якын булган әсәрләрне дә элек еш кына хикәят термины белән атаганнар. Мәсәлән «1001 кичә» җыентыгы эчендәге мөстәкыйль сюжетларның, композицион берәмлекләрнең һәммәсе дә диярлек ХХ йөзгә кадәрге татарча һәм төрекчә басмаларда хикәят дип исемләнгән. Ә алар арасында үзләренең табигатьләре белән повесть-бәян, роман, поэма, әкият, мәсәл, мәзәк һәм кайбер башка жанрларга туры килешләре дә бар. Мәхмүд Болгариның «Нәһҗел-фәрадис» (1358), Сәйф Сараиның «Гөлестан бит-төрки» (1391), Мөхәммәдьярның «Төхфәи мәрдан» (1539), Каюм Насыйриның җыентык-хрестоматияләрендә дә шушындый ук хәл күзәтелә.
Урта гасыр хикәятләренең үзәгендә – кеше, аның үз-үзен тотышы, эш-гамәле. Ул, нигездә, хронотопик яктан шартлырак дөньяда хәрәкәт итә. Бер өлеш хикәятләрдә хайваннар, кош-кортлар, фантастик-мифологик көчләр гәүдәләндерелә, әкияти ситуация-вазгыятьләр дә очрый.
Төрки-татар сүз сәнгатендә хикәят Дауд Сөләйман Саксинидан (XII йөз) алып ХХ гасыр башына кадәр популяр булып килә. Аның шигъри шәкелдәгеләре дә шактый (Мөхәммәдьяр, Г. Утыз Имәни, Әбелмәних Каргалый…). Татар дөньясында «Мәҗмугыл-хикаят» (XVIII йөз), «Диване хикаяте татар» (1859) кебек җыентыклар да таралыш таба. ХХ йөз башында реалистик эчтәлекле чәчмә әсәрләр күпләп иҗат ителә. Аларны инде «хикәят» дип түгел, ә «хикәя», «озын хикәя» (повесть), «роман» терминнары белән атау гамәлгә керә. Соңгы дәвердә исә кайбер романтик рухлы яисә риваять-легендаларга тартым әсәрләрне «хикәят» дип атау очрый (мәсәлән, А. Гыйләҗевнең «Мәхәббәт һәм нәфрәт турында хикәят»е).
Хикәяткә иң якын торган жанрларның берсе – кыйсса. Ул да Шәрык сүз сәнгатендә, шул исәптән фольклорында да, элек-электән иркен кулланыла. Күпчелек кыйссалар өчен эпиклык, кайвакыт лиро-эпиклык хас. Аларда, кагыйдә буларак, гадәттән тыш, мавыктыргыч, драматик, гыйбрәтле вакыйга-хәлләр гәүдәләнеш таба. Сюжет үстерелеше кайвакыт лирик кичерешләр, фәлсәфи уйланулар белән үреп бирелә. Шактый гына кыйссалар коллизия-конфликтның кискенлеге, аерым очракларда фаҗигале-трагик характерда булуы белән сыйфатлана. Бу жанрдагы күп кенә әсәрләрдә Шәрык дөньясында киң таралган күчмә сюжетлар, традицион образлар, төрле легенда-риваятьләр, дини-мифологик материаллар эшкәртелә («Кыйссасел-әнбия», «Кыйссаи Җөмҗөмә солтан», «Кыйссаи Авык» һ. б.). Аларда романтик-әкияти рух, зур гомумиләштерүләр, гайре табигыйлек, хронотопик шартлылык өстенлек итә. Реаль чынбарлык белән фантастик күренешләрне үреп бирү дә бу жанр өчен чит түгел. Күп кенә кыйссаларның каһарманнары (Йосыф, Сәйфелмөлек, Таһир, Хатәме Тай…) гадәттән тыш сыйфатларга ия. Каһармани эчтәлекле кыйссалар да бар («Кыйссаи Салсал», «Кыйссаи Сәетбаттал» һ. б.). Сөю-мәхәббәт маҗараларына корылган әсәрләр дә шактый. Кыйссалар чагыштырмача күләмле. Бу жанрдагы элеккеге шигъри әсәрләрне безнең чорда «поэма» дип атау киң таралган.
Дастан гавами күзаллауда еш кына фольклор әсәре итеп карала. Әмма мондый караш тулы хакыйкатьне яктыртмый. Дастаннар, гәрчә фольклорда киң таралсалар да, язма әдәбиятта да шактый. Дөресрәге, аларның зур өлеше халык авыз иҗатына нигезләнеп, язма сүз сәнгате казанышларын файдаланып иҗат ителгән. Бу төр әсәрләрне еш кына китаби дастаннар дип тә йөртәләр. Алар антик чордан, Гомерлардан алып соңгы дәверләргәчә туып торганнар.
Дастаннар проза яки шигырь белән яисә һәр икесе аралаштырылып иҗат ителергә мөмкин. Борынгы һәм Урта гасыр фарсы һәм төрки сүз сәнгатендә күп кенә күләмле классик әсәрләр (кайвакыт аларның аерым кисәкләре) дастан исеме белән мәгълүм. Болар арасында Низаминың (1141–1209) һәм Нәваиның (1441–1501) «Хәмсә» («Бишлек») циклындагы поэма-романнары, Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф»ы һ. б. бар. Фольклорда дастаннар еш кына буыннан-буынга эшкәртелеп, тулыландырылып килә. Атаклы «Манас», мәсәлән, кыргыз халкының үзенә күрә бер тарихы, яшәеш елъязмасы, тереклек тәҗрибәсе рәвешендә карала. Дастаннарны тарихи, каһармани һәм гыйшкый төрләргә аерып та йөртәләр.
Хикәят, кыйсса, дастан еш кына бер-берсенә синоним рәвешендә дә куллана. Моның, әлбәттә, билгеле бер объектив нигезе дә бар. Аларның өчесе дә эпик яисә лиро-эпик характерда. Чагыштырмача күләмле бу жанрлар Шәрык, шул исәптән төрки-татар сүз сәнгатендә электән үк киң таралган. Күпчелегенең нигезен фольклор, мифология тәшкил итә. Бу төр әсәрләр чәчмә дә, тезмә дә, катнаш та булырга мөмкин. Кайвакыт алар берьюлы ике жанр исеме белән дә йөртелә (мәсәлән: «Кыйссаи Йосыф» дастаны, «Кыйссаи Таһир илә Зөһрә» дастаны). Кыскасы, бу төр охшашлык-уртаклыкларны күпләп китерергә мөмкин. Әлеге өч жанрның үзләренә генә хас сыйфатларын билгеләү дә кыен. Шулай да бу төр әсәрләрдә өстенлек итә һәм ешрак кабатлана торган бер-ике билгене атап үтик. Күп кенә дастаннарда жанр эстетикасы яссылыгында тарихи вакыйга-хәлләр, гореф-гадәтләр гәүдәләнеш таба («Идегәй», «Чура батыр» һ. б.) Хикәятләрдә дә реаль тормыш белән бәйләнеш үзен нык сиздерә. Бу жанрдагы әсәр авторларының шактые билгесез. Кыйссаларда мифология, легенда, риваять белән бәйләнеш, маҗаралылык, уйдырмалылык көчлерәк. Бу жанрдагы әсәрләрдә, кагыйдә буларак, хронотопик шартлылык, әдәби вакытның йомыклыгы күзәтелә, романтик фикерләү, эмоциональлек өстенлек итә. Каһарманнарның бирелешендә дә гайре табигыйлек көчле. Дастаннардан аермалы буларак, хикәят-кыйссаларда еш кына төп сюжетка, темага теге яки бу дәрәҗәдә бәйләнештә башка сюжетлар да гәүдәләнеш таба. Соңгы дәвер әдәбият фәнендә андый күренешләргә карата «тартмалы композиция» («ящичная композиция»), «кысалы (каймалы) кыйсса» («обрамлённая повесть») дигән махсус атамалар да уйлап тапканнар. «Тартмалы композиция» – чагыштырмача мөстәкыйль сюжет берәмлекләрен (хикәят-кыйссаларны…) үз эченә алган күләмле әдәби форма. Ул үзенең төзелеш-структурасы белән мәҗмуга-хрестоматияләрне дә хәтерләтә. Әмма тартмалы композицион әсәрләр, гадәттә, аерым бер авторга (яисә «җәмгъ кылучы»га) карый. Билгеле бер идея-тематика, жанр уртаклыгы, авторның иҗат принциплары бу төр ядкярләрнең гомуми берлеген тәэмин итә.
Тукайгача чор төрки-татар әдәбиятында тартмалы композицион характердагы әсәрләр шактый: «Кыйссасел-әнбия» (Рабгузый), «Нәһҗел-фәрадис» (Мәхмүд Болгари), «Нуры содур» (Мөхәммәдьяр), «Мәҗмәгыл-адаб» (Һибәтулла Салихов) һ. б. Бу китаплардагы хикәят-кыйссалар үзләренең эчтәлекләре, идея-эстетик яңгырашлары белән аерым-аерым да, чагыштырмача мөстәкыйль әсәр рәвешендә дә кабул ителәләр.
Кысалы кыйссалар үзләренең жанр табигатьләре, төзелеш-структуралары белән тартмалы композицион характердагы ядкярләргә бик якын тора: шул ук чагыштырмача мөстәкыйльлеккә ия булган хикәят-кыйссалар, сюжетлар тупламы; эпиклык; шактый күләмлелек; композицион берәмлекләрнең гомуми идея-тематик яисә уртак образлар яссылыгында гына бәйләнеше. Әмма, тартмалы композицион ядкярләрдән аермалы буларак, кысалы кыйссаларда бөтен әсәрне (җыентыкны, китапны) бергә оештырып, ялгап, каймалап торучы бер сюжет була. Мәсәлән, «1001 кичә»нең төп кысасын Шәһрияр-Шәһризад мөнәсәбәтләрен үз эченә алган сюжет тарихы тәшкил итә. Җыентыктагы кыйссалар, нигездә, вәзир кызы тарафыннан сөйләнелә. Нәхшәбинең атаклы «Тутыйнамә» китабында (1330) сәүдәгәр Мәймүн-Хуҗа (Сәгыйд) һәм аның хатыны (Хөҗәстә-Маһшәһәр) хакындагы сюжет әсәрдәге башка хикәят-кыйссаларны үзара ялгап, бербөтен итеп тота. «Кәлилә вә Димнә»дә бу вазифаны Дәбшәлим-Бәйдеба арасындагы вакыйга-хәлләр үти.
Кысалы кыйсса жанрындагы ялгаучы төп сюжет әсәр эчендәге чагыштырмача мөстәкыйль композицион берәмлекләрне үзендәге темага гомуми рәвештә булса да бәйләп торучы вазифасын да башкара. Мәсәлән, «1001 кичә»дә төп проблема – хатын-кыз, ә «1001 көн»дә – ир-ат тугрылыгын күрсәтү. Кермә хикәят-кыйссалар да, гомумән, нәкъ әнә шул мәсьәләләрне төрле яктан яктыртуга юнәлтелгән.
Тартмалы композицион әсәрләр эпик кына түгел, лиро-эпик характерда да булалар. Кысалы кыйссалар, нигездә, эпик табигатьле, чәчмә; арага кайчак шигъри юллар да кертеп җибәрелә. Шунысы үзенчәлекле: кысалы кыйссалардагы сюжетлар эчендә кермә характердагы янә берничә сюжет (хикәят, кыйсса) булырга мөмкин. Йөк, аның эчендә капчык, капчык эчендә янчык… дигәндәй, алар кайвакыт дүртәр-бишәр катламга җитә. Кайбер очракларда бу жанрдагы ядкярләр эчендә зуррак кисәкләр, аерым цикллар да оеша. Аларның бәйләүче, каймалап торучы үз сюжетлары да була. «1001 кичә»дәге «Синдбад Дәрьяви», «Шаһзадә һәм җиде вәзир»… – әнә шундыйлардан. Алар еш кына аерым әсәр, китап рәвешендә дә таралалар.
Кысалы кыйсса, гадәттә, чагыштырмача тигез күләмле «кичә», «төн», «көн», «сәхәр» кебек кыйсемнәргә бүленә. Бу шартлы композицион алым билгеле бер ритм, чынлык иллюзиясе тудыруга ярдәм итә, текстларны кабул итүгә психологик яктан уңай йогынты ясый. «Төн», «кичә»… кыйсемнәре белән хикәят-кыйссалар тәңгәл килми. Соңгылары, гадәттә, шартлы бүлемнәрнең эчендә башлана һәм төгәлләнә.
Кысалы кыйсса жанрындагы классик әсәрләрдә, нигездә, фольклор һәм Урта гасыр поэтикасына хас сыйфатлар, аеруча хронотопик шартлылык күзәтелә (еш кына гадәттән тыш вакыйга-хәлләр тасвирлана, әверелү-метаморфозалар, маҗаралылык күзәтелә; аларда кешеләр белән бергә, хайваннар, кош-кортлар, мифик затлар да катнашырга, хәрәкәт итәргә мөмкин һ. б.).
Шәрык сүз сәнгатенең күп кенә кысалы кыйссалары татар дөньясына оригиналда да, төрле тәрҗемәләр аша да таныш. Мәсәлән, «Кәлилә вә Димнә» җыентыгы Казан ханлыгы чорында ук татарчага тәрҗемә ителгән. Гарәп, фарсы телләрендәге бу төр әсәрләрне татар укучыларына җиткерүдә аеруча бертуган Фәезхановлар, К. Насыйри, Ф. Халиди, Ш. Рәхмәтуллин һ. б. нәтиҗәле эшлиләр. Ф. Халиди 1903–1904 елларда үзенең 3 томлык «1001 сәхәр» китабын язып бастыра. Аның үзәгендә – хатын-кыз тугрылыгы, шәхес азатлыгы, иҗтимагый тәрәккыят мәсьәләләре.
Риваять сүзе гарәп, фарсы, төрки телләрдә төрле мәгънәләрне белдерә һәм еш кына легенда, тарих, истәлек, сөйләк, повесть, бәян, хикәят, әкият, уйдырма, мәсәл кебек атамаларның синонимы рәвешендә кулланыла. Шуңа күрә бу термин белән аталган күренешләрнең үзенчәлекләрен, сыйфатларын якынча гына билгеләргә мөмкин.
Риваятьләрдә элеккедән килгән яисә буыннан-буынга сөйләнгән вакыйга-хәлләр хикәяләнә. Ретроспектив, ягъни үткәнгә юнәлтелгән булуы, сылтамалы корылышы белән алар хәдисләрне (гадәттә, Мөхәммәд пәйгамбәр яисә аның тарафдар-якыннарының әйткән сүзләре, кылган эш-гамәлләре турында текстларны) хәтерләтә. Әмма хәдистә фикри як өстенлек итә. Риваятьләр өчен, кагыйдә буларак, образ-сурәтлелек хас. Бу төр әсәрләрдә теге яки бу дәрәҗәдә арттыру яисә киметү, күпертү, уйлап чыгару, реаль логиканы эстетик мантыйк аша бирү күзәтелә. Риваятьләр тыңлаучыны нәрсәгә булса да ышандыру максатыннан сөйләнелә. Биредә вакыйга-хәлләрнең тормышта булу-булмавыннан бигрәк, аларның тәэсир итү, инандыру ягы үзәктә тора. Тулысы белән уйланмалылыкка корылган риваятьләрнең булуы да шуның белән аңлатыла.
Борынгы һәм Урта гасырларга караган бу төр ядкярләрнең күбесе дини-мифологик характерда. Рабгузыйның «Кыйссасел-әнбия», Мәхмүд Болгариның «Нәһҗел-фәрадис» китапларында, мәсәлән, пәйгамбәрләр, изгеләр тормышы хакында бик күп риваять-легендалар урын алган. Тарихи вакыйгалар, билгеле шәхесләр турында да риваятьләр шактый (Аксак Тимернең Болгарга һөҗүме; Сөембикә, Пугачёв, Утыз Имәни, Шәмседдин Зәки, Акмулла һ. б. хакында сөйләкләр). Географик атамалар белән бәйләнешле, ягъни топонимик риваятьләр дә күп (Казан шәһәре, Кабан күле, «Изгеләр чишмәсе», «Барда» һ. б.).
Риваять – чыгышы, вазифасы, жанр табигате белән эпик, чагыштырмача кече күләмле фольклор әсәре. Әмма ул язма әдәбиятка да электән үк кереп киткән.
К. Насыйри күп кенә риваятьләрне теркәп калдырган Хисам Кятиб, Мөхәммәдьяр, Әбелмәних Каргалый, М. Гафури, Ф. Әмирхан, Һ. Такташ һ. б. бик күп әдипләр дә үз әсәрләрендә риваятьләрне әдәби чимал, материал, сюжет рәвешендә һәм иҗади файдаланганнар. Төрле идея-эстетик максатларны күздә тотып риваятьләргә мөрәҗәгать итү, аларның стилен файдалану хәзерге әдәбият өчен дә чит түгел. Алда телгә алынган Рабгузый, М. Болгаридан тыш, К. Насыйриның кысалы кыйсса жанрындагы «Кырык вәзир» романы (1868) инде менә гасыр ярымнан артык татар укучысының иң яраткан китапларының берсе булып тора.
Сәяхәтнамә (сәфәрнамә, елъязма) – дөнья әдәбиятында борынгыдан алып хәзергәчә иң киң таралган эпик жанрларның берсе. Аның өчен сыйфатлау, төрле вакыйга-хәлләрне хикәяләү, бәян кылу, хөкем йөртү хас. Бу жанрның үзәгендә автор – сәфәр кылучы, сәях. Ул, кагыйдә буларак, сәяхәт вакытында күргән-ишеткәннәрен, кичергәннәрен үз исеменнән укучы-тыңлаучыларга җиткерергә омтыла, мөмкин кадәр чынбарлыкка тугрылык, объективлык сакларга тырыша. Бу төр әсәрләрнең ниндилеге шактый дәрәҗәдә авторга, аның әзерлегенә, профессиясенә, язу максатына, укучыларның теләк-ихтыяҗларына да бәйле. Сәүдә белән шөгыльләнүчеләрне, мәсәлән, чит илләрдәге һ. б. төбәкләрдәге матди як күбрәк кызыксындыра, иҗат әһелләренең игътибарын мәдәни ядкярләр ныграк тарта… Күп кенә сәяхәтнамәләр гыйбрәт алу, мавыктыру максатын күздә тотып языла. Шуңа күрә аларда үзеңнеке белән читләрнекен чагыштыру, янәшә кую алымы да иркен кулланыла; арага кызыклы факт-мәгълүматлар, мисаллар кертеп җибәрелә. Гадәттә, бу жанрдагы әсәрләр чәчмә формада иҗат ителә, көндәлек, хат, истәлек, очерк… шәкелләрен куллану да алар өчен чит түгел. Борынгы һәм Урта гасыр сәяхәтнамәләренә шактый дәрәҗәдә синкретизмлык хас. Шуңа күрә бу чор язмалары еш кына география, тарих, этнография, культура һәм кайбер башка фәннәр өчен дә чыганак итеп файдаланыла. Матур әдәбиятта сәфәр-сәяхәтне әдәби алым рәвешендә куллану очраклары да бар (Хисам Кятиб, Ризаэддин Фәхреддин һ. б.).
Дөнья укучыларына Геродот (б. э. к. V гасыр), Марко Поло (1254–1324), Әүлия Чәләби (1611–1683) һ. б. бик күпләрнең сәяхәтнамәләре яхшы таныш. Шунысы мөһим: Ибне Фадлан (Х йөз), Ибне Батута (1304–1377), Ибне Гарәбшаһ (1388–1450), Плано Карпини (1182–1252) һәм кайбер бүтән чит ил авторларының язмаларында безнең әби-бабаларыбыз, борынгы ил-мәмләкәтләребез хакында да кызыклы гына факт-мәгълүматлар бар.
Татар кешеләре дә элек-электән башка илләр, халыклар белән аралашып торган. Сәфәрләргә мөнәсәбәттә сәяхәтнамәләр язылуы да бәхәссез. Әмма алар йә тәмам юкка чыккан яисә хәзергәчә табылмаган. Кызганыч ки, безгә мәгълүм татарча сәфәрнамәләр, нигездә, соңгы гасырларга гына карый. Шундыйларның берсе – Оренбург төбәге татары Исмәгыйль Бикмөхәммәд углының Һиндстанга, Гарәбстанга сәяхәте хакындагы ядкяре (XVIII гасырның икенче яртысы). Истанбулдан хат рәвешендә язылган бу әсәр әдәби, тарихи, иҗтимагый яктан бик тә уңай бәяләнә. XVIII гасырның соңгы чирегенә мөнәсәбәтле Мөхәммәд Әмин сәяхәтнамәсендә авторның Кавказга, Гарәбстанга, Истанбулга һәм кайбер башка төбәкләргә сәфәре тасвирлана.
XIХ йөзнең икенче яртысында Гали Чокрыйның «Хаҗнамә»се, Шиһаб Мәрҗани, Каюм Насыйри… елъязмалары барлыкка килә. Ә инде ике гасыр аралыгында бу жанрның Заһир Бигиев «Мавәраэннәһердә сәяхәт» (1893), Фатыйх Кәриминең «Аурупа сәяхәтнамә»се (1901), «Кырымга сәяхәт» (1903), Габдерәшид Ибраһимның (1857–1944) «Дәүре галәм»… кебек классик үрнәкләре языла. Алар өчен татар белән тыгыз бәйләнеш, тәнкыйди рух, масштаблы тарихи караш, реалистик фикерләү, публицистик яңгыраш, үтемле тел-стиль, сурәтләү хас.
Соңгы гасырда да татар әдәбиятында күпләгән сәяхәтнамәләр иҗат ителде (Миргазиян Юныс, Тәүфикъ Әйди һ. б.). Без фәкыйрегезнең дә бу жанрга теге яки бу дәрәҗәдә мөнәсәбәтле язмалары бар («Исламбул»ны мин дә күрдем // Мирас. – 1998. – № 3. – 95–103 б.; Мәхтүмколый ватанында // Мәдәни җомга. – 2010. – 19 ноябрь; Сәфәрләрдә йөреп гыйбрәт ал // Мәйдан. – 2017. – № 2. – 125–137 б. һ. б.).
Мәгълүм ки, эпик (кайвакыт лиро-эпик) төргә кергән жанрларның берсе – мәсәл. Аның өчен кинаялелек, читләтеп әйтү, сюжетлылык, чагыштырмача кыскалык хас. Гадәттә, мәсәл төзелеш-структура ягыннан ике өлештән тора: әүвәл гыйбрәтле вакыйга-хәлләр бәян ителә. Монда кешеләр, хайван, кош-корт, предмет-күренешләр тасвирлана. Еш кына бу төр образлар аерым бер сыйфатның гәүдәләнеше рәвешендә гәүдәләндерелә (куян – куркак, төлке – хәйләкәр, арыслан – хөкемдар…). Алар ярдәмендә кешеләр, аларның үзара мөнәсәбәтләре кинаяле юл белән белдерелә. Икенче өлештә хикәяләнгән, сөйләнгән сюжеттан мәкальне, хикмәтле сүзне хәтерләткән нәтиҗә, резюме чыгарыла. Күп кенә мәсәлләргә тәнкыйди рух, сатира, ирония, юмор хас. Әмма алар, әйткәнебезчә, киная юлы, йомшак сугып катыга утырту принцибы белән белдерелә. Бу жанрның асыл максаты – тәрбия бирү, әдәп-әхлакка өйрәтү, укучы-тыңлаучыга тормыш тәҗрибәсен җиткерү. Мәсәлләр тезмә дә, чәчмә дә булырга мөмкин. Шулай ук алар өчен диалог кебек драма элементлары да чит түгел.
Бу жанр борынгы заманнарда ук фольклорда, сөйләм телендә шәкелләшә. Әкренләп язма әдәбиятта да эшкәртелә, киң тарала башлый. Мәсәлләрне туплаган махсус җыентыклар да төзелә. Генетик яктан борынгы Һиндстан җирлегенә тоташкан атаклы «Панчатантра» – «Кәлилә вә Димнә» – шуның ачык бер мисалы. Биредәге «хикәят-кыйссалар» аерым-аерым да, туплам рәвешендә дә татар дөньясында киң таралыш таба. Аларның тәрҗемәләре, төрле версия-вариантлары барлыкка килә. «Кәлилә вә Димнә»дәге шактый гына мәсәлләр Г. Тукай тарафыннан татарчага да күчерелә. М. Гафури да дистәләгән мәсәлен «Кәлилә вә Димнә» сюжетларын файдаланып иҗат итә [болар хакында тулырак мәгълүматлар: 3].
Татар әдәбиятында мәсәлнең аерым үрнәкләре Сәйф Сараи, Мөхәммәдьяр һ. б.ның иҗатларында, М. Иванов, С. Кукляшев, К. Насыйри хрестоматияләрендә очрый. XVIII–XIX йөзләрдә татарлар арасында «Хикәяте сычкан» мәсәле бик яратып укыла. Бу әсәрдә «сычкан»ның акылсыз гамәле (шәраб эчүе, мәче белән очрашуы…), фаҗигале язмышы – үлеме аркылы һәр кеше үз «хәдден», чамасын белеп эш итәргә тиеш дигән әхлакый нәтиҗә чыгарыла.
Шәрык, шул исәптән элекке төрки-татар сүз сәнгате белән азмы-күпме хәбәрдар булган кешеләргә ләтыйфә атамасы да билгеле бер дәрәҗәдә таныш. Лексик яктан ул мәзәк, анекдот, притча, көлкеле, үткен мәгънәле хикәят-сюжетларны белдерү өчен кулланыла. Бу эпик жанр өчен кыскалык, бер, кайчак ике эпизодлы сюжет, юмористик яисә сатирик рух, диалогик (сирәк кенә монологик) сөйләм, көтелмәгән, тапкыр чишелеш, гыйбрәтле бетем хас. Ләтыйфәләрдә еш кына гадәти, күнегелгән төшенчәләр һәм күзаллаулар кире кагыла. Әлеге жанр структурасын охшаш яисә капма-каршы күренешләр арасындагы каршылыклар берлеге тәшкил итә. Ләтыйфәләрдә телдәге һәм фикерләүдәге омонимия, ирония, полисемия, гипербола кебек күренешләр һәм чаралар иркен файдаланыла. Бу жанрдагы әсәрләр еш кына идея-тематикаларына, образ-персонажларына карап төркемләнәләр. Аерым бер герой-каһарманга (Хуҗа Насреддин, Барбал һ. б.) мөнәсәбәтле цикллар да популяр.
Бүтән халыклардагы шикелле үк, мондый жанрдагы әсәрләр татарлар арасында таралыш таба. Сәйф Сараи үз укучыларына «тансык ләтыйфә» тәкъдим итә. Әмма бу төр әсәрләр күп очракта хикәят атамасы белән йөртелә. XIX йөздә бездә ләтыйфә (аның күплеге – ләтаиф) термины активлашып китә. Шул исем астында күпсанлы җыентыклар дөнья күрә (мәсәлән, «Ләтаифе Хуҗа Насреддин»). XIX гасыр азакларында ләтыйфәгә янәшә-параллель рәвештә мәзәк, «мәзих» (мөзах – көлке, юмор) атамасы кулланыла башлый («Чын мәзах» һ. б.). Соңгы гасырда исә ләтыйфә термины урынына «мәзәк, анекдот» сүзләре гамәлдә йөри.
IV
ХХ йөз башларына кадәрге әдәбиятыбызда теге яки бу дәрәҗәдә башка жанрлар һәм аерым формалар да кулланылган, бүтән термин-атамалар да очрый. Аларның күпчелеге Шәрык телләре һәм әдәбиятлары белән бәйле. Хәзер бу төр эпик, лирик, лиро-эпик жанрларны атап, аларны кыскача гына сыйфатлап китәбез.
Фарсы һәм төрки, шул исәптән татар сүз сәнгатендә дә «намә» сүзе кергән әсәр һәм жанр атамалары еш очрый: «Шаһнамә» (Фирдәүси), «Искәндәрнамә» (Низами), «Пәнднамә» (Гаттар) һ. б., сәяхәтнамә, нәсыйхәтнамә, шәһадәтнамә… Ул китап, әсәр, хат, мөрәҗәгать, тарих һәм кайбер башка мәгънәләрне белдерә. Еш кына күләмле, тезмә (мәнзумә) әсәрләрнең исем составына бу сүз кертелә. Чәчмә телдә язылган …намәләр дә очрый: «Тутыйнамә», «Кабуснамә»…
Тукайгача чор төрки-татар әдәбиятында «намә» сүзен кертеп ясалган шигъри әсәрләр, поэмалар да шактый. «Мәхәббәтнамә» (XIV йөз, Харәзми), «Горбәтнамә» (Г. Утыз Имәни). Соңгы дәвер шагыйре Рәдиф Гаташ та бу төр атаманы теләп куллана («Ихласнамә», «Гаташнамә»).
Лексик яктан «икеләтелгән», «янәшә куелган», «кушылган» мәгънәләрен белдерүче мәснәви термины, әдәби төшенчә буларак ике төрле очракта кулланыла: 1) аа бб шәкелендә кафияләшүче чагыштырмача мөстәкыйль икеюллык строфа атамасы; 2) аа бб… рәвешендә рифмалашучы бәйтләрдән төзелгән фәлсәфи-дидактик, романтик, героик рухлы әсәр. Мәсәлән, Җәләледдин Румыйның (1207–1273) «Мәснәвийе мәгънәви» поэмасы. Ул мәснәви, ягъни аа бб… шәкелендә рифмалашкан 25 632 строфадан гыйбарәт. Г. Утыз Имәни аның җыйнама-тәнкыйди текстын төзи.
Харәзми «Мәхәббәтнамә» (1353) составындагы берничә фәлсәфи лирик парчаны мәснәви исеме астында бирә. Урта гасыр һәм XIX йөздә иҗат иткән күп кенә татар шагыйрьләренең әсәрләре мәснәви строфа формасы белән язылган.
Илаһи бәйт – элеккеге татар сүз сәнгатендә, аеруча XVIII–XIX йөзләр поэзиясендә лирик (кайвакыт лиро-эпик) әсәрләргә карата кулланылган жанр атамасы. Бу төр шигырьләрнең күпчелеге икеюллык строфалар – бәйтләр белән иҗат ителгән, жанр атамасы да шуңа мөнәсәбәттә алынган.
Бер төркем илаһи бәйтләрдә дини уй-кичерешләр, Алланы зурлау, аңа сыгыну үзәктә тора. Бу ягы белән алар еш кына мөнәҗәтләр белән керешеп китә. Әмма бу исем белән аталган парчаларның күпчелеге дөньяви характерда. Аларның төп эчтәлеге инсани уй-тойгыларны, кеше күңеленең серле, сокландыргыч халәтен тасвирлаудан гыйбарәт. Илаһи бәйтләрнең тематикасы төрле: иҗтимагый-социаль, фәлсәфи, интим, сөю-мәхәббәт; туган илне, туган җирне сагыну; яшәү һәм үлем, гомер агышы; тормыштагы фаҗигале хәлләр һ. б. Мәсәлән, «Казан да Тубыл арасы» әсәрендә (XVIII йөз) Себергә сөрелгән татар кешесенең кыен шартларда яшәве, газаплы рухи халәте, Казанын, гаиләсен сагынуы тасвирланган. Габделкәрим «дәфтәре»ндәге (XVIII йөз) шигырьләрдә сөю-мәхәббәт хисләре халык җырларына, аеруча шаян җырларга хас сурәтләр, интонация ярдәмендә гәүдәләндерелә.
Күпчелек илаһи бәйтләр шәкертләр тарафыннан язылып, халыклашып киткән. XVIII йөздә яшәгән Габдессәламнең бу жанрда иҗат ителгән шактый гына парчалары бар.
Әдәбиятта «сүз көрәштерү», «бәхәсләшү», «дискуссия», диспутка корылган моназарә жанры да очрый. Гадәттә, мондый бәхәс-дискуссияләр өченче бер битараф затның катнашуы белән төгәлләнә. Бу жанрның тотрыклы тышкы формасы юк. Исеме эчтәлегенә карап бирелә. Эпик, лиро-эпик, тезмә, чәчмә, катнаш та булырга мөмкин. Моназарә аеруча Урта гасыр фарсы әдәбиятында актив кулланыла (Асади Туси (XI йөз) «Сөңге белән ук», «Көн белән төн моназарәсе» һ. б.). Төрки сүз сәнгатендә бу жанр күптәннән кулланыла. Аның аерым үрнәкләре Мәхмүд Кашгарый китабында, Сәйф Сараи, Өмми Кәмал иҗатларында күзгә ташлана.
Мөләммәгъ (гарәпчә – катнаш шигырь; чуар…) – Шәрык сүз сәнгатендә төрле телләрдә (ике, өч…) иҗат ителгән лирик шигырь атамасы. Андый әсәрләр татар поэзиясендә дә шактый (Харәзми, Сәйф Сараи, Г. Утыз Имәни, Ш. Зәки һ. б.). Г. Кандалыйның бер шигыре – фәрде татар, урыс, фарсы сүзләрен катнаштырып язылган. Г. Тукай да бу традицияне дәвам иттерә. «Китмибез!» шигырендә ул дүрт телдәге сүзләрне куллана.
