Kitabı oku: «Պատմվածքներ», sayfa 4
ԵՐԿԱԹՈԻՂՈԻ ՇԻՆՈԻԹՅՈԻՆԸ
1898 թվին նոր էր բացվել Թիֆլիսից Կարս գնացող երկաթուղին: Լոռու գյուղերից մեկում մի իրիկնադեմ Ուհանես բիձու դռան գերանների վրա նստոտած զրույց էինք անում: Ուհանես բիձեն մեզ պատմում էր, թե ինչպես սկսվեց երկաթուղու շինությունը:
«Մի տարի ես ու մեր Սիմոնը ներքի ճալումը ճիպոտ էինք կտրում»: Էսպես էր պատմում նա:
«Մին էլ տեսանք մի քանի սիպտակ շլապկավոր մարդիկ ներքևից դուրս եկան ու ջուրնիվեր, ջուրնիվեր գնացին:
– Ասի` հե՛ Սիմոն:
– Թե` ի՞նչ ա:
– Ասի` էստեղ մի բան կա:
– Թե` ի՞նչ պըտի ըլիլ, ճամփորդ մարդիկ են, կարելի ա ճամփեն կորցրել են, իրենց համար գնում են:
– Ասի` չէ, էստեղ մի բան կա, ետնա կիմանաս:
Եկանք տեսանք Տերսանց ջաղացի կտերը մի սիպտակ փետ տնկած:
– Ասի` հե՛ Սիմոն:
– Թե` ի՞նչ ա:
– Ասի` հիմի տեսնում ե՞ս:
– Թե` էս ի՞նչ ա որ:
– Ասի` հալա դեռ կաց, ետնա կիմանաս…
Սրանից մի քանի ժամանակ անցկացավ – մին էլ տեսնենք կազեթ եկավ, թե` բա՜ երկաթուղու ճամփեն դեսն են տանում…
– Ասի` հե՛ Սիմոն:
– Թե` ի՞նչ ա:
– Ասի` հիմի տեսա՞ր` խոսքս որտեղ դուրս եկավ…
– Ա՛յ լեզուդ պապանձվեր հա՜, – ձայն տվեց էն կողմից որսկան Օսեփը:
– Ա՜յ տղա, ընչի՞ ես էդպես ասում, ի՞նչ մի վնաս բան ա երկաթուղին, – մեջ մտան մի քանի գյուղացի:
– Վնաս չի, բա ինչ ա, եկավ ձորերումը ծղրտաց, էլ պախրա չմնաց, կխտար չմնաց, ձենիցը խրտնեցին, փախան կորան:
– Պախրեն ու կխտարը չէ որ, հավատա` ես էլ կկորչեմ, – խոսքն առավ մի հովիվ, որ դագանակին հենված կանգնած էր: – Գնում եմ քարի գլխին կանգում եմ, ձորերին մտիկ եմ անում, որ էն քարափները քանդելիս տեսնում եմ, սրտիս ծերը մղկտում ա, ոնց որ թե մարդի երեխեն թշնամու ձեռին քրքրելիս ըլեն, ու մարդ կարենա ոչ թե օգնի…
– ՉԷ, շատ բան կփչանա, – սրա հետ էլ հառաչեցին մի քանիսը:
Ու սկսվեց վեճը երկաթուղու վրա, թե երկաթուղին օգուտ էր բերելու, թե վնաս:
Էդ վեճի ժամանակ երկաթուղու գծի վրա աշխատող օտարականներից մինը ձորիցը դուրս եկավ ու մոտեցավ մեզ:
– Բարի իրիկուն ձեզ:
– Աստծու բարին, ուստա:
– Ինձ մի չափ ալյուր է հարկավոր, ձեզանից ո՞վ ալյուր կծախի, – դիմեց օտարականը ամենքիս:
– Ո՞րտեղացի ես, ուստա, – հարցրեց Ուհանես բիձեն:
– Օսմանլվի հողիցն եմ:
– Ուհանես բիձա, հալա մի հարցրու տես ո՞ր քաղաքիցն ա, – խնդրեց մի գյուղացի:
– Քու քաղաքի անունն ի՞նչ ա, բարեկամ, – կրկին հարցրեց Ուհանես բիձեն:
– Սըվազ:
– Սըվա՛զ, – երկարացնելով ու խորհրդավոր կերպով կրկնեց Ուհանես բիձեն:
– Ի՞նչ ասավ, Ուհանես բիձա:
– Սըվազ…
– Պա՜հ, քու տունը չքանդվի… – ծափ տվին ու ծիծաղեցին մի քանի գյուղացի:
– Էնտեղից էստեղ քա՞նի ամսվա ճանապարհ է, – շարունակում էր հարցուփորձը Ուհանես բիձեն:
– Երեք ամսվա:
– Պա հո՛… – միաբերան զարմացան ամենքը:
– Համեցեք, ղարիբ ախպեր, նստիր, հաց բերեն, հաց անուշ արա:
– Չէ, շնորհակալ եմ, վռազ եմ. ձեզանից ո՞վ ալյուր կծախի, մի չափ ալյուր տա` գնամ:
– Ախչի, մի չափ ալյուր դուրս բերեք, – դռնից ձեն տվեց Ուհանես բիձեն. – գլուխ-գլուխ լցրեք:
Հարսներից մինը մի չափ ալյուր դուրս բերեց, ուզեց դատարկի մեջը, բայց նա թող չարավ:
– Ի՞նչ արժե…
– Ածա, դեռ ածա տոպրակիդ մեջը:
– Չէ, առաջ մի գինն իմանանք:
– Դեռ ածա, հետո կիմանաս թե որ թանգ ըլի, դարտարկելը հեշտ ա:
Ուստեն իր տոպրակը բաց արավ, հարսն ալյուրը մեջը դատարկեց ու գնաց:
– Դե հիմի ի՞նչ տամ, – հարցրեց ուստեն, ծոցից քսակը հանելով:
– Ոչինչ, ուստա, ոչինչ չի հարկավոր, քեզ փեշքեշ, մեր աշխարքումը ղարիբից հացի փող չեն առնիլ, էդ տեսակ ադաթ չկա… – ասավ Ուհանես բիձեն ու շարունակեց իր չիբուխը ծխել:
Ուստեն մի քիչ շփոթվեց, չեմ ու չում արավ ու գնաց:
Ուստի գնալուց հետո մի կարճատև լռություն տիրեց, ապա թե խոսեց մի գյուղացի:
– Էն օրը մինն էկել ա թե` մածոն եմ ուզում: Հարսները մածոն դրին առաջին, կերավ պրծավ, հիմի վեր ա կացել, թե` ինչ արժե…
– Ասում եմ` ի՞նչը…
Թե` մածոնը…
– Ասի` ա՜յ մարդ, գլխիցս քաշվի, էդպես բաներ մի խոսիլ, թե չէ ոչխարի էլած կաթն էլ կցամաքի…
– Ա՜յ տղա, բա ի՞նչպես անենք… էն լա՞վ ա, որ ով գա մուֆտա ուտի ու տանի՞… էս վրա քանիսն են գալի, գիտե՞ս թե չէ… էն օրը մնին էլ ես եմ մի խան ալյուր չափել տվել… էդ ո՞ւր կերթա, – մեջ ընկավ Ուհանես բիձու փոքր ախպերը:
– Որ գա` մին էլ տուր… – գլուխը վեր քաշելով հանդարտ խոսեց Ուհանես բիձեն:
– Օջախդ շեն կենա, – վռչացին մի քանի ծերեր:
– Աչքս լուս էլի՜. Սըվազից սկսած ով գա` չափի տուր. կասես ես նրանց համար եմ աշխատել… Ով գալիս ա` բարով, հազար բարի. բան ա ուզում` փողը բերի` տանի…
Ու սկսեցին վիճել: Ուհանես բիձեն էլ տաքացավ, աղմուկը մեծացավ:
– Ո՜ւ-ո՜ւ-ո՜ւ… Ձորերում սուլում էր երկաթուղին:
Նոր էր մտել նա մեր ձորերը:
ԵՂՋԵՐՈԻԻ ՄԱՀԸ
Անտառը հառաչանքով լիքն էր:
Աշնան չարագուժ ցրտերն ու անգութ որսկանները մտել էին նրա մեջ: Իր մահաբեր թույնը թափելով` սուլում էր դառնաշունչ քամին: Նրա շնչից գունատված տերևները դողդողում էին, անհասկանալի լեզվով ցավալի սվսվում, դալկանում, դեղնում ու իրանց-իրանց թափվում, և թափվելով` տխուր շրշում, անզոր հառաչում էին: Այստեղ ու այնտեղ որոտում էր որսկանի հրացանի ձայնը. անտառը թնդում, արձագանք էր տալիս, և ամեն արձագանք տալով` կարծես թե ահագին «վա՛յ» էր կանչում իր խոր թավուտներից: Ճիշտ որ վա՜յ…
Կորչում էին նրա պայծառ օրերը, ընկնում էին նրա դալար զարդերը, հալածվում ու կոտորվում էին նրա սիրուն երեները` և… հառաչում էր նա: Չէ՛ որ նա էլ գիտե զգալ, չէ՛ որ այստեղ էլ կենդանության շունչ կա, ցավ ու կսկիծ կա:
Ահա վերջին տագնապի մեջ է անտառի չքնաղ թագուհին: Որսկանի ձեռքից փախած` նա վայր է ընկել բրնուտում: Գնդակատեղից դեռ հոսում է նրա արյունը, իր աչքով տեսնում է, զգում է այն սոսկալի փոփոխությունը, որ կատարվում է իր մեջ, իր շուրջն էլ փոխվում է, ինքն էլ այն չի, ինչ որ առավոտն էր… Բայց այս ի՛նչ զարհուրելի բան է. ինչու էլ այն չի. ինչու էլ չի կարողանում կանգնել, փախչել… Օրհասական ջանքեր է անում, տանջվում է, տանջվում, և ճգնում է պարզել, թե ախար ի՞նչ պատահեց, այն ի՞նչ էր… Եվ շփոթ ու աղոտ հիշում է, որ արածում էր իր հորթուկի հետ… հանկարծ մի բան որոտաց… մի տաքություն զգաց ու վայր ընկավ… ականթոթափել կանգնեց… իր սիրուն հորթուկը… Բայց հիշողության թելը կորավ, ուշքը խառնվեց, ույժ չկա…
Նա զգաց, որ ծարավից պապակում էր, այրվում էր ներսը… Հիշեց ներքև` ձորակում վազող վտակը, խոնարհած ճյուղերի տակ կարկաչող այն վճիտ-պսպղուն ալիքները… Նրա մտքով կայծակի արագությամբ միասին եկան ու անցան հովասուն անտառներում անցկացրած օրերը, և մշուշապատ առավոտները, երբ նա առողջ ու թեթև իջնում էր այն ձորակն ու կուշտ-կուշտ խմում էր սառը ջրերից… Այժմ էլ փափագում էր սաստի՜կ-սաստի՜կ, բայց որքան աշխատում էր` չէր կարողանում բարձրանալ: Ամեն շարժվելով ճղփում էր նրա տակ լճացած արյունը և կրկին սկսում էր ծորել գնդակատեղից: Բայց արյունը բարակեց, ցավն էլ առաջվա նման չէր նեղացնում, նա թմրեց, զգաց, որ քունը տանում էր մի տեսակ, խավարը թանձրանում էր շուրջը, և հետզհետե աչքերը մթնում էին:
Արևն իր վերջին շողերը քաշել էր լեռների ետևը: Ամեն ձեն ու ձուն կտրել էր անտառում:
Գիշերվան ցուրտն ընկավ: Սթափվեց եղջերուն, լիակուրծ ու ագահ շունչ քաշեց, լայն-լայն բաց արավ շշմած աչքերը… վերևը փոքրիկ լույսեր ցոլացին: Այդ աստղերն էին երկնքում: Նա հասկացավ, որ գիշերը հասել էր: Վերջին ուժերը հավաքեց, ջանք արավ, շարժվեց, մինչև անգամ ծնկները բարձրացրեց և… կրկին ընկավ մի ծանր ու անզոր թառանչով: Նա լսեց իր թառանչը, և այդ վերջին ձայնն էր, որ նա լսեց այս աշխարհքում:
ԱՐՋԱՈՐՍ
Ա
Մի կերի տարի ես ու մեր Ավագը Մասրեքում խոզ էինք պահում: Հիմի մի աշունքվա գիշեր բերել ենք խոզը իր նիստը արել ու դափի դռանը մի կրակ վառել, որ բոցն աստծու ոտներն էրում է: Մի լուսնյակ գիշեր է: Ես պկու եմ ածում, էս Ավագն էլ մի բայաթի է վեր քաշել, որ սար ու ձոր գվգվում են:
Մին էլ Ավագը թե` «Ա՛յ տղա, էն ո՞վ է, հրե մի մարդ է գալի վերի կռնիցը»:
Մտիկ տամ տեսնեմ, դրուստ որ` մի մարդ է գալի վերևիցը: Ամա ես էլ լսել եմ, որ արջը գողության գալիս` խաբելու համար առաջի երկու ոտը դոշին է դնում, երկու ոտանի մարդի նման է գալի, ոնց որ մարդ ըլի:
Ասի` Ավագ, էս օքմին չի, արջ է:
Թե` բո՛հ, չէ չէ պոզեր:
Ա՛յ տղա, ասի` արջ է:
Ես` հա, սա` չէ. ես` հա, սա` չէ: Իսկ նա էլ կամաց-կամաց կողքըհան մոտենում է, ու ձեռներիս էլ հրացան չկա: Մին էլ էն տեսանք` առաջի երկու ոտը վեր դրավ, դառավ չորսոտնանի ու, ա՛ռ հա կտաս` խոզի կես տեղը: Խոզը ճղճղալով իրար խառնվեց, հավաքվեց արջի վրա:
– Ալաբա՛շ, բռնի հա՛ բռնի, հրես հա՛, հրես:
Ամեն մինս մի ածխակոթ վեր կալանք, վազեցինք: Մի հաստլիկ մերուն ունեինք. ականջ դնենք, որ սրա ճղղոցը ներքի փոսերիցն է գալի: Վազ տվինք փոսերի վրա: Ածխակոթը քաշել ենք, հիմի էս անիրավին վեր ենք հատում, տալիս ենք, ինչ անում ենք, չենք անում, մերունը բաց չի թողնում. առաջներս խտըտած ձորն է ընկնում: Վերջը` շատ տեղը նեղացրինք, չէ՜, թող արավ, փախավ:
Առավոտը ասի` Ավագ, դու խոզի կշտին կաց, ես գնամ տանիցը մի հրացան բերեմ:
Թե` դե՜, լավ:
Բ
Ավագը խոզի կշտին կացավ, ես գնացի. տանը մի հին հրացան ունեինք, վեր կալա եկա: Եկա, շիտակ գնացի ներքի մոշուտնին, որտեղ գիտեմ արջի տեղն է: Ման էկա. որ գտա ոչ, մի տեղ մի լավ մոշուտ պատահեց, կանգնեցի, ասի` մի քիչ մոշ ուտեմ: Միամիտ մոշ ուտելիս` հենց մոշենու տակիցը մինը ֆրթացրեց ու հրացանս բռնեց:
Դու մի ասիլ, գնացել եմ հենց անտեր արջի վրա եմ կանգնել:
Որ հրացանիս լուլիցը բռնեց, ես էլ կոթը պինդ բռնեցի: Հիմի նա օլորում է, ուզում է կոտրի, ես էլ օլորում եմ, որ հենց անեմ ծերը վրեն ընկնի, հուպ տամ, ծուխը փորն անեմ: Բայց անտերը գլխի է ընկել, թողնում չի:
Ես ձգեցի, նա ձգեց. տեսա, որ բան չի դառնում, ձեռս գցեցի, ասի հանկարծ խլեմ: Ձեռս գցեցի թե չէ, թանթլիկը բերավ ուսովս պատ տվավ: Որ թանթլիկն ուսովս պատ տվավ, հրացանը բաց թողեց: Էնքան արի` հրացանի ծերը փորին դեմ առավ, չախմախը ձեռս գցեցի, ասի` էս է, բանը պրծավ: Վերի ոտը քաշեցի` չըրթկացրի, տրաքեց ոչ: Մտիկ տամ, տեսնեմ` քարը վեր է ընկել, կորել: Էնտեղ մեջքս կոտրեց: Հրացանը բաց թողի, ասի` խտըտիցն ազատվեմ. եղավ ոչ: Բռնեցինք իրար:
Գ
Դես քաշեցինք, դեն քաշեցինք: Տեսնեմ` անտերն էս է, ինձ ուտում է: Ձեն տվի` «Ա՛լաբաշ հե՜յ… Ա՛լաբաշ հե՜յ…»
Մին էլ տեսա շունը կլանչելով գալիս է: Եկավ, հասավ: «Ա՛լաբաշ, օգնի, ասի, ինձ կերավ…»: Հա՛յ քեզ մատաղ, շո՛ւն. որ հասավ մեջքին տվավ էլի, ոնց որ մի գնդակ ըլի: Ամա ի՛նչ, էն շունը թե նրա մեջքին տված, թե էն լեռ քարափին:
Ոնց որ երկու փահլևան պինդ իրար բռնեն, բռնել ենք ու աչք աչքի ենք գցել: Մին էլ տեսա` կում արավ ու մարդի պես երեսիս մի մեծ թքեց-թո՜ւ: Որ թուքն աչքերս բռնեց, գլուխս դոշիս վրա կռացրի, ետնուց էլ թանթլիկով մի թունդ ապտակ հասցրեց, ու ինձ կորցրի:
Տեսա` էլ ազատվելու դուռը չկա, ասի` ես առաջուց երեսիս վրա վեր ընկնեմ, որ երեսս փչացնի ոչ: Բերանսիվեր տակին վեր ընկա: Որ տակին վեր ընկա, շունն ավելի կատաղեց: Արջն ընկել է ինձ վրա, շունը ետևից իրեն ուտում է, որտեղից բռնում է` օգուտ չի անում: Դու մի ասիլ վարպետ շուն է, գիտի արջը որտեղից կխեղճանա: Մեջքին վեր էլավ, ականջներիցը բռնեց: Որ ականջներիցը բռնեց, արջը ինձ թողեց: Անտերը գազազեց, շանը թափ տվեց մեջքից, վեր գցեց ու բռնեց, հուպ տվավ թե չանչեց, էլ գիտեմ ոչ` ինչ արավ, որ բաց թողեց, շունը կլանչելով ձորն ընկավ, փախավ, կորավ:
Դ
Շունն էլ գնաց. մնացինք ես ու ինքը: Հիմի տակին երեսս բռնած միտք եմ անում: Իմացել եմ, որ արջը ականջ է դնում, տեսնի շունչ կա, թե չէ: Թե իմանում է, որ շունչ է քաշում տակի օքմինը, ջարդում է, մինչև շունչը կտրի, թե հո չէ` քոթքաթաղ է անում, թողնում գնում, որ հոտի, հետո գա հանի ուտի: Էս միտք անելիս մին էլ էն տեսա` գլուխը բերավ գլխիս վրա դրավ, շունչը իրեն քաշեց. ականջ է դրել: Ես էլ շունչս փորս գցեցի, ոնց որ թե մեռած եմ: Գլուխը վեր քաշեց, մի քիչ կացավ` մին էլ ականջ դրավ: Էլ ետ շունչս պահեցի: Սա որ տեսավ` ես էս է մեռած եմ, ինձ թող արավ մրթմրթալով գնաց: Աչքս ծերպ արի, ասի` մտիկ անեմ, տեսնեմ ուր է գնում: Ասում եմ` հենց լինի մի քիչ տեղ հեռանա, վեր կենամ փախչեմ:
Գնաց` մոտիկ ցախ ու մախ կար, փետ կար, հավաքեց բերավ վրես ածավ: Մեջքիս վրա դրավ, շլինքիս վրա դրավ, էլ ետ գնաց: Գնաց, մի թեթև ցըցչորի կար, էն էլ բերավ ոտներիս վրա դրավ, մին էլ ետ գնաց:
Տեսնեմ` մի ահագին քոթուկ կա, չարչարվում է պոկի, որ բերի էն էլ վրես գցի: Միտք արի որ` թե էս քոթուկը բերի վրես գցի, տակին շունչս կկտրի: Ասի, քանի ուշքը քոթակումն է, վեր կենամ կորչեմ: Փորսող տալով փետերի տակիցը դուրս եկա, փախա մտա մոտիկ մամխուտը, տապ արի:
Հիմի տապ արած տեղիցս մտիկ եմ անում: Չարչարվեց, քոթուկը պոկեց ու, ոնց որ մարդը խտըտի, խտըտեց, բերավ թե վրես գցի: Եկավ տեսավ փետերի տակին մարդ չկա: Քոթուկը խտըտին զարմացած կանգնեց, փետերի տակին մտիկ արավ, չորս կուռը մտիկ արավ, հանկարծ քոթուկը վեր գցեց ու` թո՜ւ հա թո՜ւ, թո՜ւ հա թո՜ւ, մարդի նման թքոտում է. ասի երևի ափսոսում է, էլի՜:
Թո՜ւ հա թո՜ւ անելով, ճռճռացնելով ընկավ ներքի ձորը: Ես էլ վեր կացա, դուրս պրծա դեպի Ավագը: Գալիս եմ, ոնց եմ գալիս, ոնց որ հետ ածած լինեմ: Ետ եմ մտիկ անում, ասում եմ տեսնեմ, հո արջը գալիս չի: Հասա մեր խոզի նիստը: Էս Ավագը թե` ա՛յ տղա, էդ ի՞նչ խաբար է, էդ ի՞նչ ես եղել: Ասի` էլ խաբարը ո՞րն է, քո տունը քանդվի, էսենց բան եկավ գլուխս: Թե` բա հրացանդ ո՞ւր է:
Նոր տեսնեմ, որ հրացանս մտիցս ընկել է, թողել եմ տեղը:
Ե
Եկանք մի քանի հոգի հավաքվեցինք, գնացինք հրացանս բերինք: Հրացանիս քարը շինեցի, պնդացրի, ասի` Ավա՜գ, էլի պետք է գնամ: Թե` ա՜յ տղա, ձեռը վեր կալ, կբռնի կգզի: Ասի` հիմի սովորեցի, էնպես չեմ անի, որ բռնի:
Թե` դու գիտես:
Հրացանս վեր կալա, քարը պնդացրի ու գնացի: Տանձի էլ կաթոցի ժամանակն է: Գնացի մինչև ճաշ ման եկա, ոտնահան եղա. գտա ոչ: Միտք արի` ախպեր, սա ուր կլինի քաշված, ախր սա պետք է որ էս խոզի կողմերից հեռանա ոչ: Վեր կացա, ասի ներքևեմ մոշուտների վրա:
Մի քիչ գնացի, մին էլ տեսնեմ, ըհը՛, արջի հետքը առաջիս: Հետքն ընկա գնացի. գնամ` տեսնեմ հրես մի բարդի կրծել է, կրծել ու թողել: Գլխի ընկա, որ սրանում մեղր կա: Վերև մտիկ տամ, ճանճը արկանոցից բանում է: Ասի` հիմի թե իրեն գտնեմ էլ ոչ, էս հո որս է ու որս: Մի քիչ էլ գնացի, տեսնեմ առաջիս մի մորմոնջաբուն է քանդել, բայց հողը դեռ թաց է: Տեսա որ մոտեցել եմ: Էստեղ մի անտեր ահ ընկավ սիրտս: Հրացանի քարին մտիկ տվի ու առաջ գնացի: Հենց ոտս փոխեցի, մի թըմփթըմփոց եկավ: Կանգնեցի… Բացատի գլխին մի լավ մեղրատանձի կա. տեսնեմ` հրես տակին տանձ է ուտում: Էս կռանը մի տանձ է կաթում, դեսն է վազում, մրթմրթալով ծամում ու ականջ դնում, էն կռանը մի տանձ է կաթում, դենն է վազում: Մին էլ որ կանգնեց տանձի կաթոցին ականջ դնելու, ծառի տակը մտա, հրացանն երեսս կալա: Տեսնեմ հրացանի ծերը տըմբտըմբում է: Չէ՜, սիրտս պնդացրի, մին էլ նշան դրի, հուպ տվի… Հրացանը որ տրաքեց, սա մի գոռաց, պըտիտ եկավ, ու առ հա՛ կտաս, ընկավ ներքի ձորը: Հրացանս մին էլ լցրի, մոտիկ թմբի գլուխը բարձրացա, տեսնեմ սա ջրին է վազում. ասի` բաս սրա բանը խարաբ է. վիրավորը որ ջրին գնաց, ջուր խմեց – պրծավ, էլ ապրիլ չի:
Մին ասի` ետևիցը գնամ, մին էլ ասի` անեծք չար սատանին. վիրավոր արջը գեշ է, կբռնի, կփչացնի: Էն է, ինչ նա դենը գնաց, ես էլ ետ եկա, էլ գիտեմ ոչ ինչ եղավ:
Միայն էն օրերում ձորի վրա շատ ուրուր պըտիտ եկավ…
ԳԱԲՈ ԲԻՁՈԻ ՇԵՐԱՄԱՊԱՀՈԻԹՅՈՒՆԸ
Ես ու Գաբո բիձեն անցնում էինք Լոռու ձորով:
– Հե՜յ, տիրացու, – ձայն տվավ նա:
– Համմե՛:
– Հրամանքդ շատ: Ես տեսնում եմ, որ էս մեր նոր ուսում առածները շատ աշխարհքից դուրս մարդիկ են, դու սրան ի՞նչ կասես:
– Ինչո՞ւ, Գաբո բիձա:
– Ընդուր համար, որ հենց գիտեն` ամեն բան իրենք են հասկանում, իրենցից առաջ էլ ոչ մարդիկ են էլել, ոչ բան են հասկացել: Մին էլ կտեսնես նստեցին ու գլխիդ գելի ավետարան կարդացին – հա՛ էս ճանճ պահի՛ր, էս աբրեշումի ճիճու պահի՛ր, էսպես մածուն շինի՛ր, էսպես ցանի՛ր, էնպես հնձի՛ր… Տո՛, հեր օրհնած, մի առաջ հարցրո՛ւ, տես` էդ բաները դրանք էլ միտք են արել թե չէ, նրանցից ետը` թեկուզ ուշունց տուր:
– Ետո մի՞տք եք արել որ, Գաբո բիձա:
– Ախպեր, ա՜յ, ես հիմի օրինակի համար` մինն ասեմ, դու տես` մենք էլ հացակեր մարդիկ ենք, բան ենք հասկանում թե՞ չէ: Մի աշունք մեր Դավոն գնաց քաղաքը խոզ ծախելու: Մի ճանանչ մարդ աբրեշումի ճիճվի սերմ էր տվել թե` տարեք ձեր տեղը բհամ բերեք: Ճամփա պահեցինք մինչև գարունքը բաց էլավ: Գարունքը որ բաց էլավ, ոնց որ խրատ էր տվել` էս ճիճվի սերմը բերինք մեր խիզանի ծոցում դրինք, որ տաքանան, դուրս գան: Դուրս էկան ասեղի ծերի չափ մանր սև զադեր – մի խոսքով մոնը քեզ օրինակ: – Գաբո բիձեն այստեղ հանկարծ ձայն տվեց: – Տիրացո՛ւ:
– Համմե՛:
– Էդ ձեր ուսումնականները թե գիտեն – աբրեշումի ճիճուն ի՞նչ կուտի:
– Թթան տերև:
– Ապրե՛ս, դրուստ ա: Գնացի ձորիցը մի շալակ թթան տերև բերի, կապեցի մենծ տան ամբարի ոտիցն ու ճիճուն վրեն ածի: Ինչքան մարդ էկավ թամաշա, ոչ մնի տուն չթողինք` որ աչքով չտան, ասինք` թող մի տեսնենք ինչ ա դուրս գալի: Ա՜յ տղա, էդ անտեր ճիճուները մի քանի օր կացան ու կոտորվեցին: Հիմի թե ասենք նրանից էր, որ գոմշի ձագը շատ էր մոտ կապած, ոտնատակ էր տալիս, թե նրանի՞ց էր, որ հավերը տուն էին թափում – մե-մեն կուտ ուտում, դե ո՞նց անենք: Խո չէինք կարող հավերը կոտորել կամ ձագն սպանիլ: Թե ասենք անձրևիցն էր, որ երդիկովը ներս էր թափվում, մին էլ մարդ միտք ա անում, թե բա քաղաքումն անձրև չի գալի՞… Մի խոսքով` բան գլուխ չեկավ: Տեսանք, որ մեր երկրումը աբրեշումի ճիճուն անում չի, բան չի դառնում: Դե՛, զարմանալի ի՞նչ կա որ. Էնպես երկիր կա` ղուշ չի ապրում, էնպես երկիր կա` ցորեն չի դուրս գալի. ամեն մի աշխարհք մի տեսակ բնություն ունի. ամա էս մեր նոր ուսումնականները էսքանն էլ չեն հասկանում:
ԽՈՐՀՐԴԱՎՈՐ ԾԵՐՈԻՆԻՆ
– Այդ դո՞ւ ես, – ասաց նա և գլուխս թեթև, շոյելով շարունակեց իր ճամփան առանց կանգնելու:
– Դու ո՞րտեղից գիտես ինձ, ծերունի:
– Քո ծնված օրից:
– Ուրեմն դու ճանաչո՞ւմ ես ինձ:
– Ես քո հորն էլ էի ճանաչում փոքրուց:
– Վա՛հ, մի՞թե…
– Ես քո պապին էլ եմ տեսել. ա՜խ, ինչ չարաճճի էր երեխա ժամանակ:
– Դու իմ պապին տեսել ես երեխա ժամանա՞կ:
– Է՛հ, բայց քո պապի պապը ավելի կայտառ երեխա էր:
– Դու իմ պապի պապին էլ ես տեսե՞լ:
– Հա՜, հա՜, հա՜ հա՜, զարմանում ես դու. դեռ նրանց պապերի պապերին էլ…
– Դե որ այդպես է, պատմի՛ր, խնդրում եմ, պատմիր ծերունի. ի՞նչ տեսակ մարդիկ էին նրանք, ի՞նչ գիտես նրանցից:
– Ինչ տեսակ մարդի՞կ…
Նրանք էլ քեզ նման մարդիկ էին: Այդպես` քեզ նման երազներ էին երազում, մեծ-մեծ հույսեր էին փայփայում… Գալիս էին ոգևորված իրանց հույսերով ու ցնորքներով և մեկ-մեկ կորցնում ճանապարհին: Ոմանք շուտ էին վհատում ու բեկվում, ոմանք ավելի հանդուգն ու համառ գալիս էին, մինչև մի տեղ ընկնում էին ուժասպառ ու… Օ՛, շատ եմ ծիծաղել նրանց վրա:
– Վա՜յ, խե՛ղճ պապեր:
– Բայց ես ականատես եմ եղել և նրանց սիրային տարփանքներին, ես տեսել եմ նրանց կայտառ զավակների խաղերն ու լսել եմ նրանց առաջին թոթովանքները, մասնակցել եմ նրանց զվարթ խրախճաններին, ձայնակցել եմ նրանց հաղթանակի աղաղակներին, ես պսակել եմ նրանց առաքինություններն ու մեծագործությունները…
– Ո՜վ բարի ծերունի:
– Հա՜, նրանք ինձ հետ էին: Մի քիչ տեղ եկան. մեկը մի անգամ մտավ գերեզման, մյուսը նրանից մի փոքր հեռու իրան ալևոր գլուխը դրեց, որը դեռ մատաղ, որը ծերունի, որը սրահար, որը ցավագար… Քո բոլոր պապերն ինձ հետ են անցել ու ամեն մեկը մի տեղ մնացել:
– Ո՜ւհ, ինչքան մեծ ես դու:
– Մե՜ծ, աչքդ ինչ տեսնի` նրա սկիզբն եմ ես, միտքդ ուր հասնի` նրանից առաջ եմ ես, ո՜ր քարը վերցնես` տակին եմ եղել, ինչ մեռել գտնես` այն ես եմ թաղել:
– Եվ դեռ այդպես արա՞գ ես գնում. ես չեմ կարողանում քեզ հասնել:
– Հա՜, հա՜, հա՜, հա՜, հոգնեցի՞ր… տեսնում եմ, արդեն քեզ էլ եմ թողնում: Օ՛, դու վաղ ես ծերացել… Ե՜կ, ե՜կ…
– Սպասի՜, ծերունի, իմ ուժը, իմ եռանդը դու տարար, ես հոգնեցի, էլ չեմ կարողանում գալ:
– Ե՛կ, ե՜կ…
ԱՀՄԱԴԸ
Ա
Ես իմ մանկության գարունները անց եմ կացրել մեր սարերում:
Շատ էի սիրում իմ տատոնց տունը ու միշտ այնտեղ էի լինում: Իմ քեռիներից ամենից փոքրը` Ահմադը, հովիվ էր:
Նա ինձ տանում էր, ման էր ածում գառների մեջ, հետը հանդից հաղարճի կարմիր ճյուղեր էր բերում ինձ համար, իսկ իրիկունները հանում էր սրինգը ու ածում:
Ու աստղալի, լուսնյակ գիշերները, ահագին խարույկի շուրջը բոլորած, ծափ էին տալի, խնդում էին իմ պապն ու տատը, իմ քեռիները, իսկ ես թիթեռի նման թրթռում, պար էի գալի նրանց շրջանի մեջ:
Ահմադը թուրքի անուն է, դրա համար էլ երբ մենք խոզի միս էինք ուտում, միշտ տանեցիք հանաք էին անում, ծաղրում, ծիծաղում էին Ահմադի վրա, թե` Ահմադը հայացավ, Ահմադը հայացավ…
Իհարկե, անունը լսողը կասեր թուրք է. բայց հենց ներս մտներ, տեսներ թե Ահմադը ինչպես է ժաժ գալի տանը, հերիք էր, իսկույն կիմանար, որ նա տան սիրելի տղան է:
Ում կամենում էր, տուն էր բերում, պատվում, ճամփու դնում: Աղքատը ողորմություն ուզեր թե հարևանը հացփոխ, իր ձեռքով տաշտից վերցնում էր, տալի: Տան աղջիկներին ու փոքրերին հրամայում էր, ծեծում էր, սիրում էր, ինչպես և մյուս քեռիներս: Անասունների համար հոգին տալիս էր: Մինը հիվանդանալիս գրեթե ինքն էլ հետն էր հիվանդանում, էնքան էր սիրում: Ինքն էլ էնպես սիրելի էր ամենքին: Ահմադը հիվանդանում էր թե չէ, մեր ուրախությունն էլ հետը կտրում էր: Ու ամբողջ օրը տատս ու պապս չորս կողմը պտտվում էին, ինչ որ լավ բան էին գտնում, շուրջն էին հավաքում, խնդրում էին, թե էլ ուրիշ ինչ կուզի սիրտը:
Բ
Մի առավոտ էլ վեր կացա, տեսնեմ` բոլոր տանեցիք տխուր են:
Իմ տատը արտասվելով քթքթում էր, ման էր գալի անկյուններում ու ինքը չէր իմանում, թե ինչ էր անում: Հարսներն ու աղջկերքը լուռ, տխուր ներսուդուրս էին անում: Վրանի դռան կողքին նստած խոսում էր իմ պապը, իսկ մի քիչ հեռու գլխակոր նստած էին քեռիներս:
– Աստված լինի քո օգնականը, բալա ջան, – խոսում էր պապս: – Չոր քարին գնալիս՝ չոր քարն էլ կանաչի քեզ համար: Պակաս օրդ խնդությունով անց կենա… Դե, վեր կաց, օրն անց է կենում, ճամփեդ երկար է: Վեր կաց, բալա ջան, աստված բարի ճամփա տա, ոտդ ոչ դիպչի քարի…
Ահմադը չուխի փեշով աչքերը սրբեց, վեր կացավ, եկավ մոտեցավ իմ պապին: Պապս գրկեց, համբուրեց Ահմադին, ու աչքերը լցվեցին արտասուքով:
– Քո աշխատանքը մեզ հալալ արա, Ահմադ ջան, մեր աղ ու հացն էլ քեզ հալալ լինի, քո մոր կաթնի պես: Մեզ մտիցդ գցես ոչ: Թե աջողություն ունենաս` իմացրու, որ մենք էլ ուրախանանք, թե պակասություն ունենաս` իմացրու, որ հարեհաս լինենք: Դե, գնա, քեզ մատաղ, աստված բարի ճամփա տա:
Ապա թե տատս գրկեց, համբուրեց Ահմադին, հետո մնացածները լաց լինելով ձեռն առան: Ապուշ կտրած փոքրերիս էլ Ահմադը համբուրեց և մի երկու կով, հորթ, գոմեշ, ձագ, մի կտրկան ոչխար, մի բարձած էշ առաջն արած, մի երկու շուն էլ ետը գցած, ճանապարհ ընկավ: Մյուս քեռիներս ուղեկցում էին Ահմադին:
– Աստված բարի ճամփա տա, Ահմադ ջան, գնաս բարով, բալա ջան, – ձեռքը ճակատին դրած ետևից ձայն էր տալիս պապս:
