Kitabı oku: «Юрак – аланга: бадиалар», sayfa 7
Уруш даври ўзбек лирикаси чинакам жанговар лирика. У шеъриятнинг гултожи ҳисобланадиган, адабиётимизнинг фахрига айланган асарларга ғоятда бой. Улар халқимизнинг ёдига айланган. Ёшликдан қонимизга сингиган.
Ўзбек ҳарбий лирикасининг мавзулари жуда кенг ва мазмуни чуқур. Ҳаракат, таъсир доираси жуда катта.
Қиёмат кунининг ҳам сўнгги бор, ахир,
Бўлмагай бу ялдо билониҳоя.
Ватаним тонг тўйи ғоятда яқин,
Ёнгажак мутлақо янгича ғоя,
Бизнинг кўчада ҳам байрам бўлажак.
Шоирлар башоратгўй бўладилар. Қиёмат кунлар битиб, Ғафур Ғулом башорат қилган Ватаннинг оқ, осуда тонглари отди. Халқининг кўчаси яна байрам садоларига тўлди. Бизнинг шеъримиз ва шоирларимиз шу байрамни яқин қилган шеър ва шоирлар эканлиги билан доимо фахрланамиз.
* * *
Адабиёт жамиятни ҳаракатга келтирадиган илғор ғояларнинг, инсон идеалларининг ҳаққоний жарчиси, дейдилар. Шеъриятни инсон қалбининг кўзгуси деганимизда ҳам шу таърифга сиғади. Шеърият инсоннинг дарди ва қувончларини куйлайди ва шу олижаноб куйи билан унинг яшаши, умр йўлларида боғлар, чаманлар яратиши, неку ном қолдириши, қўйинг-чи, унинг барча эзгу ишларида унга мадад ва садоқатли йўлдош бўлади.
Бадиий адабиётда магистрал мавзу деган гап бор. Биз уни бош мавзу деб юритамиз. Ҳар қандай магистрал мавзу шу мавзуни яратадиган чинакам қаҳрамон бўлган тақдирдагина бадиий мавзуга айланади. Яъни магистрал мавзулар ҳаётнинг магистрал қаҳрамонлари билан чиройли.
Ўз ижодида ўзбек деҳқони образини алоҳида бир муҳаббат билан чизган Ҳамид Ғулом илк очилган чаноқни кўрганда оламда энг ноёб ва топилмас бир гулни кўргандек суюнади ва суюнчини ичига сиғдиролмай суюнчи сўрайди. Суюнчи унинг кўзларига улкан хирмонлар бўлиб кўринади. Ҳамид Ғулом ўз замондошларни севади, уларни тасвирлаганда, ҳаяжонини яширолмайди, публицистик кўтаринки, айни замонда реалистик образлар яратади. У бир шеърида узоқ давом этган оғир қишдан сўнг кирган баҳор рангларидан беҳад бир шодликка тўларкан, ўз қаҳрамони деҳқонни оламни севинчга, ёруғликка, майин рангларга тўлдириб юборган баҳорга тенг қўяди, ундан баҳорнинг сара нашидаларини топади:
«Менинг зебо сингилчам, шаҳло кўзлигим, синчков-синчков тикилиб поёнсиз бўзга. Мунча ҳам жиддий бўпсан анор юзлигим. Ахир ер киради-ку сен айтган сўзга. Меҳнатнинг ўғил бола авлоди, салом! Водийни уйғотган ҳам ахир ўзингиз. Шудгору эгатларни кўриб номма-ном айтиб бера оламан исму изингиз».
Шоирларимиз инсон образига фалсафий ёндашганларида, уни меҳнат жараёнларида кўрсатадилар ва шу жараёнларда намоён бўладиган маънавий фазилатларга кўпроқ эътибор берадилар. Инсонни меҳнат ва меҳнатни инсон орқали улуғлайдилар. Бу бизнинг дунёқарашимиздан келиб чиқади. Асқад Мухтор: «Шеър одамнинг яшаши учун, курашиши, улғайиши учун зарур», – деб ёзади. Яшаш, улғайиш, кураш эса меҳнат билан бўлади. Шу маънода инсон ғояси ҳозирги замон шоирларимизда бунёдкор меҳнат тушунчаси билан бир ғоя каби тараннум этилади. Буни Асқад Мухторнинг қуйидаги шеъридан ҳам кўриш мумкин: «Ҳар нарсада инсон қўли бордир. Пўлатда, пахтада, нонда қўл тафти. Ишонгим келади гоҳ фолбинларга Бахтдан сўзлар деса одамнинг кафти. Гиламнинг гулида қўлларнинг ҳусни, Скалпель тутган қўл жонни қутқарар. Қўл сиқувдан бошланади дўстлик. Беш панжа миқдори қитъалар… Ер ҳўкиз шохида турар деган экан. Чала туғилиб ўлган бир чўпчак. Ер инсон кафтида деган ҳақиқат. Биздан замонларга ёдгор қолажак. Инсон қўли куррани авайлаб, Қуёш беланчагига солиб тебратар. Машъум тушлар кўриб босинқираса, Иссиқ пешонасин силаб уйғотар…»
Зулфия эса инсоннинг бунёдкорлигини ҳарорат, эхтироснинг олий бир шаклда намоён бўлиши каби англайди ва ҳароратни инсондаги яратувчиликнинг, тараққиётнинг, инсонпарварликнинг онаси деб тушунади. Шоира ҳароратни халқнинг қудратини, жасорати, фидокорлигини англатувчи бир пафос даражасига кўтаради.
Ҳарорат, бу сенми?
Танҳолик туйғусин,
Заифлик, худбинлик иллатин сеҳр этган?
Элни ёв босса ҳам гўдаклар уйқусин
Ардоқлаб,
тонггача ўқ ясаб,
шеър битган
Зарбдор куч сен эмасми, ҳарорат, ҳарорат?
Инсоннинг тақдири Ватаннинг тақдирига, унинг тарихан ташлаётган қадамларига боғлиқ, кишининг тақдири Ватаннинг тақдиридан ўсиб чиқади. Худди шу маънода одам боласининг фазилатлари жамиятнинг афзалликларидан ўсиб етилади. Кейинги йиллар шеъриятимизда ва айниқса, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Муҳаммад Али, Омон Матжон, Ойдин Ҳожиева, Ҳалима Худойбердиева сингари талантли шоирлар ижодида инсон тушунчасини мана шундай фаол англаш кучли жарангламоқда. Уларнинг шеъриятида инсон маънавий бойликларни яратувчи, яратиш ишига фаол таъсир қилувчи ва ўз тақдирини Ватан тақдири билан узвий деб билгувчи, авлодларга ўзларидан яхшиликлар ёдгорини қолдиргувчидир. Муҳаммад Алининг «Қизил гул» деб аталган шеърининг қаҳрамони Ватанни бир ял-ял товланиб ётган, сўлғинлик нималигини билмайдиган қизил гул деб тасаввур қилади. Шу шоирона тасаввурдан шеърнинг қонида ажиб бир тўлқин, фаровон туйғулар ҳаракатга келади: «Ол алвон қонлардан тонглар оқарди, Сен ўша тонглардан олибсан сеҳр! Сен шундай гўзалки, сенга боқар-да, Тиллар ўз-ўзидан боғланар ахир! Менга нима эди, ўзимни қийнаб, Ўзни қийнамоқнинг ҳозир пайтими?.. Бурчлиман, фарзандман! Рост эрур бу гап, Бари шу фарзандлик бурчнинг қайтими… Қара, кўзларингни яйрат, эй шоир. Қувнайсан юзингни боққа бурганда. Гапга ҳожат борми қошингда ахир, Ақиқдак қизил гул яшнаб турганда?!»
Шоир Омон Матжоннинг шеърларида инсон асрий зулматларни қўлида машъал билан тиликлаб бораётган, дунёни ёруғроқ, ободроқ қилишга ўзида зўр бир эҳтиёж сезиб турган, ернинг кемтигини юрагининг қўри билан тўлдиришга интилаётган маърифатли, инсонпарвардир.
Шоир Жамол Камол эса инсонга мардона бир қарашни тарғиб қилади. Шу нуқтаи назардан у «Файласуф билан суҳбат» деб аталмиш шеърида ношудликка қарши кучли бир нафрат билдиради. Унинг назарида душмандан ҳам кўра ношуд инсон ёмонроқ бўлиб кўринади. Инсон мағрур ва мақсад йўлида ғайратли, шижоаткор бўлиши керак.
Ўзи амр этсаю, этмаса бажо,
У шўрлик ношуддир… минғирлар фақат.
Ғолибсан, ўзингга бўлолсанг ғолиб,
Амр этиб киролсанг ўзинг оловга.
Зотан, оламнинг қиёфаси шуларнинг жамидан ўзгаради. Боя айтганимиздек, жамият ичида, унинг ишларига томошабин бўлиб яшаш ёмон. Оламдан умр бўйи бошқалар қилаётган катта ишларга томошабин бўлиб ўтиш ёмон. Бошқалар қилсин, бошқалар йўл солсин, сўнг биз борамиз, борганда ҳам катта чўмич кўтариб борамиз, дейдиганларнинг мумсик фалсафасига қарши чиқади шоир. Бу тирик оламнинг кам-кўстини оҳ-воҳлар билан эмас, фаол иштирокчи, фаол ижодкор бўлибгина битказиш мумкин. Ваҳоланки, баъзан бўлар-бўлмас ҳар нарсадан минғирлаб юрадиганларни учратиб қоламиз:
Минғирлаб юради баъзи бир инсон…
Ёниқ бир эътироз унга бегона,
Ёниқ бир эҳтирос унутилган туш,
Ҳамиша булутли, бенур пешона,
Қувончи хомуш-ку, ғами ҳам хомуш.
Кўнгилларига яратиш иштиёқи бегона бўлган бу одамларнинг пешонасида фикр чироғи ёнмайди. Фикр чироғи ёнмаган одам эса хомуш бўлади. Бу муте хомушлик. Шоир таъбирида улар юракдан чиқариб «хўп» ҳам деёлмайдилар, лекин шуниси ҳам борки, қатъий туриб «Йўқ!» деб ҳам айтолмайди бу бечоралар. Мана шундай аянчли бир одамга биз Нормурод Нарзуллаевнинг шеърида ҳам дуч келамиз. Бу энди ўз ношудлигини бадқовоғи билан яширади:
Баъзилар бор
Қовоқ солиб юришар.
Қор ёққанми дейсиз қовоқларидан.
Эт жунжийди
Лаблар бирдан буришар,
Бундайлар-чи, сояси-ла уришар,
Нелар боркин калла-қовоқларида?
Шоир одам боласининг чеҳрасига офтобнинг нури ярашади, шу нурдан ўзини ўзи мосуво қилган киши эзгуликдан йироқ бўлади, дейди.
* * *
Умуман олганда, шоирнинг кўзлари уфқларда бўлгани яхши, чунки уфқларда ўзига севимли қаҳрамонларни, оламда бўлаётган юрагига яқин ўзгаришларни ва бугуннинг заминида туриб келажакни кўради, уфқлар унинг қалбини илҳомли нафас билан тўлдиради. Унинг ижодкор сифатидаги хатти-ҳаракатларига маълум бир қонуниятлар ва низом олиб киради. Узоқни кўзлаган кўзлар ўткир бўлади, деган гап бежиз айтилмаган. Юлдузларга тикилган кўзлар юлдузларнинг шуълаларига, кўк майсазорларга тикилган кўзлар яшилликнинг тароватига шерик бўлади: юксак тоғларнинг оппоқ чўққиларига тикилган кўзлар буларда жам гўзалликларни ўз қорачиқларига сингдиради. Сўнг улар шеърга кўчади.
Нормурод Нарзуллаев доимо нур ва ёруғлик билан улфат тутинган шоирлардан. У тонгларни севади, тонгларнинг оқлиги, кундузларнинг нурафшонлиги унинг шеърига тирик туйғулар бағишлайди: «Тонгда туриб боқсам, Осмон мусаффо. Тонготар сабоси силар юзимни. Тонгда кулиб толе қучоқлар гўё, Юракдан олқишлай бахт юлдузимни», деб ёзади шоир «Умрим таронаси» шеърида. У ижодининг мана шу хусусиятлари билан шеъриятимизда Ҳамид Ғулом, Мирмуҳсин, Рамз Бобожон, Шукрулло сингари шоирлар изидан бораётибди.
Оламнинг жамолига доимо кулган чеҳра билан қараган бу бахтиёр шоир ўзи учун, ижоди учун сўник муҳаббатларни бегона деб эълон қилади. Унинг лирик қаҳрамони мутассил аллақандай қувонч ва шодмонлик кайфиятида яшайди ва шу кайфият билан шеър битади.
Нормурод Нарзуллаевнинг шеърлари оламга ёруғ юз билан боқадиган, одамлардан ва уларнинг қалбларидан эзгуликлар излайдиган, хаста, маъюс кайфиятлардан доимо йироқ юрадиган ижодкорнинг дилидан чиққанлиги билан диққатни тортади.
Шоир одамни заршунос дейдилар. Лекин шоир одамнинг заршуносдан анча фарқли томонлари бор. Шоир одам заршунос бўлса ҳам реалист заршунос, оламни фақат унинг ялтиллаган ранглари воситасидагина англаш ва тасвирлаш билан чекланмай, балки уни кенг ва чуқур тушунган, кенг ва чуқур тасвирлайдиган, кишилар қалбида сира ўчмас сўзлар зарб қиладиган, инсон кечинмаларининг заршуносидир. Шу маънода мен Нормурод Нарзуллаевнинг шеърлари инсоннинг мураккаб тасвирида теранлик касб этишини, мазмундор ва сермаъно бўлишини, уларнинг замирида ёрқин хаёллар жилва қилишини тилар эдим.
* * *
Шоир қалбининг сурати доимо унинг шеърларидадир. Яъни туйғулари жўшиб ётган шоир қалбининг суратини унинг шеъридан топамиз. Ҳалима Худойбердиеванинг қаҳрамони оламга очиқ назар билан боқади, унинг тилаклари ҳам яширин эмас, очиқ, унинг кечинмалари ҳам мавҳум, аллақандай ноаниқ ва нотаниш булоқлардан эмас, очиқ, реал, жонли ҳаётдан туғилади, бу қалбни мураккаб олам билан тўқнашувларда оловланган дард тебрантиради. Лекин Ҳалима қаҳрамонининг нигоҳи, дунёқараши, умр ва инсон тақдирларига муносабати ҳаёт учун курашда яраланган, яраланиб толган, қарашларига ҳузн, кадар чўккан кишиники каби раҳнали эмас.
У овозини атай ингичка қилмайди, атай баланд ҳам қилмайди, лекин унинг овози авж пардаларга томон кўтарилаётгани ва шу овоз ўзиники эканлигини ҳис қилаётгани билиниб туради.
Ҳалима лирик қаҳрамонларини хазон бўлиб ҳувиллаган боғлар ларзага солади. У мурғак болалик хаёллари қурган қасрлар вақт ўтиб, балоғатга етганда, емирилганлиги, фикрлар, муваққат ҳиссиётларнинг талафотлари унинг юрагида ўчмас из қолдиради: «Ўз дунём ичида боғларни яратдим. Сўлиб битдилар. Тафаккур кучидан тоғларни яратдим. Нураб кетдилар. Боғларим ўрнида хазонлар супурдим. Барг, хазон. Тоғларим ўрнида тепалар, жим турдим. Дилда қон» дейди унинг қаҳрамони «Юрагимда барглар шивири» шеърида. Лекин лирик қаҳрамон учун ўсиш йўлидаги берилган бу ҳиссий, руҳий талафотлар ўсишга, ўзгаришга чек қўядиган сўнг нуқталар эмас. Бу қаҳрамон учун талафотлардан бақувват тортиб, курашчан бир руҳ орттириб, ирода эгаси бўлиб чиқиш ўзига хос фазилатлардандир. «Куйдим мен, аммо қул бўлмадим, қайталаб тупроққа тўкдим мен, манглай тер, дил қоним», дейди. Ва сўнгги боғлар ўрнида яна дарахтлари шовиллаб турган ям-яшил боғлар тикланади, тафаккурда янги тоғлар қад кўтара бошлайди. Қаҳрамон қалби бу ҳаётий ўзгаришлардан илҳомга тўлади ва у: «Юрагимда барглар шивирлаётганга ўхшайди, демак, яратилажак безавол боғларимнинг илк ниҳоллари куртак ёзяпти, боғлар гуркираб қад кўтаряпти юрагимда», деб қувонади.
Ҳалима илҳомни реал борлиқдан, реал предметлардан, реал одамлардан олади. Баъзан бу оппоқ чақалоқ, оқ олмалар, учқунлаётган қор, фасллар қучоғида тебранаётган боғлар, онанинг оқ тилаклари, ота қўлларидир. Унинг шеърларида булар шунчаки нарсалар эмас, балки шоиранинг тафаккурига реал кўриниш, жонли оқим бахш этувчи ўзига хос образлар Ҳалиманинг образлари даражасига кўтарилади. Бу образларнинг бадиий салмоғи шоиранинг ижодга нисбатан жиддий кўз, жиддий масъулият билан ёндашувидан рўёбга келади: яъни: «Шунчаки ёзганга чидаб бўлмайди, шунчаки ёзмоқ бу шоирга ўлим». Ҳалима учун, айтайлик, оқ олма – маълум шеърий образ. У «Оқ олмалар пишганда…» шеърини бевақт дунёдан ўтган отага бағишлайди. Ва кўз ўнгимизда меҳнаткаш бир инсон образини чуқур жозиба билан гавдалантиради. Ўз фарзандлик муҳаббатини ҳам қуруқ сўзлар воситасида эмас, муайян ҳаётий воситалар орқали ифодалайди. «Эсимда бор, сочингизга илк оқ тола тушган чоқ, қайғурибман, отам эрта қарияптилар чоғи», сатрларидаги маъно отанинг ҳолатини ҳам, фарзанднинг унга нисбатан меҳр-муҳаббатга тўла муносабатини ҳам чиройли ифодалайди. Шоира оқ рангни севади, табиатда ва ўз қалби учун суюкли барча нарсаларни оқлик ёруғликка ўраб тасвирлайди, уларга оқ сифатини беради. Оппоқ чақалоқ, оқ соқоллик боболарнинг оқ юзлари, отанинг оқ сочлари, оқ олмалар, қорнинг оқ учқунлари Ҳалима тасвирида лирик қаҳрамоннинг ўзига хос ички дунёсини очишда, унинг ўзлигини намоён қилишда, шодлик, алам, армонларини ифодалашда ёрқин образлар каби ўқилади.
Ҳалиманинг шеърлари ҳаётга чуқур муҳаббат туйғуси билан суғорилган. Шуниси ҳам борки, у ҳаётни осон, силлиқ кечадиган тириклик деб тушунмайди. Унинг ҳаётга қараши, ҳаётий фалсафаси меҳнаткаш деҳқон оиласида онгига сингган, турмушнинг аччиғига ҳам, чучугига ҳам мардона дош бериб, қаттиқ келса таталаб, юмшоқ келса аллалашга одатланган мардлик, содда ва доимо чуқур умидбахш руҳ билан суғорилган фалсафадир. Шоиранинг ҳаётга қарашлари, айниқса, унинг аёллар тақдири, қиз муҳаббати, ота-она олдидаги бурч, меҳнаткаш инсоннинг ёруғ сиймосини гавдалантиришга қаратилган шеърларида кучли ифодаланади.
Улкан шоира Зулфия Ҳалиманинг шеърлари ва шеърларида ифодаланган туйғуларни «Деҳқонча содда», баъзан «ғадир-будир покиза» деб атайди. Чиндан ҳам, унинг шеърлари деҳқонча содда, лекин тоза, самимий қарашларнинг поэзияси билан тўлиқ, мағизли ва ширадор. Бунда ҳам чинакам шеъриятга тегишли нафосат бор. Лекин бу рандаланмаган нафосат ва, у, чамамда, Ҳалима шеъриятининг ўзига хослигини белгилайди.
Шуниси ҳам борки, менга гоҳо шоиранинг лирик қаҳрамони, айниқса, севги-муҳаббатда ўта шиддаткор, ўта қатъиятли, чўрткесар бўлиб кетаётганга ўхшаб туюлади. Албатта, бундай муносабат лирик қаҳрамонда тасодифий, енгилтак, мижғов хаёлотли муҳаббатга нисбатан тўғридир. Лекин қаҳрамоннинг туйғулари баъзи шеърларида жангари бир тус оладики, натижада бунда табиатнинг ўзи аёл қалбига қўшқўллаб инъом этган нафислик, қалбларимизни ром қиладиган назокат, юмшоқлик йўқолиб қолганга ўхшайди: «Мен ғижимлаб ўйнарман ёмон, ёндирмаса, қилмас бўлса хун. Мудроқ ҳислар топмасдан омон, чангалимда сўнадир бир кун», дейди унинг қаҳрамони бир шеърида. Бу шиддат, эҳтимол, шу қаҳрамон учун характерлидир. Лекин бу шиддат назаримда руҳий талафотларга олиб боради ва қиз қалбининг табиатига хос жарангламайди. Шундай туйғулар унинг «Қалбингга чорлайсан…» шеърида, айниқса бўртиб кўринади:
Боғинг хушрўй, аммо биласан мен унда,
Авайлаб, авайлаб босмасман қадам.
Саратон кўкини куйдиргучи кундай
Мен боғингга кириб борган дам,
Шамолим бўлади ўзимга яраша
Ҳарорат, қуюним…
Бунда қаҳрамон ўзини безаши керак бўлган фидокорликдан маҳрум бир одам каби кўринади ва унинг «боғингни қиларман мен остин-устин», «Мен босиб ўтган йўл. Кўкатлар унмайдир унда сўнг» каби камчи садосидай сатрлар бир қўл билан қарсак чалишга уринган кишининг туйғуларини ифодалаётганга ўхшайди.
* * *
Бошқа бир шоир Омон Матжоннинг оламга одамга қараши дунё гўзал, одам курашчи демоқликдан бошланади. У дунё гўзал дегач, ихтиёрида бор шеърий иқтидорини ўзининг шу ишончини баён этиш ёки куйлашга сафарбар қилади. Лекин иқтидор ҳар қанча бўлганда ҳам, иш ва айниқса, шеър иши шунинг ўзи билангина битиб қола қолмайди. Дунё гўзал дейиш учун унинг бутун гўзаллигини ҳис қилиш керак, бу гўзалликни англаш ва шу гўзаллик тушунчасида бирлашган барча мураккабликларни ёрқин фаҳмлай билиш зарур. Мен Омон Матжонда гарчи тўла камолга етиб улгурган даражада бўлмаса ҳам лекин шу камолотга олиб бориши мумкин бўлган шундай тушунча мавжуд деб ишонаман. Бу шоир дунёнинг гўзаллигини ва айни чоғда азаллигини, унинг кенглигини, у қарама-қарши кучларнинг кураши билан тўлиқлигини билади ва билгани даражасида ҳис қилади.
Омоннинг шеърларида дунёни юқоридагича тушуниш баробарида ва айни унинг ҳосиласи бўлиб, инсон орзулари ҳақида кўп гап юритилади. Унинг хаёл тилга олинмаган ёки четлаб ўтилган шеъри йўқ даражада. Ўқувчига равшанки, орзу ҳам, хаёл ҳам инсон онгининг тубсиз ва чегарасиз маҳсулларидир. Лекин хаёл ҳар қанча чегарасиз бўлгани билан у коинот эмас, унинг ўз қирғоқлари бор. Яъни ҳар қандай хаёл бир максад билан тугайди. Шоирнинг хаёллари тоза ва гўзал бўлади. Омон бир шеърида тун рангини шеърга олиб киритиш тилаги борлигини билдиради. У зулматнинг қора юзини оқ варақлар бетига нақшламоқликни орзу қилади. Кутилмаган ва тутилмаган хаёл. Лекин бу шунчаки тагсиз хаёл эмас. Шоир бўлмаган нарсани булдирмокчи, яъни туннинг юзини чироққа солиб кўрмоқчи бўлади. Буни ҳали билинмаган, инсон учун қоронғи бўлган нарсаларни англашга бўлган эҳтиёж деб тушунайлик. Чунки шоир қоронғиликни ёритмоқчи, унинг англанмаган томонларини англамоқчи. Бундан кузатган максади эса битта: «Балки бу иш бирмуча енгиллатар одамни», дейди у. Шоирнинг хаёли гўзал дунёларга оқади. У мезбони қуёш бўлган уй тиклашни орзу қилади. Бу уйнинг бўсағасидан доимо ёруғлик ва яхшилик бошлансин, бу уйнинг шуъласи ёмонларнинг кўзини қамаштириб, уларни орқага чекинтирса деб ўйлайди. У бир тўғон қуришни хаёл қилади, лекин қурган тўғони сувнинг ўзини бўғсин-у, илҳомини бўғмаслигини истайди. У шундай гўзал хаёлларга бурканиб ўтирганида, ҳузурига ва шеърига бу хаёллардан ҳам гўзалроқ ва қимматлироқ бир нарса кириб келади у эса реал ҳаёт!
Шундай қилиб, Омоннинг назарида бу олам гўзалу, лекин биз гўзал қилишга муҳтож олам. Бу нима дегани? Бу оламнинг бошида зулмат ҳам бор, шуълалари ҳам бор. Шоир инсоннинг ойдин йўлларини кўришни, бу йўлларни ҳар турли нобопликлардан тозаламоқни орзу қилади. Шу ғоядан келиб чиқиб, тозалик қолиб ифлосни кўрадиганларни, инсондан бод излайдиганларни қоралайди. Омон дунёни ёришган бир назар билан куйлайди, шунинг учун ҳам унинг шеърида ёруғликдан ҳайратланиш кучли. Бундоқ қараганда бу жуда одми гапга ўхшайди. Лекин шоирда ёруғликдан, бир шеърида айтгандай, шуълалардан ҳайратланиш ёруғ кайфиятларни, руҳий соғломликни туғдиради.
Юрагида ҳаёт шаршаралари гувиллаётган шоир айни чоғда ҳаётнинг ҳар янги куни янги муҳаббатдек турфа муаммолар олиб киришини айтади. Бу ҳам ҳаётни ўзига хос тушунишдан, кунлар, ҳар яшаган кун инсонга совға деб тушунишдан, бу совғани авайлаш кераклигидан бир нишона каби туюлади. Омон болалик хотиралари қучоғида бир офтоб шуъла сочиб туради, дейди. Бу дунёни англаш офтоби. У сени эзгулик сари элтади, ойдин йўлларга олиб чиқади. Омон табиат билан инсон тасвири ўртасида уйғунлик топади. Шунинг учун у Она сўзининг ёнига майса расмини чизгиси келади. У онани яратувчи деб билади ва шу сўзнинг ёнига баҳор сўзини ёзиб қўяди. Унинг машҳур «сукунат тиллардир» жумласи ҳам мана шундай уйғунлик ахтаришдан туғилган бўлса ажаб эмас. «Болакай чизган қуёшлар» деб аталган шеъридаги олижаноб ғоя ҳам худди шу уйғунлик қонунидандир. Омон табиат билан инсон ўртасидаги уйғунликларга қандай чиройли тимсоллар топса, у замонамиз кишиси билан узоқ тарих ва умуман ўтмиш ўртасида ҳам ана шундай боғланишлар топади: биз ўтмишдан ўсиб чиққанмиз, инсон ўз келажагини ўтмишига ҳам қараб белгилайди, шу маънода Омоннинг шеърларига тарихий фикрлаш хос бир нарса бўлиб кўринади. Унинг тарихий мавзуларда битилган шеърлари кўп. У бугунги кунни тушуниш, тушуниб туриб қадрига етиш учун ўтмишни жуда ҳам яхши англаш кераклигини билади. Шунинг учун ҳам у замон ва ўтмишнинг карвонлари қўнғироғига зеҳн-ла қулоқ солади, халқнинг босиб ўтган йўлларини кузатади ва энг муҳими, бу йўллардан ўзи шу халқнинг вакили сифатида фахр қила оладиган қаҳрамонлик саҳифаларини топади. Халқимизнинг буюк ижодкорлик руҳидан ифтихорга тўлади. Бу Омон Матжон шеърларининг ўзига хос қимматини белгиласа, иккинчи томондан, унинг тасвирда диалектик фикр юрита билишидан далолат бўла олади. У бир шеърида ёзади: «Кўзни юмдим, хаёлимга Кирди дамо-дам Олис ўтмиш, олис авлод, Олис бир олам. Бир ҳикматни англадим мен Боқиб ўтмишга: Кимдир нурга айланмиш, ким Мавҳум товушга…»
Омон мана шунақа бири нурга айланган, бири эса мавҳум товушдангина иборат бўлиб қолган одамлар тарихини ёритиш кераклигини билади ва шеърларига рамзий маънода нур ҳамда соя ўйинини олиб киради. Бу жиҳатдан Омоннинг «Бир қадам олға», «Хум», «13-эшик» ва ниҳоят, «Карвонлар» деб аталган қўшиқларн мағзидаги чуқур фикрлари, воқеасининг кенг қамровли эканлиги билан ажралиб туради. Омон ўзи яхши билган нарсаларни ёзади. Шунинг учун ҳам унинг кўпчилик шеърлари ва жумладан, тарихий мавзуда ёзилганлари Хоразм ҳаётидан эканлиги бизни ажаблантирмайди.
Омон Матжон фикрчан шоир. У фикрни беришда бой адабиётимизнинг ютуқларидан яхши фойдаланади. Бу, айниқса, унинг тўртликларида ёрқин кўринади.
Темирчининг кафти томирбанд қадоқ
Деҳқон панжасида тупроқ ҳиди бор.
Аммо ўғри қўллар… ҳамиша титроқ!
Менга Омоннинг шу деҳқон қўлларидаги тупроқ ҳидини сезганлиги ва сезганларини аниқ, равон мусиқага солиб ифодалаб бериши ёқади. Унда шоирлик сезгиси борлиги равшан, лекин бу ҳали камолотга етиши учун анча заҳматлар чекишга тўғри келади. Унинг эндигина икки шеърий китоби ва Беруний ҳақида ёзган драматик поэмаси чикди. Буларнинг барида ҳам Амунинг енгил хўрсиниш билан чалган оҳанглари эшитилгандек бўлади. Мен унинг шеъридаги хуш овозларни Амунинг насимига ва мусиқасига таққос қилар эканман, бу таққос ижодининг кўламида ва салмоғида ҳам кўринсин, деб тилак билдираман.
Шоир Уйғуннинг «Инжу ва кўпик» деб аталадиган мажозий бир шеъри бор. Шеърнинг хотимасида шундай сатрлар келади:
Елдан мадад олиб денгиз бетида
Оқ чечак отса ҳам кўпикдир кўпик.
Олтинга айланиб қуёш нурида
Кўзни ўйнатса ҳам кўпикдир кўпик.
Дунёда инжу ҳам, кўпик ҳам шаксиз,
Ўзига яраша ўрин олади.
Денгиз тинчидими, шамол тиндими
Кўпик йўқолади, инжу қолади.
Яхшиликнинг юраги шоир айтаётган мана шу абадий инжуга ўхшайди. Унга ясамалик, тез совриладиган муваққат туйғулар бегона.
* * *
Шеъриятимизнинг кеча ва бугунида аён кўриниб турган шундай анъаналар, новаторлик намуналари билан бирга унда эскиброқ қолган жиҳатлар ҳам кўзга ташланади. Шеърият сохта ҳиссиётлардан қутулиши керак. Шеърдай пок бир хилқат мунофиқлик ва алдамчиликни ғоятда ёмон кўради. У буларга нисбатан жуда сезгир. Унинг эгнида ёлғончиликни яшириб бўлмайди. Эскиброқ қолган жиҳатлардан яна бири (буниси жуда эски касал) жимжимадорлик. Шеъриятимизда ёшларда ҳам, баъзан катталарда ҳам ташқи ялтироқлик, оҳанжама сўзлар билан хаспўшлашга ҳаракат қилинадиган фикрсизлик, майдалик, саёзлик вақти-вақти билан кўзга ташланиб турибди. Назаримда, бир кўп шоирларда юракнинг ўрнига ҳам фақат тил ишлаяпти. Шунинг учун одам ёдлаб оладиган шеърлар нисбатан камроқ яратилмоқда.
Шеъриятда зўр фикр ўзининг зўр қофияси билан, айнан ўзига мос бичим, шакли билан дунёга келади. Халқимизда тўй бўлсин, тўн битар деган гап бор. Фикр бўлсин, шакл ҳам битар. Рауф Парфининг шеърларидан бирида «асабим бузилди фикрсизликдан» деган гап учрайди. Ёш шоирларнинг кўпинча Рауф айтмоқчи фикрсизликдан асаблари бузилади, кейин шеърнинг асосларини ҳам бузиб қўядилар. Шеъриятда шакл кўп ва уларнинг барида буюк намуналар яратилган. Демак, айб шаклда эмас. Айб кечинмаларининг шаклини, маълум бир ҳолатдаги кайфиятларининг оҳангларини тополмаган шоирда. Ғазал ҳам, маснавий ҳам, бармоқ ва унинг турли янги универсал шакллари ҳам, зинапоя ҳам, оқ шеър ҳам, сарбаст ҳам шеъриятда тенг ҳуқуқлидир. Улардан бирини камситиб, иккинчисини мақташ соддалик бўлар эди. Ўзбек адабиёти шаклан ранг-баранг адабиёт. Шеърий шакллар баркамол фикрларга муносиб идиш бўлиб келган. Лекин баъзан шеърнинг мундарижаси билан унинг шакли ўртасида мутаносиблик йўқолади, шунда ўқувчи лаззат олиш, завқланиш ўрнига боши айланиб ҳолсиз бўлади. Мен ёш шоир Муҳаммадали Қўшмоқовни сўзга бўлган самимий меҳри учун ҳурмат қиламан. Унинг эркин вазнда ёзилган шеърларида чинакам шоирона топилмалар анчагина. Руҳий кечинмалари бой. Лекин унинг бир қатор шеърлари борки, улар кўзни қамаштиради-ю, юракка ҳеч нарса бермайди. Мана бир шеъри: «Аста-аста эринчоқ сувлар Сузгисида кунни элайди. Дил банд берар. Шамол ғув-ғувлар, Хирмонимни нурга белайди. Пахтазордай тўлишиб хаёл, Пахтазордай: фидойи сўрар. Камолидан кўсаккина лол: Пахтазордай ойдин ўй сурар… Ўзбекистон бўлиб ёғилару дил, Босиб келар офтобдай наво…» Офтоб сувда чайқалмоқда. Хирмонга нур пуркалган, деб шеърга изоҳ бермоқчи бўламану, лекин изоҳим шундан нари ўтмай таппа-тақ тўхтайди. Шеърнинг нарисида изоҳлайдиган гапнинг ўзи йўқ. Унинг ялтироқлигидан кўз ҳам, ақл ҳам қамашади. Шоирни «сузгиси», «дил банд берар» сингари ғалати сўзлар ўзига сеҳрлаб олган. Назаримда шеър шу сўзларнинг пурвиқор намойиши учун ёзилганга ўхшаб кўринади. Одатда халқимиз қовун банд берди, дерди шекилли. Дилнинг қовунга ўхшаб банд бериши балки кашфиётдир. Қушнинг эркаги, шеърнинг фикрсизи ясанчоқ бўлади деб шуни айтсалар керак… Мен ёшлар шеъриятида Миразиз Аъзам, Рауф Парфи, Муҳаммадали Қўшмоқов, Сулаймон Раҳмон, Уллибиби Отаева, Шафоат Раҳматуллаевларни ўзига хос, ўз шеърий иқтидорига мос келадиган шакллар излаётган, шаклий изланишларини чуқур, татимли мазмун билан мутаносиб қилишга уринаётган ижодкорлардан деб биламан. Фақат мурод юракдаги қўрни бошқалар билан бўлишмоқ экан, бунда сўз устида оҳанжама қилиб ўтирмаслик керакдир, деб ўйлайман.
Шеъриятимизнинг юксак анъаналарини давом эттириш шарафи ёш шоирларимизга мерос бўлиб қолмоқда. Улар бунинг масъулиятини қанча тез англаб етсалар, шунча яхши. Ёш қаламкашларга қилинаётган зўр эътиборнинг том моҳияти шунда. Талантга меҳрибонлик керак, бироқ ҳаддан ташқари меҳрибонликдан ётоқчилаб коладиган талантлар ҳам бўлади. Меҳрибончиликларни ижодига катта бир рағбат, туртки деб билган ёшларгина адабиётимизнинг келажагини белгилайдилар.
