Kitabı oku: «Saz», sayfa 3

İsfəndiyar kişi danışa-danışa Yer üzündə ondan – dəmirçi aşıqdan başqa bəlkə də heç kəsdə olmayan bir vəziyyətə düşdü: öz səsi əvəzində ustadının heysiz, nazik, əmma olduqca şirin, doğma səsini eşitdi. Ustadı burda yox, əlbəttə, başqa yerdə idi. Aşağı kənd Qonaqlıda, sədr Mədətin evində, ayaqlarında yumşaq qara məs, xalı-zililər üstündə asta-asta o baş-bu başa yeriyə-yeriyə danışırdı:

– …Nəqşin, yəni on səkkiz min aləmin Sahibi “Bənd” deyil, Bağdı deyirik.

Dilimizin uca kəlməsi Bağ, anlamazların dilində “Boq”a dönüb, övladlarım.

 
Əvvəl çəpər bağlanardı,
İndi Bağlar çəp Ərləndi.
 

Bu çəpər kənd-kəsəkdə gördüyümüz çəpərlərdən deyil. Bu “çəpər” – çəp Ərdi. Yəni Elmə çəp baxan, etiqadsız Ərdi. “Çəp Ər Bağlanardı”, yəni Elm öyrənib, kürreyi-ərzdə otura-otura EySarın səsini – Ününü eşidə-eşidə Elm yayan, insanı-insana bağlayan Bağ olardı. Sahiblərimizin – Kainat Bağlarının Yer üzündə övladları olan biz Bağları, Arazın o tayında, Türkiyədə, İraqda, Elm mərkəzimiz Bağdadda hər yandan çəpərləmişik, millətimizin bir qismini o biri qisminə bağlaya bilmirik… İsrayıldakılar, İspaniyadakılar, Rus, İngilis içindəkilər lap batin olublar, övladlarım.

Aşağı kənddə – Qonaqlıda Nizaminin kitabını oxuyan uşaqlar məktəbin direktoru Ələsgərdən soruşublar: “Ay müəllim, Nizami yazır ki, Camü-Cəmşid qayanın içindəydi, camın içində əbədi od yanırdı. O nə deməkdi?” Yazıq direktor necə desin ki, SafAğ Elmimizi Bağıstanda – “Bisütun”da, yəni lap qayım yerdə gizlədib, adını da gizlədib “Camü-Cəmşid” demişik, “Cam” da yanan Od da Elmimiz – həqiqətimiz deməkdi!!! Rəmzlər içində gizlədirik övladlarım. Odumuza – həqiqətimizə qrekin diliylə “at” deyirik. Gur Odumuza “Qır at”, Odər Odumuza “Dür at” deyirik! EySarımızın səsi – Ünü ilə gələn GürÜnümüzə “Quran” deyirik. OdÜn ƏsEyimizə (Uca Yaradan Yn Həqiqətimizə) – “Dəniz” deyirik. Altı qitəli Yerin sahibi ƏsƏlMənimizə¹¹ “Altı ayaqlı dəniz atı” deyirik. Bu rəmzin özünü də gizlətmək məqsədi ilə “Altıayaqlı dəniz atı” əvəzində “Şeş payi Bəhri” deyirik. Şahzadə Qasımın “at”ı – Odu Ulu Bağ ƏsƏlMəndən – “Süleyman” padşahdan ayrılıb “müsəlman” kütləsi içində mühasirədə qalıb, övladlarım. AğSim – uca SafAğ İnsan ikən “Qasim”ə – “Qasım”a döndərilənimiz xilaskarını – Ulu Bağ ƏsƏlMəni çağırır, övladlarım: “Gəl, Ey Şeşpayi-bəhrim! Qalmadı tabanım, təhrim!..”

Qılıncın sərt, cod səsi Çürük Aşığın nazik, heysiz səsini qırdı:

– Bəsdi!

İsfəndiyar kişi vəcdin – hissiyyatın gücündən dolmuş gözlərini silib, daha bir az da öz qeyri-adi vəziyyətində qaldı; el içində “Mansır” çağrılan atası Mənsurun buzovlu inək aparıb sazbənd Əsədin həyətində oturub, içəridən Çürüyün sifarişi ilə düzəldilmiş, par-par yanan şirmayılı “Təvər” sazla çıxdığını görürdü. “Elə burdaca bir Divani çal”, – dediyini eşidirdi, sağ əlinin barmaqlarında gilas qabığından “təzənə”nin, sol əlinin barmaqlarında şirmayıların soyuqluğunu, köksündə çanağın böyüklüyünü – sanbalını hiss edirdi, eyni anda da “Divani” çalan Bəhmənin çatılı qaşları altında yumulu gözlərini görür və yenə də Çürüyün səsini eşidirdi:

– “Divan”i – OdEvÜndü – Od Evi Ünüdü, övladlarım. Ününü eşidən ustadım “Divan”i üstündə deyib: Süleymanı rəmz içində gizlət, ey millətim. Altı qitəli Yerin “Allah”ına – ƏlAğ EySara da “Şeşpayi-Bəhri” de. Həqiqətdən kənar dil xoş gəlir kar-kor övladlarıma. Bilmirlər ki, BağƏsƏlMəni “müsəlman”a, ƏsƏlimi “İslam”a, Vahid Həqiqət Bağı BağHəmOdu “Məhəmməd”ə döndərən, həqiqətimizi əlimizdən alan dildi!..

Qılınc şallağı yəhərin qaşına vurdu:

– Bəsdi, – dedi, – bu dediklərini bir kağıza yazıb aparıb NKVD Gülənova versələr, sinəsi ordennən dolu Qılınc Qurbanı da sənnən, Çür üknən, Xızr Abıynan bir yerdə ge dərgəlməzə göndərməzlərmi, İsfəndiyar kişi?! Otuz yeddinci ildən bəri, bu beş ildə günahsız gedən yuz-yüz bolşevikin dalınca Qılıncınızı da sındırsalar, kim qoruyar burda xəlvəti “Gəl Ey!” – deyən aşıq milləti?!

Qoca hələ də bir şey anlamırdı.

– Niyə axı, a Qurban?! Mən fəhmsizi qandır görüm, “lailahəillalah”ı gedər-gəlməzə göndərən hökumət “lailahəillallah” düşməni bolşeviki niyə göndərsin gedər-gəlməzə?! Deyirlər Stalinin xəbəri yoxdur tutulanlarımızdan.

Qılınc yəhərdən əyilib:

– Qulağını bəri tut, – deyib yenə pıçıltıya keçdi, – Əs-ƏlMən yox, atamız, rəhbərimiz Stalin yoldaşın zəmanəsidi bu zəmanə, İsfəndiyar kişi! Molla Gülən kimi qansız çuğulun birisi yazsa ki, Stalinin zəmanəsindən şikayətçidi bu adam, Stalini yox, “Şeşpayi-bəhri” çağırır, neyniyərlər sənə?!

Qoca dedi:

– Kimdi Stalinin zəmanəsindən şikayət eliyən, a Qurban? Oğru-əyri yox, qaçaq-quldur, bandit-filan yox! Ağa haykırmır başımızın üstündə, bəy şallağı şaqqıldamır kürəyimizdə! Bir tikə çörəyimizi qulaq dincliyiynən yeyib gündə min yol şükür deyirik! Sən bilmirsənmi nədir mənim dərdim?! Bilmirsənmi niyə çağırıram qurbanı olduqlarımı?! Bircə dənə məktub var evdə: “Gəldik çıxdıq Qroznı şəhəri səmtinə. Adresimiz palevoy poçt nömrə üç min on iki”. Vəssəlam! Stalininə də qurban olum sənin, Varaşilovuna da, Budyonnusuna¹² da! Sovet əsgərinin, deyirlər, beşaçılan nədi, heç berdankası da yoxdu. Nemes, deyirlər, avtomatnan pencər təki biçir-tökür bizimkiləri! Nə qədər ki, çəkic vururam, dəh-rə-məhrə, balta-filan düzəldirəm, başım qarışır bir az. Elə ki, çəkici qoyuram zindanın yanına, o köhnə dudmanda basdı-ğım körüyün əvəzində bu sinəm körüyə dönür, canım kürə-yə – ocağa dönür yanır, gözlərim dolur. Necə “Divani” çal-mayım, necə “Gəl Ey!” deməyim mən bədbəxt?!

Qılınc elə hey yəhərin qaşını tıqqıldadırdı, pıçıltı ilə:

– Bağırma! Bağırma! Eşidən olar! – deyirdi.

Qoca susub əlinin arxasını gözlərinə çəkdi.

– Bir Molla Gülən olmasın, yüzü olsun! Bir NKVD Gülənov olmasın, mini olsun! Sinəm yananda, yaş gözlərimi qovuranda heç “Şeşpayi-Bəhri” də yox, “Bənd” də yox, lap belə həqiqi ad-sanlarıynan çağıracam qurbanı olduqlarımı! “Gəl Ey Bağ Atam! Gəlin Ey Əllər – Oğullar!” Gələcəklər, a Qurban! İnan!

Qılınc elə yəhəri döyəcləyirdi.

– Deməli, Qılınc Qurbanın bu qədər sözü-söhbəti hədərdi?!

Qoca bir daha gözlərini sildi.

– Qurbanı olduqlarım özləri yuxu verdilər, balamın diliynən söz dedilər, saz da tilsimləndi, üstəlik, söz də tilsimləndi. Səsim batdı daha, a Qurban! Oxumuram daha!

Qılınc yenə papiros yandırıb, tüstünü dörd dövrəsinə üfürdü.

– Boy-buxunun, qolun-qılçın, maşallah, pəhləvan! Ürəyin, əksinə, belə! Toxdamaqdan ötrü sən bu zəmanənin Süleymanını, Stalinini çağır, a kişi! Ali Baş Komandan Stalin yoldaşın şəxsən özünə məktub yaz, adresi “palevoy poçta nömrə üç min on iki”ni yaz orda, xahiş elə ki, bu qoşa əsgər atasına bir xəbər çatdır oğullarından.

Qocanın sinəsi körük kimi qalxıb enirdi.

– Sağ ol, a Qurban. Yaxşı məsləhətdi. Əmbə… çətin davadı bu dava. Ali Baş Komandanda vaxt hardadı dəmirçi İsfəndiyarın məktubuna cavab versin?

– Verər, a kişi! Heç bilirsənmi nə qədər yazan var?! Hamısına öz imzasıynan cavab verir!

– Həə?!

– Bəli! Genə deyirəm, mənim sənə xüsusi hörmətim var, İsfəndiyar kişi. Bu kənddə elə bir təkər şini tapmaq olmaz ki, sənin əlin dəyməmiş olsun ona. Kətmən vuranlarımızın əlinin ketmənisən, yer sulayanların əlinin lapatkasısan. İncimə məndən. Sənin namusun mənim namusumdu, İsfəndiyar kişi! Mənim borcumdu ki, sənin gəlinlərinin namusunu göz bəbəyim kimi qoruyum!

Qoca heydən düşmüş kimi, zindan ağırlığında əlini zorla qaldırıb yəhərin qaşında duran enli, quru əlin üstünə qoydu.

– Elə danışırsan, guya nəsə olub! Namuslu zənənin namusunu qorumağa bir səbəb olmalıdı axı!

Qılınc əlini qocanın əlinin altından çəkdi.

– Mən sənə dedim, İsfəndiyar kişi! Dedim mən əsassız söz danışmaram!

Qocanın nəfəsi təngiyirdi. İndi nə isə müsibətli bir xəbər eşidəcəyini kəsdirib, əzab-işgəncə ilə çalışırdı ki, özünü toxdaq saxlasın.

– Deyirsən… deyirsən yanı göz-qaş eləyib gəlinlərə?! Ya nə?!

– Onu görməmişəm hələ. Vicdanıma ləkə salammaram, İsfəndiyar kişi, böhtan deyəmmərəm!

– Bə məni niyə öldürürsən, a Qurban?! Uşaqnavalıq ha deyiləm, mənnən altdan-üstdən niyə danışırsan?! Ferşili mən çox təmiz, çox namuslu adam bilirəm. Sən mənim camaata qulluğuma qiymət qoyursan, çox sağ ol, ömrün uzun olsun, bu dünya durduqca sən də durasan, başına dönüm! Mən də özlüyümdə ferşilin elə gözəl insan qayğısına, zəhmətinə qiymət qoyuram. Neçə vaxtdı ülfət bağlamışıq. Yazığın, baxtıqaranın biridi. Bir mən bilirəm o necə baxtıqara adamdı! Ha çalışıram üzü gülsün, olmur ki, olmur! Yazbaşı idarədə söhbət düşdü, dedilər bir at verək, manqaların arasında taytımasın. Yəhərli-yüyənli atı ambulatoriyanın qabağında görəndə sevindiyindən gözü doldu yazığın. Əmbə nə olsun ki, fələk vurdu yan saldı. Bu yanda, qamışlıqda suya əhəng səpəndə getmişdim əl yetirim, bir də baxdıq ki, atın başı şişib kötüyə dönüb! Ömründə eşidibsənmi ki, su ilanınının zəhəri olsun? Əmbə ferşilin atını vuranda gəldi su ilanı da zəhərli oldu. At öləndən sonra idarədə təklif elədim, dedim, təzəsini verək. Əmbə…

– Əmbə ferşil götürmədi! Dedi “mən baxtsız adamam, o atı ilan vurdu, bunu da canavar yeyəcək”, hə? – Qılınc qocanın sözünü kəsib, yenə yan-yörəsinə baxdı. – Bunu mənə niyə danışırsan, a kişi?!

Həddindən artıq həyəcanlandığındanmı, ağrıdan, yorğunluqdanmı, nədənsə, qocanın yenə də fikri dumanlanmışdı. Qılıncın qara meşin şapkasının uzun günlüyü altında tünd qaraya çalan sifətinə baxıb gözlərini döydü.

– Vallah, heç özüm də bilmirəm niyə danışıram, a Qurban, başına dönüm! Yəqin demək istəyirəm ki, çox şəkkaklıq eləmə, sən də mənim gözümnən bax o yazığa!

Qılınc Qurban köksünü ötürdü.

– Nursan sən, İsfəndiyar kişi! Hərdən lap mat-məəttəl qalıram, elə bil heç bu dünyanın adamı deyilsən! Mən sənə deyirəm, o axsaq gədə düz adam deyil, namus məsələsindən danışıram, sən onun tərəfini saxlayırsan! Nə təhər başa düşək bunu?!

Qoca susdu. Hərdən, qeyri-iradi, sifətindən, boyun-boğazından ağcaqanadları qova-qova yerə baxırdı. Doğrudan da, əgər söhbət namus söhbəti idisə, əgər Hacı doğrudan da onun gəlinlərinə başqa nəzərlə baxırdısa, “qaranlıqda yaylığı ağara-ağara gözlərini silirdisə o, nə üçün feldşeri bu qədər həyəcanla müdafiə edirdi?!

Düşündü… Nəhayət, düşündü və nə qədər qəribə olsa da, həqiqət belədir ki, feldşerlə ünsiyyətinin əsas səbəbini yalnız indicə başa düşdü. Dərk etdi ki, oğlanları gedəndən sonra Hacı ilə ünsiyyətini məhz ona görə dərinləşdirməyə çalışmışdı ki, Hacı bu ünsiyyəti, dostluğu ayaqlayıb onun gəlinlərinə əyri gözlə baxmasın. Qoca bunu da yalnız indicə dərk etdi ki, feldşer onu duyurdu. Məhz duyduğuna görə də onunla üz-üzə gələndə xəcalət çəkir, tər tökürdü, sonra da… ağlayırdı!

Qılınc papiros sümürürdü.

– Gələcəm. Axşamda-sabahda bir vaxt tapıb gələcəm, belə gəşt eləməyim nədəndi, hökmən deyəcəm. Nə qədər zəhmətkeş, mərifətli adam olsan da, əyriliyin varsa, sənin əyriliyini də kəsəcəm, İsfəndiyar kişi! Bu xəbərdarlığı da elədim.

Qoca deyilənləri eşitmirdi.

– Mən inanmıram! – deyib qəfildən başını qaldırıb özü də bilmədən qışqırdı. – Mən inanmıram, ferşil Hacı mənim çörəyimi bassın! Rəhmanın, Bəhmənin əhli-əyalına baxmaz!

Qılınc diksindi. Yəhərdə dimdik qalxıb bir daha ətraflara boylandı.

– Yavaş, a kişi! Niyə çığırırsan?!

Qoca tər tökdü.

– Sən deyilsənmi məni çığırdan?! Elə sözmü deyirsən çığırmayım?! A Qurban, başına dönüm, axı niyə demirsən görüm niyə bu qədər şəkkaksan?! Neyləyib o bədbəxt, nə qələt qarışdırıb ki, belə əzrayıla dönübsən sən?!

Qılınc yenə onu bərk hirsləndirdi.

– Yavaş! Eşidən olar!

Qoca əksinə, kükrədi:

– Eşitsinlər! De görüm nə görübsən?!

– Mən sənə genə deyirəm! – Qılınc yəhərdən əyilib lap pıçıltıya keçdi: – Bayaq dedim, yalan danışıb vicdanıma ləkə salammaram.

– Əsasın yoxdu ki?! Yoxdu ki?!

– Əsas – mənim beynim! Əsas – Molla Gülən!.. Əsas – elə sözlər deyib o gədə: “Allah mənim Allahımdı, dava saldı ki, dünya axsaqnan dolsun”. Çox yerəbaxan gədədi, İsfəndiyar kişi. Suyun lal axanındandı. İdarədən qayıdıram, baxıram – genə oturub… Başıaşağı, taytıya-taytıya gedir, gəlir, nə bir adamnan kəlmə kəsir o boyda kənddə, nə bir adamın çörəyini kəsir. Əmbə sənnən, özün deyirsən, ünsiyyəti var!..

Dava başlıyalı mən iki göz də satın almışam, İsfəndiyar kişi, o gədənin qarnının altını görməyə bilmirəm!

Qoca baxıb-baxıb, birdən yenə partladı:

– Sənə and verirəm balalarıyın canına, ailəmin namus, qeyrət məsələsini çıxart başından! Balalarımnan işin olmasın, a Qurban, balalarına qurban olum!

Qılınc bu dəfə tüstünü ciyərlərinə çəkdi.

– Balam olsaydı, indi mən də sən təki əsgər atası olardım, İsfəndiyar kişi!.. – Boğuq gülüb, əyilib əlini qocanın çiyninə vurdu. –

Qocalırsan…

Qaranlıq çöl, ağarışan gölməçələr, ala-tala buludlu, ulduzlu göy, qamış damları bozaran sakit kənd – hər şey birdən-birə İsfəndiyar kişiyə qəmli-qüssəli göründü. Dünyada insan üçün övladsızlıqdan böyük dərd bilməyən qoca, bayaqdan bəri ara-sıra fikrini məşğul edən əsgəri də, feldşer barədə söhbəti də unudub, inilti ilə:

– Bağışla! – dedi. – Doğrudan kaftarlaşmışam! Bağışla məni…

6

Üfüqdən dəsdəyirmi, qıpqırmızı ay qalxırdı. Qılınc Qurbanın qara meşin şapqasının qabağında ulduz, qara meşin pencəyin dəmir düymələri işıldaşırdı. Aya dikili gözləri qıyılmışdı.

İsfəndiyar kişi bir əli ilə yəhərin şehdən islanmış qaşından tutub, altdan dik sovet sədrinin qıyılı gözlərinə baxa-baxa, indi əməlli-başlı yalvarırdı:

– Qurbanın olum, a Qurban! Ayaqlarının altında ölüm, a Qurban, onun barəsində pis fikrə düşmə. İki göz də satın almağın, ehtiyatlı olmağın yaxşıdı, çox yaxşıdı. Ancaq ferşil barədə fikrini dəyiş. Çoban Abdullanın oğlunun qıçı neçə yerdən yaralıdı. Hər gün gedir o dağ ətəyinə, Mağarın baldırının sarığını dəyişir. Komsomol Bənövşə istəyir hörmət eləsin qardaşına görə, bir qəpiyini də almır o qızın! Mənim atam da, rəhmətlik arvad da qızdırmadan üzülüb ölüb. İndi deyirlər əhli-bəşərin bir düşməni var, o da Hitlerdi. Ancaq mənim aləmimdə bu ağcaqanad ki var, Hitlerdən də betərdi. Neçə aydı o yazıq axsaq ağcaqanadnan cəngi-cidadadı. Mən də bilirəm, bütün kəndə də bəllidi ki, sən həmişə elin qeyrətini çəkibsən, elə ona görə də belə balaca qalıbsan…

Qılınc yorğun-yorğun qımışıb yenə əlini qocanın çiyninə vurdu.

– Balacalığıma sataşma, İsfəndiyar kişi, Heç xəbərin varmı ki, dünyada nə ki böyuk adam olub, hamısı boydan balaca olub? Tək birindən başqa.

Feldşer haqqında xoşagəlməz söhbəti qurtarmağa İsfəndiyar kişi özü də ehtiyac hiss edirdi, ancaq susa bilmirdi. Qılınc “tək birindən başqa” deyəndə, nəhayət, söhbət dəyişdi.

– O tək kimdi, a Qurban?

– Pyotr Pervi! Eşidibsən? Hardan eşidəcəksən?! Əslində, o da köpəyoğlunun biriydi. Bizim buraları əvvəlcə o tapdalayıb. Əmbə “veliki”di… O gün vayenkomata gedəndə ordenlərimi taxıb getmişdim. Talıbov baxdı, dedi mən bilmirdim sən belə böyük adamsan. Başladı bütün dünyanın böyük adamlarını saymağa. Möhkəmcə doladı məni. Pul yığmaqdan qudurub. Eşalondan, bir atpravkadan saxlamaqdan ötrü çağırışçı əsgərdən on min alır, deyirlər. İxtiyarım çatmasa da, yoxladacam bu işi, dədəsini yandıracam köpəyoğlunun! Sözüm bunda deyil, doladı məni deyirəm. Ürəyimdə dedim, yaxşı, sən ol mayor Talıbov, mən də olum Qılınc Qurban. Söhbət eliyə-eliyə ustubluca əlimi atdım qoburuna, tapançasını çıxardım qoydum cibimə. Axşam gəlirəm, görürəm rəngi sapsarıdı. Əmbə vermədim tapançanı… Bu müharibə başlayan günü Moskvadan Səmərqəndə xeyli adam gedib, deyiblər gəlmişik Teymurləngin tabut-sandığını açaq. Özbəklər deyiblər Teymurləng müharibə allahıdı, tabut-sandığı açsanız müharibə başlanar. Açıblar, dava da elə o gecə başlanıb. Sözdü… Ayrı şey deyirəm. Sandığı açanda görüblər Teymurləngin skeleti düz iki metrədi. Gör indi özü nə uzunluqda olub? Bunu dedim orda Talıbova, dedim, Teymurləngi böyük adam saymırsanmı? Yox, dedi, əslində Pyotr Pervini də böyük saymıram. Napalyon lap gödək olub, onu da böyük saymıram. Bir Lenindi balacaboy, böyük adam, bir də sənsən dedi.

Qılıncın ovcunda “brauninq” işıldadı.

– Yaman göyçək şeydi, hə?

Qoca qaranlıqda gözucu baxıb, tapançanın göyçək, ya qeyri-göyçək olduğu barədə bir şey demədi.

Dedi:

– Üstündə gəzdirmə, sən Allah, a Qurban. Xatalı şeydi. Allah eləməmiş, hirslənərsən, gözünü qan tutar, əlindən xata çıxar.

Qılınc tapançanı ovcunda atıb-tutdu.

– Silah mənim iqruşqamdı, İsfəndiyar kişi. Sənin əlində çəkic iqruşqa olan kimi… Dəmirçixanada briqadirlərə hirslənən vaxtın olub?

– Başımın tükü sanı.

– Çəkici briqadirin başına endirdiyin vaxtın necə?

Qoca təəccübləndi:

– Allah eləməsin, a Qurban, nə danışdığındı!

– Deməli, İsfəndiyar kişi, ağıllı adamın əlində silah xatalı deyil. Adam özü silahın əlində olanda, orası xatalıdı.

Qocanın ayağı ulğun koluna toxundu. Əyilib, ulğundan bir şax qoparıb, asta-asta üzünə, boynuna çırpıb ağcaqanadları qovdu.

– “Adam özü silah əlində”? Bir az qəliz oldu, a Qurban!

– Əşi, sözdü deyirəm də. Çox ağır söhbət elədim sənnən bu gecə. Onçun indi belə mətləbsiz şeylər danışıram ki, fikrin dağılsın bir az. Mən özüm bir vaxt mauzerin əlində olmuşam. Mən mauzeri yox, mauzer məni aparırdı qaçaqların üstə.

– O barədə camaat yaman danışır.

– Hə?

– Sənin qaçaqları qırmağın dillərdə dastandı, a Qurban. Zalımdı, qansızdı deyənlər də var. Əmbə elələri bəy şallağı görməyənlərdi.

Qılınc qeyri-müəyyən tərzdə mızıldanıb susdu. Hələ də ovcunda şappaşap atıb tutduğu “brauninq”i cibinə qoyub, nədənsə yenə o yan-bu yana boylandı.

– Əmbə vayenkom ay axtarır ha! Qoy bir həftə də axtarsın. Aparıb stolun üstünə qoyanda yəqin qucaqlayıb öpəcək, qonaqlıq təklif eliyəcək. Bilirsən nə deyəcəm? Deyəcəm mənim böyüklüyümü təsdiq… A kişi, fikrin hardadı?

İsfəndiyar kişinin fikri doğrudan da ayrı yerdə idi. Uzaqda, ambulatoriyanın qabağında işıq görmüşdü: Hacı ocaq qalayırdı.

– Sən o söhbəti nahaq elədin, a Qurban. Ferşil barədə…

Qılınc tündləşdi.

– Özün xahiş eləyirsən ki, tutub eləməyim o gədəni, özün də söhbəti təzələyirsən!

Qoca səbəbini özü də başa düşmədən, gözünü işıqdan çəkə bilmirdi.

– Yanı sənin onu tutmaq fikrin də var?!

Qılınc şallağı o yan-bu yana fırlatdı.

– Bəy şallağını görmüyənlər düz deyirlər – qəddar adamam mən, İsfəndiyar kişi! Genə xəbərdarlıq eləyirəm, bir də qapı-bacaya çağırma onu!

İsfəndiyar kişinin əli ürəyinin üstündə idi.

– A Qurban, başına dönüm, yazıqdı! Bədbəxtdi, a Qurban! Yerli hökumətsən, sən qiymət verməlisən ona, a Qurban!

Bu yalvarışda sərt tələb də hiss olunurdu. Qılınc dözməyib:

– Bəsdi! – dedi və atı tərpədib aralandı. Əmma eynilə bayaqkı kimi yenə cilovu çəkib, papirosun közərtisini əks edən gözlərlə diqqətlə qocaya baxdı.

– Səndən bircə xahişim var. Neynirsən elə, kimnən nə təhər dolanırsan dolan, əmbə mənə yalan demə ha!

Qoca yanıb-yaxılıb, əllərini dizlərinə çırpdı. Bu, Qılıncı tutdu.

– Yaxşı, yaxşı! – dedi. – Yeri get, yıxıl yat!.. Gözümə birtəhər dəyirsən. Naxoşlarsan ha, kişi! Özünü gümrah saxla! Yola-izə az bax! Axşam salam verdim, salamımı da almadın. Çox fikirlənmə! İnşallah, bir gün bizim küçədə də bayram olar. Mənim sözüm deyil bu, Stalin yoldaş deyib! Ona inan sən! “Bəndə bəndəm” – “Bağa bağlıyam” demə! Sultan Əmirlinin kabinetində Leninin bax bu əlim qalınlığında kitabı var. Allah, peyğəmbər-zad əleyhinə! Başa düş, nə deməkdi bu! Mən də Ağ deyiləmmi?! Bizim istribitelni batalyonun komissarıdı Sultan! Hər həftənin axırında Məhərin budkasında siyasi dərs keçir bizə. Bilirsən ki, o da Bağ nəslindəndi, Təbrizdə böyük mülkü-zadı olub Sultanın qardaşı Mədədin. Bir vaxt onlar da “Bəndə bəndəm” – “Bağa bağlıyam” deyiblər. Get Aşağı kənd Qonaqlıda qapısını aç sədr Mədədin “Salam” əvəzinə “ƏsƏlim” de, gör necə bağırar: “Kəs səsini!” Qəzəbnak olma, kişi! Get! Bir də eşitməyim o “Şeşpayi-bəhri”ni!

Qılınc atını sürüb getdi. Dəmirçi yel vurduqca qığılcımlanan papirosun işıltısına baxa-baxa tək bircə anlığa fikrindən ayrıldı. Qocaya elə gəldi ki, sovet sədri də davaya oğul göndərmiş olsaydı, nə onun – İsfəndiyar kişinin, nə də başqalarının haqqında düşünə bilərdi; başqasının haqqında düşünmək, özgənin dərdini çəkmək asandır.

Yavaş-yavaş kəndə doğru addımlayanda yenə də drezendən düşən əsgəri xatırladı. Doğrudanmı gözü alacalanıb, xəyallanıb?.. Gələn əsgərdisə, bəs kənddə niyə səs-səmir yoxdu?.. Qurbanlıda ev çoxdur. İki yüzdən artıqdır. Ancaq bir ildir ki, bu evlərin xeyri də, şəri də ortaqdır. Birisinin ayağına daş dəydimi, o dəqiqə hamı xəbər tutur. Birisinin gedəni gəldimi, dərhal toy-bayram başlayır, çağırışma, səsləşmə, muştuluqlama… İsfəndiyar kişi bir daha əyilib əlini otun şehinə çəkib, ovcunu alnına qoydu. Qızdırmalı adam kimi, alnı əlini yandırdı.

7

Və elə alnı əlini yandırdığı anda da qulağına səs gəldi. Duruxub, nəfəsini qısıb, sinəsini ağır çəkic kimi döyəcləyən ürəyinin gurultuları ilə qarışıq səsi nə qədər dinlədiyini və yerindən qopub necə yüyürdüyünü bilmədi. Çünki səs adi səs deyildi: saz səsi idi! Özü də bəridən, ucqardan, qovaq səmtindən eşidilirdi!

Lap çoxdandı, kim bilir neçə ildi ki, İsfəndiyar kişi belə yüyürməmişdi. Nəfəsi qaraldı. Boğazında gicişmə hiss etdi. Əmma dayanmadı. Çünki çalan Bəhmən idi! “Təvər” – OdEvƏr sazda “Divani”ni – OdEvÜnü bu qədər ağır samballa Kim çala bilərdi Bəhməndən başqa?! “…Qulağına Təvər sazda “Divani” gəlsə, bil ki, qayıtmışam, baba”. Demək, yuxu boş-boşuna deyilmiş! Demək, sazın tilsimi sındı!

– Oğlum gəldi!.. Ay camaat, Bəhmənim gəldi!.. – Qoca qışqırmağa çalışırdı, səsi çıxmırdı.

Həyətə yaxınlaşanda gözləri torlanmışdı. Qovağın nəhəng qaraltısı qarşısında ləngər vururdu, yanıb qurtarmaqda olan təzəklərin əlcə-əlcə qırmızı odlarının parıltıları, qızmağa qoyulmuş samovardan çıxan alov o yan-bu yana yaymalanırdı.

Qocanın köksündəki ağrı şiddətlənib yayılırdı. Başa düşürdü ki, bu yaxşı əlamət deyil. Əmma heç bir qorxu-hürkü yoxdu. Çünki indi sazın səsini daha aydın eşidirdi, simlərə təzənə vuran, pərdələrdə gəzən barmaqların məhz Bəhmənin barmaqları olduğunu daha artıq inamla təsdiq edirdi. Demək, “sonbeşik – yurda keşik” məhz onun xəyal elədiyi kimi gəlmişdi: gecə vaxtı, xəbərsiz-ətərsiz, qapıdan girib gəlinlərlə, uşaqlarla görüşüb-öpüşəndən sonra, hələlik qonumqonşuya, kəndə səs salmağı lazım bilməyib, sazı divardan endirib, köynəkdən çıxarıb, sinəsinə basıb, atasını sazla çağırmağa başlamışdı.

Qoca oğlunun sinədən gələn asta, şirin səsini eşitdi:

 
Gəl, ey Şeşpayi-bəhrim,
Qalmadı tabanım, təhrim!..
 

– Gəlirəm, mənim balam, gəlirəm!.. – Qapını açıb özünü içəri saldı.

Saz divarda, xalçanın üstündə, həmin yerindəcə asılı dururdu. Böyük gəlin yerə ləyən qoyub “qara pıspısalar”dan – qızlarından hansınınsa saçını yuyurdu. Rəhmanla Bəhmənin uşaqlığını xatırladan, topasaçlı, qarnıaçıq əkizlər taxtın üstündə, süfrə qırağında oturmuşdular. Kiçik gəlin onların südlə dolu nimçələrinə çörək ovurdu. Duman içində olsa da, İsfəndiyar kişi bunların hamısını görürdü. Əmma “Divani”nin sehrli-zərbli dalğaları, oğlunun səsi hələ qulaqlarında idi:

 
Gəl, ey Şeşpayi-bəhrim…
 

“Bu nədi belə, ay oğul?! Hardasan, a qurbanın olum?!” – Qoca bir də saza baxdı, bir də gəlinlərinə, nəvələrinə baxdı. Səs xırp kəsildi. Otaqda hər şey zülmətə batdı. İsfəndiyar kişi huşunu itirib yıxılıdığını hiss etmədi.

8

Bir az sonra gözlərini açanda, qarşısında əvvəlcə Hacının sifətini gördü. Feldşerin yun çöpüyü kimi boz saqqalı arıq sifətini, lap eynilə yun çöpüyü kimi bomboz qalın qaşlarını, dərin çuxurlarda azca şirin baxan xırdaca gözlərini gördü. Hacının üzünə heç vaxt bu qədər yaxından baxmamışdı. Yəqin ki, buna görə də, ağlı üstünə gələndə əvvəlcə feldşerin haqqında fikirləşdi: “yazıq nə yaman çirkinmiş”. Bu ani fikir ötüb keçəndə, drezendən düşən əsgər də, Qılınc Qurban da, Bəhmənin “Divani”si də, divarda öz yerindəcə asılı duran saz da, hətta böyük gəlinin yerə ləyən qoyub qızının saçını yuduğu, kiçik gəlinin nimçəyə çörək ovduğu da, hər şey bütün təfsilatı ilə yadına düşdü. Və qoca birdən acı-acı gülümsündü:

– Dəmirçi İsfəndiyar da xəriflərmiş, ay Hacı!

Feldşer onun üzünə baxmırdı.

– Axşamdan gözümə birtəhər dəyirdin, İsfəndiyar əmi. Yaxşı ki, bir yana getməmişdim.

– Yoxsa işim bitmişdi, hə?

– Allah eləməsin, İsfəndiyar əmi.

– Uşaqlar hanı, gözümə dəymirlər?

Bir-birinin eyni olan zərif, alagöz, sarı gəlinlər irəli durdular. İkisi də yaşmağı burunlarının üstünə qaldırıb yaşlı kirpiklərini döyə-döyə gülümsəyirdi, sevinirdi. “Qara pıs-pısalar” və əkizlər analarının ətəklərindən yapışıb boylanırdılar. Uşaqların gözlərində hələ də qorxu qalmışdı.

Hardasa it hürürdü. Kəndin arasında nə isə səs-küy vardı. Bunu qulağı alanda qoca istər-istəməz dikəldi. “Bir eşiyə çıxın, görün o nə səsdi?” – demək istədi, bayaqkı halətinin təkrar olunmağından ehtiyatlanmış kimi qaşlarını çatıb yenə başını yastığa endirdi. Rəngi boğunuqdu. Qalın, cod dodaqları göyərib daha da codlaşmışdı. Yarıaçıq pəncərənin altında qaynaşan pərvanələrin arasında işıldayan yeddilik lampa yaxında olsaydı, qocanın bir az çökük gicgahlarındakı göyərtilər də aydın görünərdi. İndilikdə bunu Hacıdan başqa görən yoxdu. Feldşer qəmli və bir az ürkək gözlərlə baxıb fikirləşirdi ki, bu yıxılmaqla İsfəndiyar kişi gərək azı bir həftə yerindən qalxmasın. Yaxşı olar ki, heç tərpənməsin. Əmma Hacı bunu gəlinlərə demək, cəmi bir neçə dəqiqə bundan əvvəl qayınatanın başının üzərində göz yaşı axıtmış bacıları yenidən qorxuya salmaq istəmirdi.

Qoca barmağının işarəsi ilə nəvələrini yanına çağırdı. “Qara pıs-pısa”ların təzəcə yuyulub hələ qurumamış yumşaq, sərin saçlarını sığalladı. Əkizlərin birini sağ, birini sol böyründə oturtdu.

– Babanın əllərini ovuş-ovuş eləyin, – dedi.

Uşaqlar topasaçlı başlarını əyib ciddi-cəhdlə işə girişəndə qoca gülümsəyib Hacıya göz vurdu.

– İşə yarayırlar, – dedi.

Bayırda səs-küy artırdı. Həmişə bu vədə vağzaldan qayıdıb evlərə qəzet, məktub paylayan yetim qız – poçtalyon Milli – Milliyyə ilə qonşuların səsləri bir-birinə qarışırdı. İsfəndiyar kişiyə elə gəldi ki, Milli onun gəlinlərini də çağırır: “Ay Pəri! Ay Tubu!” – deyir, “muştuluq, muştuluq!” – deyir. Dəmir yolda bir tikə yeri aydınlaşdıran solğun fənər işığında, sonra Məhərin budkasının pəncərəsi qabağında gözünə dəyib qaranlıqda yox olan əsgər paltarlı adam kim bilir neçənci dəfə xəyalında dolananda qocanın dodaqları, saqqalı titrədi. Yenə dikəlib, “Eşitmirsinizmi? Çağıranı eşitmirsinizmi, ay qızım?” – demək istədi. Əmma çağıran vardısa, bəs gəlinlər niyə hay vermirdilər? “Muştuluq, muştuluq!” – deyən vardısa, bəs gəlinlər niyə bu qədər laqeyd dayanmışdılar?.. Qoca eynilə bayaq saz səsi eşidəndə olduğu kimi, ürəyinin çapaladığını, gözlərinin torlandığını hiss etdi. Pəncərənin altında lampanın işığı azaldı, qaynaşan pərvanələr elə bil birləşib boz-bulanıq bir kütləyə çevrildi. Pəncərənin arxasında, qaranlığın dərinliyindəki xırdaca fitil alovunun sarımtıl işığı da azalanda Hacının asta, boğuq səsi eşidildi:

– Qorxma, İsfəndiyar əmi… əsas odur ki, ağrı keçdi. Qalanı da düzələcək.

Qoca canında sıxıntı, bumbuz tər hiss edirdi. Çalışırdı ki, özünü toxtaq saxlasın, gəlinlərə, uşaqlara bir şey bildirməsin.

Mümkün qədər gümrah danışdı:

– Deyəsən, balalarımı yaman qorxutmuşam, ay Hacı.

Feldşerin ovcunda ucu yoğuniynəli zorba bir şpris vardı. Qoca pərvanələri, gəlinlərini və nəvələrinin sifətlərini, yəni nisbətən uzağı seçməsə də, şprisi aydın görürdü.

– Nə yekə şeydi, a başına dönüm, mal iynəsidi, nədi?

Hətta zarafat eləmək, “mən ki mal deyiləm, bala” demək istədi. Əmma bu vaxt Millinin səsi lap yaxından eşidildi:

– Ay Pəri, Ay Tubu, ay İsfəndiyar əmi, heyy!..

Feldşer xəstəsinin sol qolunun büküləcəyindən bir az yuxarısını nazik rezinlə sıxıb, rezinin uclarını Pəriyə verdi.

– Tut bunu, mən boşalt deyəndə yavaş-yavaş burax rezini, – deyib, əyilib iynəni dərinin altına yeritdi. – Burax rezini!.. Sakit dur, İsfəndiyar əmi. Nəfəs al… yaxşı-yaxşı nəfəs al.

Qocanın bütün diqqəti eşikdəki səsdə idi. Milli lap aydınca “Muştuluq!” – deyəndə qoca, nəhayət, dözə bilmədi.

– Niyə dirək təki quruyubsunuz? Mənim başıma hava gəlib, qulağıma səs gəlir, yoxsa doğrudan Millinin səsidi?!

Gəlinlər ipək kimi yumşaq, mülayim, mehriban qayınatanın belə qışqırdığını bir dəfə də görməmişdilər. İkisi də dərhal dönüb eşiyə yüyürdü.

İsfəndiyar kişi hirsli-hirsli feldşerə baxdı.

– Eşitmirsənmi?!

Hacı bütünlüklə öz işinə qapılmışdı. Qocanın o biri qolunu çirməyib, daştək möhkəm əzələ üstündə tarım çəkilmiş tutqun dərini ordan-burdan dartışdırıb, yoda batırılmış pambığı sürtməyə və ikinci iynəni vurmağa münasib yer axtarırdı.

– Nə buyurursan, İsfəndiyar əmi?

– Deyirəm, çağıran adamın səsini eşitmirsənmi?

– Mən bir az ağır eşidirəm, İsfəndiyar əmi. O gölməçələrə düşəndən bəri qulaqlarım ağırlaşıb, – feldşer yorğun-yorğun qımışdı. – Hər yerim düzüydü, bircə qulaqlarım qalmışdı, o da düzəldi. Zəhmət olmasa qolunu boş qoy, İsfəndiyar əmi, göz dəyməsin, maşallah, bədənin dəmir kimidi, adam heç bilmir iynəni hara batırsın. Zəhmət olmasa…

– Dayan görüm!.. – Qoca gərginlikdən titrəyib eşiyə qulaq kəsildi.

– Ay Pəri, ay Tubu, boğazım yırtıldı ki, çağırmaqdan! Əlinizi cibinizə salın görüm nə çıxardırsınız! Gəldi yaralı gədə! Yarası-zadı qalmayıb. Sappadansağdı, sizə də nəsə şad xəbər gətirib!

Milliyyəyə kənddə hamı Milli deyirdi. Baldırıaçıq, arıq, uzun qız idi. Dayısı evində olurdu. Dayısı əsgərliyə gedəndən sonra Millini poçtalyon qoymuşdular. Şad xəbər olanda – məktubu gəlməyəndən məktub gələndə, cəbhədən əsgər qayıdanda Milli at kimi çapa-çapa, qapı-qapı düşüb bütün kəndi muştuluqlayırdı. Arvadların danışdığına görə, indi bu yetim qızın sandığında qalaq-qalaq “göy əlliliklər, qırmızı otuzluqlar” vardı, qat-qat parça, kəlağayı, qənd, çay, mampası vardı. Dəmirçinin evində çay, şirniyyat qurtaranda gəlinlər Millidən borc qənd, çay alırdılar.

İsfəndiyar kişi asta-asta, sakit-sakit nə isə deyib ona mane olmaq istəyən feldşerə əhəmiyyət vermədən babanın əllərini ovuşdurmaqdan ayrı cür zövq alan nəvələrinin birini sağa itələdi, birini sola, yorğanı üstündən atıb, ağ tumanköynəkdə, taxtdan düşdü. Bir halda ki, “yaralı gədə”, yəni çoban Abdullanın oğlu, Komsomol Bənövşənin qardaşı Mağar “sappadansağ” olub gəlmişdi və Pəri ilə Tubuya “nəsə şad xəbər gətirmişdi” və buna görə də Milli Pəri ilə Tubuya “əlinizi cibinizə salın”, – deyirdi, İsfəndiyar kişi lap belə ölüm yatağındada olsa, yataqdan qalxmaya bilərdimi?! Əmma… “şad xəbər” vardısa, İsfəndiyar kişi, can ağrısından ufacıq olub ayağa qalxammayan Mağarı görmək və çobana gözaydınlığı vermək üçün dağ ətəyindəki qoyun yatağına – kahaya gedəndə Mağar niyə deməmişdi o şad xəbəri?! Qoca şalvarı qıçlarına keçirib əlini çəkməsinə atdı. Köksündəki ağrı azalsa da, sinə dolusu nəfəs ala bilmədiyinə görə səndələsə də, hökmən getmək istəyirdi.

– Deyirəm, ay Qurban, əsgəri aydınca görmüşəm. Belində, deyirəm, arxa çantasınacan görmüşəm, drizindən düşdü, göldən şığanıb kəndə gəldi. Deyir, gözün alacalanıb, a kişi, əsgər gələ, kənd də belə lal-dinməz ola? Bu da sənə səsküy, ay Qurban!