Kitabı oku: «Türfə», sayfa 2

İndi kimlərdən xəbər verim? Seyid Yasinlə Hacı Mahmud əfəndinin həmkarları üç nəfər Nəqşibəndi alimindən.

Bunlardan birincisi İncə dərəsinin Kəmərli kəndindəki AğEylik – “Ağalıq” məhləsindən İsmeyil əfəndi İbrahimovdur, ikincisi Qazax mahalında qeyri-rəsmi Ələs adlandırılan kəndin sakini, mənim atam kiçik Mahmud əfəndidir, üçüncüsü Nəqşibəndilikdən əl çəkib Ələs natamam orta – yeddi illik məktəbdə direktor işləyən Əsəd Abuzər oğludur.

İsmeyil əfəndi sonuncu Qarabağ xanının ölümündən sonra Qarabağdan İncə dərəsinə köçmüş məşhur Ağ mollanın – SafAğ aliminin nəslindən İbrahim ağanın nəvəsi, İsgəndər ağanın oğludur. Hacı Mahmud əfəndinin Amasiya mədrəsəsində oxuduğu müddətdə İsmeyil əfəndi Trabzon mədrəsəsində oxuyub, əfəndi – alim rütbəsi alıb “başını sarıdıb”, yəni başına alimlik çalması qoydurub vətənə qayıdanda Hacı Mahmud əfəndi ilə Seyid Yasinə qoşulub Türfədə fəaliyyət göstərib. 1892-ci ildə Seyid Yasin, 1896-cı ildə Hacı Mahmud əfəndi vəfat etdikdən sonra İsmeyil əfəndi Türfədə tək qalıb. İkinci alim – mənim atam kiçik Mahmud əfəndi 1910-cu ildə Əsəd əfəndi Abuzər oğlu ilə birlikdə Trabzon mədrəsəsini bitirəndən sonra bir müddət Türfədə işləyiblər, sonra atam Qazax məscidində mollolığa başlayıb, əslində yenə də Nəqşibəndidən moizələr oxumaqla məşğul olub. Gəncə müftisi atamın fəaliyyətindən xəbər tutub Qazağa gəlib, bir neçə gün qalıb gedəndən sonra xəstələnib Qazağın xəstəxanasına düşüb. İsmeyil əfəndi ilə Əsəd Abuzər oğlu müftini Mahmud əfəndini zəhərləməkdə taqsırlandırıb məhkəməyə veriblər. Lakin məhkəmə “inandırıcı şahid, dəlil-sübut olmadığına görə” işi müftinin xeyrinə kəsib. Atam vəfat edib. Atamla birlikdə işləyən Əsəd əfəndi Abuzər oğlu məscidi tərk edib, Ələs kəndindəki natamam orta – yeddiillik məktəbdə direktor olub. 1918-ci ildə məşhur Andranik paşanın başçılığı ilə erməni ordusu Azərbaycana hücum çəkib, İncə dərəsini fəth edib əhalinin ələ keçən qismini qırıb, İncənin üç para kəndinin üçünü də yandırıb. İsmeyil əfəndinin ailəsi ilə Kəmərli əhalisi Salahlı kəndinin ətrafındakı düzənlikdə, dəyələrdə, qazma damlarda yaşamağa məcbur olub. 1920-ci ildə Şura höküməti qurulanda yurda qayıdıblar. İsmeyil əfəndi yandırılan evinin yanında birotaqlı, hündür, geniş daş ev tikdirib, cəmaatın vəsaiti ilə, Seyid Yasinlə Hacı Mahmud əfəndinin qoşa qəbirləri üzərində tikilən Türfədə yenidən fəaliyyətə başlayıb, Qazax GEPO -sunun təqibləri başlanana qədər işləyib.

İndi kimlərdən xəbər verim? OdƏrcə “rütbəsi” BağHəmOd (vahid həqiqət Bağı) adlanan peyğəmbərimizlə OdƏrcə rütbəsi SarOdEy (uca həqiqət Hökmdarı) adlanan bir xristian casusundan.

Peyğəmbərimiz BağOd (“Bağdad”) şəhərinin yaxınlığındakı ikinci BağOd (Məkkə) şəhərində hakim olduğu vaxtlar, daha doğrusu, 604-802-ci illərin ikiyüzillik antiOdƏr muharibənin ən şiddətli günlərində Ərim – (“Rim”) şəhərindən ikinci BağOda yuxarıda dediyim SarOdEy rütbəsində bir adam gəlir. Burada deməliym ki, Qreklər OdƏrlərin Kainatdakı OdƏr bəşəriyyəti ilə, Bağlarla əlaqələrini kəsmək məqsədi ilə çox məkrli bir üsul tapıbmışlar: OdƏr dilində şəhərlərin, kəndlərin, hətta dağların, çayların adlarını dəyişdirmək, planetlərdən gələn – eşidilən GürÜnü “Yer”də anlaşılmaz şəklə salmaq!.. Vizantiyalı Latinların, Assuriyalı Ərəblərin və Farsların köməyi ilə aparılan iki yüz illik müharibənin birinci yarısında OdƏrlərin torpaqlarını fəth etdikcə Qreklər hətta OdƏr dilinin əsasını dəyişdirməyə də müvəffəq olubmuşlar. Bu dərəcədə məkrli siyasətlə onlar hətta özlərindəki OdSarların (həqiqət hökmdarlarının) adlarını da dəyişdirib, Odu (həqiqəti) “Ki”, “Kı”, “Kü”, “Ko”, “Ka” sözlərilə əvəz edib, OdSarları “Kesar” adlandırıbmışlar, “Ərim” – “Rim” əhalisinin əksəriyyətinin OdƏr olduğuna görə BağOdƏr ƏrAg – “Patri arx” taxtında oturan OdƏr, BağBağÜn rütbəli elm xadiminin yanındakı SarOdEyin rütbəsini də “Ser kiEy” – “Sergiy” şəklinə salıbmışlar. Adını çəkdiym casus, BağBağÜnün adından gəldiyinə görə tezliklə BağOdda (“Məkkə”də) hakim olur, “Sergiy” adının yalnız təhrif dilli xristianlar arasında qaldığına görə öz həqiqi rütbəsi ilə məşhurlaşanda BağHəmOdun qatı düşməni Müaviyə ilə, Müaviyənin oğlu Yezidlə gizlin əlaqəyə girib əvvəlcə “İmam” – EyMən (mənim ucam) Əlini öldürtdürür, sonra BağHəmOdun rütbəsini ərəbcə “Muhamməd” şəklində yazdıraraq “Muhəmməd”in kitabını başdan ayağa qədər dəyişdirərək təhrif edə-edə ərəbcəyə tərcümə etdirir, Müaviyəyə göndərir ki, kitabı ərəblərin arasında yaysın. Bu işləri gördükdən sonra SarOdEy – “Sergiy” peyğəmbərin özünü zəhərləyib öldürür.

Beləliklə, SafAğ elmi əvəzinə “Təslim ol” mənasında “İslam” dini yaranır. BağÜn EvƏr (Bag ünü kainatın işığı) “rütbəsi” əvəzinə ərəbcə “peygünbər” ( əvvəlcədən xəbər verən) “rütbəsi” yayılır. BağÜn Evər BağHəmOdun ölümündən sonra “Ərəbistan”da və “Ərəb” ordusunun fəth etdiyi ölkələrdə “Quran” hakim olur. O vaxtdan keçən əsrlərdə “Quran”a saysız-hesabız təfsir – izah yazılsa da, bütün bəşəriyyət üçün hələ də qaranlıq qalan bu kitab din hakimiyyətinin zəhmi altında stolüstü kitaba çevrildiyinə görə ölkəmizdə heç kəs “Quran”ı inkar etmək fikrində deyil, lakin mənim həyatım, taleyim bu kitabla bağlı olduğuna görə SafAğ elmindən və “Nəqşibəndi”dən bu məlumatı yazdım. Bu məlumat mənim həyatımın bir növ müqəddiməsi sayıla bilər.

1

1929-cu ildə Qazax pedaqoji məktəbini – seminariyanı bitirəndən sonra mən tarix, ədəbiyyat fənnləri arasında vurnuxa-vurnuxa qalıb özümə ixtisas seçməkdə tərəddüd edirdim. Lakin seminariyada bizə “hürufilik”dən dərs deyən, Nəsiminin, Yunus İmrənin, Seyid Nigarinin divanlarından şeirlər oxuya-oxuya gəzən cavan şair Osman Sarıvəllinin həzin səsi qulaqlarımdan getmirdi. Bu səs məni atamın evimizdəki kitab tərəcəsində yadigar qalan kitabların üstünə apardı. Tiflisdə Zaqafqaziya müsəlmanlarının şeyxül İslamı Qayıbovun “Qeyrət” mətbəəsində çap olunmuş, adlarını çəkdiyim divanlar mənə ixtisas fənni seçməkdə kömək etdi və mən Qazax rayon maarif şöbəsinə gedib Ələs məktəbinə təyinat aldım. Əmma məktəbə getməyə tələsmədim. Mərhum atamın qohumu və həmkarı İsmeyil əfəndinin adı bizim evdə anamla mənim dilimizin əzbəri olduğuna görə, seminariyanı bitirməyim və təyinat almağım münasibətilə İsmeyil əfəndinin evinə getmək, sadlığımı onunla bölüşmək istədim.

İncə dərəsindəki üçpara kənddən birincisi – Astanbəyli dərənin girəcəyində, ikincisi Qaymaqlı kəndi dərənin orta təpələrində, üçüncüsü – Kəmərli kəndi dərənin axırında, Ərmən dağlarının meşələrindən qıjıltı ilə tökülən İncə çayının sağ-solunda, təpələrin döşlərindədir. İsmeyil əfəndinin evi isə kəndin ortasında, Ağ Mollanın adı ilə Mollaoğlular adlanan AğEylik – “Ağalıq” məhləsində, çay boyunca uzanan torpaq yolun qırağında, nəhəng cəviz ağacları ilə bəzənmiş dərənin ən səfalı yerində idi. Bizim kəndlə bu evin arasındakı üç kilometrlik yolu nə qədər iti addımlarla getsəm də, yanvarın şaxtasında bərk üşüdüm. Evin qabağında dörd dövrəsi söyüd çubuqları və qarğıdalı şaxları ilə döşənmiş çardağın altında ocaq görüb sevindim. Ocağın dövrəsində, alçacıq kətillərdə ağ xirqəli dərvişlər oturmuşdular. Məni görəndə qəribə, anlaşılmaz cəld hərəkətlərlə ayağa qalxdılar, qabağıma yeriyib, hamısı bir-biri kimi qoşa əllə əlimi sıxdılar. Dərvişləri mən birinci dəfə görürdüm. Buna görə də hərəkətlərindən təəccüblənib üzlərinə baxa-baxa qaldım. Sonradan sonraya mənlə axırıncı görüşüb, yoldaşlarından fərqli olaraq, – Dərviş Nəbi, – deyib adını da söyləyən dəyirmi sifətli, dikburun oğlan təəccübümü gördü:

– Əziz qonaq gələndə İsmeyil əfəndiyə əyan olur, – dedi. – sən Ələsdən çıxanda İsmeyil əfəndi görmüşdü səni, mənə o xəbər verdi ki, Mahmud əfəndinin oğlu Astan mənim yanıma gəlir, dərvişləri çağır, tanış olsunlar. Bayaqdan burda oturub biz də sənin yolunu gözləyirik, Astan qardaş. Xoş gəlibsən. Rəhmətlik atanı da biz lap uşaq vaxtımızdan tanıyırdıq. İsmeyil əfəndiynən bərabər o da dərs deyib bizə. Sənin seminariyanı qurtardığını eşitdik, şad olduq. Rəhmətlik Mahmud əfəndinin getdiyi yolnan getsən, daha çox şad olarıq.

Təəccübümə təəccüb qarışmışdı. Soruşdum ki:

– Mənim bura gəlməyim İsmeyil əfəndiyə necə əyan olub? Evində otura-otura mənim Ələsdən çıxdığımı necə görüb? Çox maraqlı işdi!

Dərviş Nəbi yoldaşlarına baxdı. Dərvişlər hamısı gülümsəyirdi. Hamısı da birdən dilləndi:

– Onu bilən bilir. Biz bilmərik. İsmeyil əfəndinin möcüzələri çoxdu, – dedilər.

– İçəri keç. Özü deyər. Çay, çörək hazırlatdırıb, yolunu gözləyir, – dedilər.

Dərvişlər eşikdə, çardağın altında qaldılar. İsmeyil əfəndi məni kandarda qarşıladı. Əlimi sıxıb üzümdən öpdü. Paltomu özü soyundurub paltarasılandan asdı.

– Gəl, gəl. Xoş gəlibsən, – deyib, qolumdan tutub, qapıdan azca aralıda gurultu ilə yanan odun sobasının yanına apardı, oradakı üç alçaq kətildən birində məni oturdub, ikincisini ortalığımıza qoyub, özü üçüncüdə üzbə-üz oturdu.

Mən istər-istəməz otağa göz gəzdirdim. Yuxarı başda üstünə böyük zili salınmış nəhəng, uzun taxt vardı. Taxtdan sağda, divarın dibi uzunu yorğan-döşək qalaqlanıb, üstünə abı rəngdə pərdə çəkilmişdi. Sol divarın dibi uzunu isə taxıl çuvalları, tərəcələrdə kitablar, qab-qacaq düzülmüşdü. Evdəki şərait eynilə bizim evdəki kimi, doğma, məhrəm olduğundan başqa İsmeyil əfəndinin sinəsinə tökülmüş dümağ, gur saqqalı, qadın gözləri kimi gözəl, mavi gözlərinin gülümsərliyi də lap ilk baxışdan mənə doğma, məhrəm göründü. Özümü də heyrətləndirən, olduqca həlim, mehriban səslə:

– Bağışlayın, sizi narahat elədim. Əmbə gəlməyə bilmədim, – dedim. -

– Evdə anamnan elə sizdən danışırıq. Atamnan çox yaxın olubsunuz, – dedim, – Atam rəhmətə gedəndən sonra bizi tək qoymayıbsınız, bir il evimizə gəlib-gedibsiniz.

İsmeyil əfəndi, əli saqqalında, ciddiləşmiş gözlərlə baxa-baxa başını tərpədirdi.

– Mahmudun vəfatı məndən ötrü çox ağır itgi idi, – dedi.

– Sən bilirsənmi ki, biz yaxınca qohumuk,– dedi.

– Bir az bilirəm. Anam danışıb, – dedim.

– Əmiuşağıyık, atannan da, anannan da əmiuşağıyıq, – dedi. Sənəm lap körpəlikdən yetim qalmışdı. Yanımda böyüyüb. Məktəbə qoydum, oxudu. Atan elçisi Əsəd müəllimi mənim üstümə göndərdi. Öz balam kimi toy elədim. Əvvəlcə Astanbəylidə, Türfədə işlədi atan. Sənin üç yaşına qədər… Üç yaşına qədər mənim, dərvişlərin qucağında olubsan. Yerdə xırda-xırda qarışqaları görəndə qucağımdan düşürdün, qarışqaları barmağıyın ucunnan bircə-bircə dənləyib ovcuna yığırdın, ovcunda yeriməklərinə baxa-baxa gülürdün. Mahmuda deyirdim oğlun qeyri-adi oğul olacaq. Seminariyada oxuduğun illərdə bir az aralı düşdün. Amma müəllimlərini görəndə soruşurdum. Şair Osman Sarıvəlli tərifləyirdi səni. Gözəl hafizəsi var deyirdi, bir şeiri bircə dəfə oxuyur, əzbərləyir deyirdi.

Sobanın istisi vurdukca qızışdım, daha da sərbəstləşdim. Anamın dediyinə görə yüz yaşı tamam olsa da, cavan oğlan kimi gümrah, təmiz, bəlağətli səslə danışan qohumuma qanım qaynadığını hiss edirdim, istər-istəməz gülümsəyirdim.

– Qarışqaları ovcuma yığdığım yadıma gəlmir, – dedim. – Dərvişlər də yadımda deyil. Amma siz yadımdasınız. Elə o vaxda belə ağsaqqaldınız. Olduqca mehribandınız.

Qapı açıldı, içəriyə gözlərindən İsmeyil əfəndiyə oxşayan, bəstəboy bir qadın gəldi, mənə salam verdi, – xoş gəlibsən, – dedi, qucağındakı sinini bizim ortalığımızdakı kətilin üstünə qoydu. Sinidə iki dəmir camda İncə dərəsinin bütün mahalda məşhur olan iri, kəhrəba buğdasından, qızartdak qarğıdalıdan və cəviz ləpələrindən bişirilmiş hədik, iki qarğı qaşıq, iki armudu stəkan çay və qənd qabında xırda-xırda doğranmış nabat vardı.

İsmeyil əfəndi qaşığın birini mənim qabağımdakı qabın qırağına qoyub:

– Nuş olsun, – dedi.

– Körpəlikdə sən hədiyi çox xoşlayırdın, – dedi.

– Bizim İncə dərəsinin dəmyə buğdasıynan, qarğıdalısıynan cəviz ləpələrinin hədiyi heç yerdə tapılmaz, – dedi. – Ye.

Mən acmışdım. Hədiyi iştəha ilə yedim. Nabatla çayı da iştəha ilə içdim. İsmeyil əfəndinin arvadı bu dəfə əlində çayniklə gəlib stəkanlarımıza çay süzdü, çayniki sininin qırağına qoyub çıxdı.

Mənim gözüm İsmeyil əfəndinin üzündə idi. Marağımı gizlətməyib istər-istəməz soruşdum ki:

– Dərvişlər dedilər məni Ələsdən çıxanda görübsünüz. Necə olur belə şeylər?

İsmeyil əfəndi gülümsünüb, saqqalını sığallaya-sığallaya:

– Səni mən ağ xirqədə gördüm, – dedi. – Bu o deməkdi ki, səni mənə göydən göstəriblər. Planetdən… Belə şeylər çox olur. Atan Ələsdən çıxıb bizə gələndə onu da göstərirdilər… Göylərə münasibətin necədi?

Bu gözlənilməz sual məni bir az çaşdırdı. Özümü yığışdırdım.

– Göylə münasibətim Bağlarımıza olan münasibətimdi, – dedim. – Osman Sarıvəlli hürufilikdən danışanda Bağa “həq” deyirdi. “Bulmuşam həqqi, ənəlhəq söylərəm. Həq mənəm, həq məndədir, həq söylərəm.” Mənə molla Əhəd izah elədi ki, “həq” sözü altında Hürufilər Ağ sözünü gizlədiblər. Yəni SafAğ insanı. Yəni Bağları. Nəsiminin rübaisini başqa cür dedi molla Əhəd. “Bulmuşam Ağı, Ağ söylərəm. Ağ mənəm, Ağ məndədi, Ağ söylərəm.” Mən bunu Osman Sarıvəlliyə dedim. Dedi: “Nəsiminin divanlarından Odər sözlərini çıxarıblar. Farsca “dəri” sözlərini. Oncun deyirlər Nəsiminin dərisini soyublar”.

İsmeyil əfəndinin qaşları dartıldı.

– Yəni həqiqətdə dərisi soyulmayıb?

– Soyulub, – dedim. – Molla Əhəd də təsdiq elədi. Bizim evə o, atamın vaxtından gəlib gedir. Seminariyadan tətilə çıxanda, yaylaqda dəyəsini bizim dəyənin yanında tikdirirdi. Qoyun sağınından sonra arxacda kürəyini qayaya söykəyib dincələndə məni yanına çağırırdı, Hürufilikdən, SafAğ elmindən danışırdı. Hürufilər elmi Quranın hərfləri altında gizlədərmişlər. Hər hərfi deyəndə, haman hərfin əslini – OdƏrcəsini nəzərdə tutarmışlar. “Əlif” – ƏlEv. “lam” -Əlim. “Bey” – Bağ. “Dal” – Odəl. “Sin” – Əsün. “Sim” – Əsim… Nəkşibəndillik də belədi.

– Çox şadam! Çox şadam! Çox şadam! – deyə İsmeyil əfəndi şadlığını dönə-dönə təkrar etdi – səni bax elə buna görə ağ xirqədə göstəriblər mənə. SafAğ elmini hələ onuncu əsrdə Mənsur Həllacın vaxtından rəmz altında gizlədirmişlər. Hürufilər lap möhkəm gizlədirmişlər. Yunus İmrə də “Allah” demir. ƏlAğın adını “Dost” sözü ilə əvəz eləyib. Seyid Nigari “ƏsAğ” əvəzində “Eşq” yazıb… İşimiz çox çətindi, Astan balam. Camaata başa salmaqdan ötrü gərək lap sadələşdirəsən, xırdalaşdırasan hər şeyi. “Ağ” deyirsən, SafAğ deməkdir deyirsən, o dəqiqə sual verirlər ki, niyə həm Ağ, həm də SafAğ?.. Deyirsən “Ağ”dan “SafAğ”dan başqa Bağ da var. Burda lap çaşırlar ki, niyə həm də “Bağ”?.. Gərək lap incə-incə izah eləyəsən ki, Odər dili zəngin dildir. Bir kəlmə – “Əl” sözü həm həqiqi Əl mənasında işlənir, həm Oğul mənasında işlənir, həm də “yaradan” mənasındadı. Eyni zamanda “Əs” sözü də “yaradan” mənasındadı. Qreklərin dilləri dəyişəndən sonra Bağların, OdƏr dilinin hikmətini başa düşüblər, ha çalışıblar ki, Odər dilini yenidən öyrənsinlər, öyrənə bilməyiblər, adını qoyublar: “Anlaşılmaz OdƏr dili”. – Birdən-birə çox ciddi, hətta zəhmli sifət aldı. – Mənim səndən təmənnam var, Astan balam. Sən mənə çox lazım olacaqsan! – dedi.