Kitabı oku: «Hekayələr»

“Deyirlər: “Yazıçının əsərləri oxunursa, deməli, o yaşayır”. Bunun belə olub-olmadığını mən bilmirəm. Amma onu qəti bilirəm ki, İsmayıl Şıxlı əsərləri sevilən və oxunan yazıçıdır…”

– İntiqam Qasımzadə tənqidçi, tərcüməçi, “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru

 
“Çətin günlərimdə mən səni anıb,
Köməyə səslədim duyan insanı.
Ariflər içində çoxdan yaranıb,
İnsanlıq dastanı – Şıxlı dastanı.”
 

– Müzəffər Şükür, şair

ÖN SÖZ

Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının (1919-1995) adı Azərbaycanda həm bir yazıçı, həm də bir ictimai-siyasi xadim kimi kifayət qədər geniş tanınır.

İsmayıl Şıxlı çox ağır, amma olduqca maraqlı bir həyat yolu keçib. O, 1919-cu il mart ayının 22-də Qazax rayonunun II Şıxlı kəndində müəllim ailəsində anadan olub.

1936-cı ildə gənc İsmayıl Qazax Pedaqoji texnikumunu bitirib Kosalar kəndində müəllimlik edir. Lakin burada çox ləngimir, ali təhsil almaq üçün 1937-ci ildə Bakıya gəlib Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji institutunun dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil olur.

İ.Şıxlının tələbəliyi ağır repressiya illərinə təsadüf etdi. İnstitut müəllimlərinin çoxu həbs olunmuşdu, qalanları isə amansız siyasi təqib altında idilər – elə tələbələr də. İ.Şıxlının bəy nəslindən olduğunu, tez-tez institut komsomol komitəsinə sorğu-suala çağırılmasını nəzərə alsaq, onun o dövrkü həyatını, keçirdiyi psixoloji sarsıntıları təsəvvür etmək çətin olmaz…

1941-ci ildə müharibə başlayır və 1942-ci ildə İ.Şıxlı cəbhəyə gedir.

Dəhşətli müharibə illərində gənc İsmayıl bir döyüşçü kimi uzun yol keçir: Şimali Qafqaz-Kerç-BelarusŞərqi Prussiya-Pribaltika. Odun-alovun içindən çıxmış, minlərlə ölüm görmüş bu həlim, humanist insanın o dəhşətlərin içindən sağ-salamat çıxması bir möcüzədir.

1945-ci ilin noyabrında İ.Şıxlı cəbhədən geri dönür. Müharibə bu qalib döyüşçüyə iki şey qazandırmışdı: mərmilər altında möhkəmlənmiş dözüm, mərdlik, kişilik; bir də barıt qoxulu cəbhə gündəlikləri.

İsmayıl Şıxlı Qazaxda bir il müəllimlik etdikdən sonra doğma institutuna gəlir, aspiranturaya daxil olur. Sonralar o, burada müdafiə edir, elmi dərəcə, elmi ad alır, ən əsası isə həyatını sevimli peşəsinə – müəllimliyə həsr edir. Amma o bir gün də olsun yazıçılıq arzusundan əlini üzməmişdi, qələmdən, bədii yaradıcılıqdan ayrılmamışdı – ömrünün son anına qədər də ayrılmadı.

“Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”, “Ölən dünyam” kimi romanların müəllifi, xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı həm də bənzərsiz hekayələrilə tanınır. İlk hekayələrini II Dünya müharibəsindən evə döndükdən sonra cəbhə təəssüratlarının təsiri altında isti-isti qələmə almışdı. Qeyd edilməlidir ki, yazıçının çox-şaxəli bədii yaradıcılığında hekayə janrı xüsusi yer tutur.

İsmayıl Şıxlının hekayələri maraqla oxunur, hadisələr uydurma deyil, gerçək həyat materiallarından götürülmüşdür. Yazıçının nə vaxtsa gördüyü, eşitdiyi, yaxud iştirakçısı olduğu əhvalatlardır. Sadəcə, janrın tələblərinə riayət etməklə bədii təxəyyülün süzgəcindən keçirilmişdir.

İri əsərləri ilə bərabər onun hekayələrində də mənəvi-əxlaqi dəyərlər öz əksini tapır. Bu hekayələr mövzu və məramına görə romanları ilə bir yolda inamla addımlayan nümunələrdir, həyat reallıqlarını, insan psixologiyasını əks etdirir. Bunlar özünün dili, üslubu, poetikası ilə seçilən dəyərli sənət nümunələridir.

İsmayıl Şıxlı yazmışdı: “Yazılarımın hamısının əsasında gerçək hadisələr, mövcud insanlar dayanır… “Mənim rəqibim”, “Qızıl ilan”, “Görüş”, “ Namus qaçağı”, ”Təyyarə geçikir“ kimi hekayələr öz həyatımla bağlıdır.

“Mənim rəqibim” hekayəsinin də əsgər şinelli gənc qəhrəmanı İsmayıl Şıxlının özüdür. Müharibədən yenicə qayıtmış bu gənc aspiranturaya imtahan verir. Məlum olur ki, onun rəqibi var və bir yerə iki nəfər iddialıdır. Həmin rəqib isə sonralar məşhur yazıçı olmuş Əzizə Cəfərzadə idi… Rəqibinə sıxıntı gətirə biləcək uğurundan könüllü şəkildə imtina edən İsmayıl Şıxlı əlbəttə ki, aspirantura olaylarından sonra uzun illər yaşayıb-yaradıb və həm həyatda, həm sənətdə möhtəşəm, şərəfli bir yol keçib. Xalq yazıçısı, ictimai xadim, böyük pedaqoq İsmayıl Şıxlı ucaldıqca-ucalıb…

İsmayıl Şıxlı yaradıcılığının əsas istiqamətlərindən biri əfsanə və rəvayətlər əsasında yazdıqlarıdır. O, xalq arasında yayılmış əfsanə və rəvayətləri mövzu kimi seçmiş, bu mövzulara yeni nəfəs vermiş, poetik, oxunaqlı bir formaya salmış, Azərbaycan dilinin, eləcə də söz sənətinin imkanları baxımından işləmişdi. İsmayıl Şıxlı burada xalqdan öyrəndiklərini xalqın özünə qaytarmaqla həm xalqın yazdıqlarını yaşatmış, həm də özünün bədii təxəyyülünü əsl yazıçı səviyyəsində təqdim etməyi bacarmışdı. Bu əfsanə və rəvayətlərin hər birinin adı arxasında dərin fəlsəfə durur. Elə bir həyat fəlsəfəsi ki, hər bir kəsin taleyinin içindən keçir.

Xalq müdrikliyindən qidalanan, elin köksündəki söz zirvələrindən qanadlanan ayrı-ayrı əhvalatlar İsmayıl Şıxlının sənətkar qələmində müasir məzmun kəsb edir, böyük fəlsəfi məna qazanır. “Ruzu” adlı əfsanəsinin qəhrəmanı – allahı axtaran kişi deyir: “Onu harada olsa, axtarıb tapacam və soruşacağam ki, niyə dünyanı başlı-başına buraxıbsan? Görmürsən ki, insaf-mürvət qalmayıb, çapovulçuluqdur, dünyanı dağıdırlar? Ona deyəcəm ki, necə rəva görürsən ki, sənin yolundan çıxmayıb, halal zəhmətlə, halal çörəklə dolananlar zillət çəksin, qarnı dolusu çörək, əyni dolusu paltar tapmasın, amma allah yolundan çıxıb şeytana qulluq edənlərin başından var-dövlət tökülsün. Yoxsa istəyirsən ki, saçımızın, saqqalımızın ağ vaxtında yolumuzu azıb, şeytana qulluq edək?”. Bu sözlərdə İsmayıl Şıxlının bütün qəhrəmanlarının amalına işıq salan, onun öz həyat yolunun yönünü, mənasını göstərən bir güc var. Yazıçı ömrü boyu həqiqət, düzgünlük adlı bir “allahın” axtarışındadır.

İ.Şıxlı vicdanla yaşamış, vicdanı həmişə uca tutmuş bir insan, bir yazıçı olub. Adını kitaba verdiyimiz “Məni itirməyin” əfsanəsini yazıçının gənc nəslə verdiyi mesaj kimi qəbul edirik. “Vicdan köksünü ötürüb üfüqlərə baxdı və titrək səslə dilləndi: – Amanın günüdür, məni itirməyin, itirsəniz, bir də tapa bilməzsiniz”.

Yazıçının əsl ədəbi örnəklərimizə bağlı olan yolu ümid və nikbinlik doğuran bir yoldur. Xalqa görə də, o özü də xalqın gözündə həmişə ucadır. Elin böyük mənəviyyatı kimi aydın və həmişəbahadır.

Elçin Şıxlı

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin sədri, əməkdar jurnalist

Hekayələr

Qara at

Arabanın arxa tərəfində cağdan yapışaraq oturmuşdum. Gözümü təkərlərin əyri-üyrü izlərindən çəkmirdim. Neçə gün idi ki, çiskinli payız havası başlanmışdı. Kövşənliklər, otu çalınmış biçənəklər, saralmış yamaclar, torpaq yol islanmışdı. Adamın burnuna nəm çöllərin yovşan qoxulu, rütubətli havası dolurdu. Ayaqlarımı sallamışdım. Təkərlərin izi getdikcə enlənir və dərinləşirdi. Yolun kənarındakı kövşənliklər xışıldayırdı. Dərz tayalarının yeri cücərmişdi. Qalın sirkanların içində, orağın ağzından salamat qalmış sünbüllər nəmlənib əyilmişdi. Onların üstü ilə qıvrım qabığından yarıya qədər çıxan qara, qoşabuynuzlu ilbizlər sürünürdü.

Arabanın içinə tara qədər ot döşəmişdilər. Kəndimizin ağsaqqalları oturub, ayaqlarını uzatmışdılar. Şəhərə gedirdilər. Hərənin bir işi, özünə görə dərdi-azarı vardı. Mən də dərsə tələsirdim. Texnikumda oxuyurdum.

Söhbət dünənki seçkidən gedirdi. Keçən axşam kəndimizdə böyük iclas olmuşdu. Rayondan da adamlar gəlmişdilər. Onların fikri köhnə sədri saxlamaq idi. İclasdan əvvəl ağsaqqalları dilə tutub deyirdilər ki: “Katib özü də dəyişikliyin tərəfində deyil. Təzə adam seçib nə qazanacaqsınız?”

İclas gecəyarıyacan davam etdi. Çox danışdılar. Ancaq camaat sözündən dönmədi. İşgüzar briqadirlərdən birini, Aydınoğlunu sədr seçdilər.

Arabadakıların içində Mədəd kişi də vardı. O, ayaqlarını rahatca uzadıb qəlyanını tüstülədirdi. Danışılanlara qulaq asdıqdan sonra yeni sədri tərifləməyə başladı:

– Adam gərək özününkünün qədrini bilsin. Elindən, obasından irəli çıxana arxa dursun, ona kömək eləsin. Amma biz bir-birimizin ayağından çəkirik, istəyirik ki, qabağa gedənimiz tez yıxılsın. Adamlar yaman korlanıblar. Üzdə bir söz danışırlar, dalda başqa. Bilmirsən, dostun kimdir, düşmənin kim. Yadlara yaltaqlanırıq, özümüzünkülərə isə meydan oxuyuruq. Ona görə də başımızdan basırlar. İndi gərək biz elliklə Aydınoğluna arxa duraq, işinə kömək eləyək. Belə olsa, kolxozumuz qabağa gedər, kəndimizin adı dillərə düşər. Aydınoğlu qoçaqdır. Diribaşdır. Mən onu lap uşaqlıqdan tanıyıram. Rəhmətlik atası da diribaş idi. Biz qardaş kimi idik. Onu öz balam kimi istəyirəm. Elə sizə də deyirəm, gərək əl-ələ verək, qoymayaq, onun başından bir tük əskik olsun.

Mən diqqətlə ona qulaq asırdım. Ürəyimdə deyirdim ki, Aydınoğlunun bəxti gətirib. Onu bu qədər sevən adam var. Mədəd kişi kimilər, deyəsən, ona dayaq olacaqlar. Görəsən, kəndimizdə Aydın-oğlunu Mədəd kişi qədər istəyən varmı?

Araba torpaq yoldan çıxdı. Şəhərin yaxınlığında daş yola düşdü. Təkərlər qıcırdadı. Biz titrətməli kimi silkələndik. Şəhərin girəcəyindəki körpüyə yaxınlaşdıq. Birdən Mədəd kişi arabanın içində dikəldi. Yolun kənarı ilə piyada gedən təzə sədri səslədi:

– A bala, niyə piyada gedirsən, qara atı niyə minmirsən?

Aydınoğlu dinmədi. Çiyinlərini çəkib uzaqlaşdı. Mədəd kişi qəlyanını sümürüb yerini rahatladı:

– Çox həyalı cavandır, gördünüzmü, pul kimi qızardı. Amma atı nahaq minmir.

Mən o atı görmüşdüm. Qara at hündür, ayaqları səkil bir atdı. Tövlədə ayrıca saxlayırdılar. Teli ipək kimi yumşaq idi, əl dəyməmiş tökülərdi. Onu tövlədən çıxaranda camaat tamaşasına durardı. Yüyənini iki adam güclə saxlayardı. Oktyabr, ya da May bayramında kəndin dəliqanlıları cıdıra çıxanda qara atı ötən olmazdı. Əvvəllər bu atı əsl sahibi Əmirxan kişi minərdi. O da atı kimi hündür, zəhmli bir kişi idi. Sonra atı kolxoza verdilər…

Axşam dərsdən evə qayıdarkən mənim bəxtim yenə gətirdi. Səkkiz kilometr yolu piyada gedəsi olmadım. Torpaq yola çıxan kimi arabaya rast gəldim. Səhərki təki arxada, cağdan yapışıb oturdum. Ayaqlarımı salladım. Hava qaralmışdı. Göyün üzündəki tutqunluq daha da güclənmiş, çiskin çoxalmışdı. Qarşıdakı kənd evlərində təkəmseyrək işıq yanırdı. Arabadakılar, deyəsən, yorulmuşdular. Dinmirdilər. Təkcə Mədəd kişinin qəlyanı közərirdi.

Arxadan səs eşidildi. Azacıq sonra çiskin içərisindən çıxan qara at yanımızdan güllə kimi ötdü. Dırnaqlarından qopan palçıq ətrafa səpələndi, bir-ikisi arabaya düşdü, deyəsən, Mədəd kişinin üzünə yapışdı. O, sancılanmış kimi qıvrılıb dikəldi. Yəhərdə çəpəki oturmuş Aydınoğlunun kürəyinə, qara atın düyünlənmiş quyruğuna baxdı. Qəlyanını ağzından çıxarıb, əlini hirslə dizinə çırpdı.

– Sən dünyanın işinə bax, gör nə tezcə havalandı!

Qonaq

1

Yan-yörəsi əzilmiş köhnə bir avtobus asfalt yolun kənarında, rayon mərkəzi olan balaca bir qəsəbənin kiçik evləri qarşısında sürətini azaldıb dayandı. Rezin təkərin dilikləri istidən əriyib muma dönmüş yolu zolaq-zolaq etdi. Maşının arxa tərəfindən qarsımış tüstülü hava qalxdı. Arıq, qarayanız, uzun bir oğlan maşından düşdü. Onun ağ, nimdaş köynəyinin yaxası açıq idi. Qollarını dirsəyinə qədər çırmamışdı. Qoltuğunda iri bir qovluq vardı.

Maşın dayandığı kimi də gurultu və tırıltı ilə çıxıb getdi. Oğlan yolun kənarında tək qaldı. Maşının arxasınca xeyli baxdıqdan sonra dəsmal çıxardıb tərini sildi. Qıvrılıb alnına düşmüş saçını geri elədi. Dərindən nəfəs alıb özünü yellədi. Ətraf bomboz idi. Otları çoxdan yanıb saralmış təpələrin döşünə səpələnmiş evlərin həyətlərində təkəmseyrək ağaclar gözə dəyirdi. Qalan yerlər: evləri bir-birinə bitişdirən cığırların torpağı, qəsəbəni yarımdairə şəklində əhatə edən təpələr, bir az o yandakı düzənliklər yanıb kül olmuşdu.

Qəsəbənin ortasında, asfalt yolun o üzündə artezian quyusu var idi. Yerin altından hövllə çıxan su köpüklənir, iri borudan sürətlə axıb iki-üç metr qabaqdakı sement hovuza tökülürdü. Su dəyən yerlər yamyaşıl idi. Bu yaşıllıq qəsəbəni ortadan iki yerə bölən dərənin dibi ilə, quyudan çıxan suyun axarı boyunca, zeh kimi uzanıb gedirdi. Uşaqlar özlərini suyun altına salıb hay-harayla çimirdilər.

Oğlan qaysaqlanmış dodaqlarını nə qədər yaladısa da, islada bilmədi. Boğazında quruluq hiss etdi. İti addımlarla yolu keçib quyunun yanında dayandı. Rayona nə üçün gəldiyini, qəribliyini, camaatın onun hərəkətinə necə baxacağını unudaraq paltarını soyundu, uşaqların təəccüblü baxışlarına əhəmiyyət vermədən özünü suyun altına saldı. İstidən təntimiş camış kimi fınxıra-fınxıra çimməyə başladı.

Birdən səs-küy azaldı. Çılpaq uşaqlar ley görmüş sərçə kimi dağılıb ətrafa səpələndilər. Oğlan suyun altından çıxıb islaq saçını gözünün üstündən geri edəndə quyunun başında şəstlə dayanmış eşməbığ milis nəfərini gördü.

‒ Ay yoldaş, nəçənnik¹ səni çağırır.

“Yaman yerdə axşamladıq”, ‒ xəyalından keçirən oğlan sakitcə paltarını geyindi. Onlar divarlarının palçıq suvağı tökülən uzun bir binaya yaxınlaşdılar. İçəri keçdilər. Yarımqaranlıq və istidən nəfəs darıxan otaqda ikibir, üçbir oturub çörək yeyənlər iri, qalın stəkanlarını şaqqıldadıb içirdilər. Oğlan divarların ləkələrinə, tavandan sallanan və üstü milçək ölüsü ilə dolu olan yapışqanlı sarı kağızlara baxa-baxa stolların arasından keçdi və yeməkxananın o başında ayaq saxlayan milis nəfərinin işarəsi ilə örtülü qapını açıb içəri girdi. Pəncərənin qabağında yanpörtü oturmuş milis mayoru çevrilmədən, məzəmmət və sərtlik dolu səslə dilləndi:

‒ Ay yoldaş, çimməyə yer tapmadın?

Oğlan dinmədi. Mayor onun susduğunu hiss edib geri çevrildi. Təəccüblə müsahibinin üzünə baxdı. Bir anlığa ikisi də susdu. Mayor sıçrayıb irəli yeridi:

‒ Cəfər?

‒ Xoş gördük.

Qucaqlaşdılar. Mayor dartıb onu yanında oturtdu. Qabaq-qabağa əyləşib dinməzcə bir-birlərini süzdülər. Mayorun saçı artıq seyrəlmişdi. Gicgahlarında ağ tüklər əmələ gəlmişdi. Müharibədən əvvəlki çevikliyi azalmış, ətə dolub ağırlaşmışdı. Elə Cəfər də dəyişmişdi. Onlar son dəfə görüşəndə, düz altı il bundan əvvəl, Cəfəri cəbhəyə yola salanda onun üzünə ülgüc dəyməmişdi. İndi isə bığlı-saqqallı kişi olmuşdu.

‒ Sən hara, bura hara, söylə görək, nə əcəb səndən?

Cəfər köhnə dostuna belə yerdə rast gələcəyini gözləmədiyindən özünü itirmişdi. O həm sevinir, həm tutduğu işdən xəcalət çəkirdi.

‒ Mühazirə oxuyacağam.

‒ Bu istidə? Yox, əvvəlcə yaxşıca yeməlisən. Yoldan gəlibsən, yəqin ki, acsan. Sonra da – mayor iri, qalın stəkanı doldurdu, ‒ bunu içməlisən! Yadında saxla ki, bizim rayon qızdırma məkanıdır. İçməsən, səni titrətmə tutar, mühazirələrin də yarımçıq qalar.

Cəfərin etirazına baxmayaraq, mayor yarıciddi, yarızarafat onu içirtdi. Yeməkləri qabağına töküb körpəyə qulluq edən kimi xidmətində durdu.

‒ Yaxşı oldu, rastlaşdıq. Uşaqları yaylağa göndərmişəm. Evdə tək darıxıram. Bizdə qalarsan. Bir neçə gün dincələrsən. Sonra da işə baxarıq, hə, indi dur gedək evə.

Onlar yeməkxanadan çıxanda boz düzənliklər-dən əsən isti külək üzlərinə vurdu. Cəfərin nəfəsi daha da darıxdı…

2

Qonşu çarpayı boş idi. İçəridən səs gəlirdi. Mayor kiminləsə danışırdı. Cəfər miçətkənin² altından çıxıb onlara yaxınlaşdı. Mayor ayaq səsinə geri çevrildi.

‒ Sən niyə durdun?

‒ Hara gedirsiniz?

Mayor duruxdu. Sonra yoldaşının qolundan tutub eyvana tərəf gəldi. Cəfər ay işığında sifəti aydın görünən kapitanın irəli uzatdığı əlini sıxdı.

‒ Bilirsən nə var, Cəfər? Sən yat, dincəl. Biz bəzi məsələləri aydınlaşdırmaq üçün kəndə getməliyik.

‒ Mən də gedirəm.

‒ Bəlkə, dincələsən?

‒ İstəmirəm.

Azacıq tərəddüddən sonra mayor yumşaldı.

Onlar “Villis” markalı maşına mindilər. Mayorla kapitan arxada əyləşdi. Cəfəri isə qonaq kimi qabaqda, şoferin yanında oturtdular. Maşın qəsəbənin kələ-kötür yollarından çıxıb asfalta düşdü. Azacıq sonra isə torpaq yola döndü. Hava sərin idi. Düzənliklərdən əsən külək öz ilıqlığı ilə adamı sərinlədib xumarlandırırdı. Tünd-mavi rəngə çalan göy qübbəsində iynə ulduzu boyda işıqlar görünürdü. Bu işıqlar o qədər çox idi ki, maviliyə səpələnmiş ulduzları saymaqla qurtarmaq olmurdu. Gecə böcəkləri səs-səsə vermişdilər. Arabir haradasa it hürürdü.

Bu yerlərin hər cığırına və döngəsinə bələd olan şofer sakitcə sükanı hərləyib maşını sağa-sola döndərirdi. Təkərlər kələ-kötür yerlərə düşdükcə hürküdülmüş quşlar pırıldayıb havaya qalxırdı. Şofer nədənsə işığı yandırmamışdı. Mayorla kapitan arxada oturub xısınlaşırdılar.

Boz çöllər qurtardı. Cəfər ağarışmağa başlayan üfüqdə bağlı-bağatlı kəndlərin uca çinar ağaclarını gördü. Maşın yenicə çiçəkləyən pambıq tarlalarının arasına düşdü.

‒ Saxla!

Şofer əyləci basdı. Maşın silkələnib dayandı. Mayorla kapitan tarlanın ortasında ağaran talvara doğru addımladılar. Cəfər darıxdığından papiros yandırmaq istədi. Şofer onun qoluna toxunub başa saldı ki, bir az gözləmək lazımdır. Cəfər dinmədi. Bu müəmmalı və sirli səfərin mənasının nə olduğunu şoferdən soruşmaq istədi. Ancaq oğlanın duruşundan və bütün yolboyu bir kəlmə danışmamasından başa düşdü ki, ondan söz almaq mümkün deyil. Pambıq kollarının arasından şaqqıltı gəldi. Şofer qapıları açdı. Mayorla kapitan öz yerində oturdu.

‒ Dəhnəyə³ sür.

Şofer maşını hərlədi. Torpaq yolu tozlaya-tozlaya tarlaların kənarı ilə xeyli getdi. Cəfər su şırıltısı və qamış xışıltısı eşitdi. Şofer bu dəfə əmr gözləmədən maşını arxın kənarında saxladı. Mayorla kapitan düşdülər. Nəyi isə yoxladılar, kiminləsə danışdılar. On beş dəqiqədən sonra geri qayıdıb, öz yerlərində arxayınca əyləşdilər. Şofer əvvəlcədən hər şeyi bilirmiş kimi maşını kələ-kötür yerlərdən çıxarıb geniş kənd yoluna saldı. Cəfər, nəhayət, papiros yandırdı, bu qaradinməz oyundan yorulduğunu büruzə verdi.

‒ Sirr deyilsə, nə axtarırdınız, yoldaş rəislər?

‒ Su oğrularını, yoldaş mühazirəçi, ‒ deyə mayor yarızarafat, yarıciddi cavab verdi. ‒ Bu saat pambıq sulanır. Su da görürsən ki, qəhətə çıxıb. Artezian sularını arxlara axıdıb birtəhər pambığı yanmaqdan qoruyuruq. Bir yandan da camaat bizi əldən salıb. Gözümüzdən yayınan kimi, arxın ağzını qanırıb⁴ qapılarını sulayırlar.

‒ Bəs sulamasınlar?

‒ Bu saat pambıq vacibdir. Qapılar sulanmasa da, olar.

‒ Bəs kolxozçulara yazığınız gəlmir, istəyirsiniz ki, onların zəhmətləri yanıb kül olsun?

‒ Bura bax, Cəfər, deyəsən, əvvəlki xasiyyətindən əl çəkməmisən, bilirsənmi, ictimai təsərrüfat olan yerdə fərdiyyətçilik məhdudlaşır. Bu saat qapıya su axıtmaqdan böyük cinayət yoxdur.

Artıq işıqlaşırdı. Torağaylar pırıltı ilə havaya qalxır, beş-on addım uçub yenidən yolun ortasına qonurdular. Ala-toranda qaralan ağaclar elə bil kəndlərin dövrəsində dayanıb keşik çəkirdilər. Hiss olunurdu ki, toyuqlar tardan düşüb həyətlərdə dolaşır, gecikən xoruzlar son dəfə qanad çalıb banlayırdılar.

Cəfər səhər havasının sərinliyindən üşürgələndi⁵. Papirosunu sümürüb üfüqdə qaralan təpələrin zirvəsinə çəkilmiş nazik, qızılı xəttə baxdı. Çəhrayı rəngə çalan bu dalğavarı zeh şəffaflaşdıqca üfüq ağarır, gözə dəyən təkəmseyrək ulduzlar solğunlaşırdı.

Maşın yolu burulub kəndin kənarındakı bir evin doqqazında⁶ dayandı. Evin ətrafına qaratikandan hündür çəpər çəkilmişdi. Şiş payaların ucu ağarırdı. Darvazanın qapıları tünd-mavi boya ilə rənglənmişdi. Alaqapının çərçivəsinin üstünə taxtadan qayırılmış qırmızı rəngli iki xoruz yapışdırılmışdı. Qarşı-qarşıya dayanıb qanad çalan bu xoruzlar elə bil bu saat vuruşacaqdılar.

Şofer üç dəfə kəsik-kəsik siqnal verdi. Dərhal həyətdən səs eşidildi. Zəncir cingildədi. Nə isə elə bil dəmirə sürtünə-sürtünə sürüşdü. Darvazanın qabağında gurultu eşidildi, taxta cırmaqlandı, zəhmli və hövllü bir it yoğun səslə hürdü. İtə acıqlandılar. Azacıq sonra darvaza açıldı. Orta yaşlı, kök bir kişi doqqazda göründü.

‒ Xoş gəlmisən, nəçənnik, sabah ertə qapımızda nə yaxşı gün doğdu?

‒ Xoş günün olsun, ay ispolkom⁷.

Maşın içəri girən kimi, ev sahibi darvazanı arxadan bağladı. Mayorun və kapitanın əlini sıxıb görüşdü. Cəfərə ötəri əl verib mayorun qolundan yapışdı:

‒ Keçin içəri.

Darvazadan eyvana qədər həyətə kərpic döşənmişdi. Kərpic yolun ətrafına tənək basdırılmışdı. Bu tənəklər keçid kimi düzəldilmiş dəmir dirəklərə, məftillərə dırmaşıb əməlli-başlı kölgəlik düzəltmişdi. Yarpaqların arasından hələ yetişməmiş üzüm salxımları sallanırdı.

Mayor ayaq saxladı. Cəfərin qolundan yapışıb hörmət və ehtiramla yol verdi. Ev sahibi duruxdu. Onun qalın qaşları altında daha tünd görünən girdə gözləri gah mayora, gah da Cəfərə baxdı. Yumru yanağı pörtdü. Sifətinin qırmızılığı daha da tündləşdi. Üzündə şaxələnmiş xırda damarlar aydınlaşdı. Cəfərə elə gəldi ki, sovet sədrinin sərt və tükləri biz-biz duran bığı bir az da codlaşdı. İri dodaqları aralandı. Kişi nə isə soruşmaq istədi, qızıl dişləri parıldadı. O, gözünü hərləyib bir də mayora baxdı. Nə hiss etdisə, sifətinin ifadəsi mülayimləşdi. Cəfərin qolundan yapışdı:

‒ Ay kişi, sən də xoş gəlibsən! Nəçənniyin əzizi bizim də əzizimizdir.

Onun əynində göy şevyotdan⁸ cibli köynək var idi. Enli əsgər qayışını nə qədər tarım çəksə də, göbəyi irəli sürüşmüşdü.

Eyvana çıxdılar. Cəfər ayaq saxladı, şüşəbəndin dibi boyu qatarlanmış qələmələrə, səhərin ilk şəfəqində alışıb yanan nar kollarına baxdı. Ağacların arasına və sonu görünməyən bağa yonca səpilmişdi. Arxın suyu şırıltı ilə axıb yoncalığa gedirdi.

‒ Ayağınızı soyunmayın, zəhmət olar.

Otağın döşəməsi qırmızı boya ilə yenicə rənglənmişdi. Yay olmasına baxmayaraq, ayaq altına naxışlı gəbə döşənmişdi. Divarlara da gəbə vurmuşdular. Ortada iri qabaq stolu var idi. Stolun üstünə düzülmüş qədəhləri, içkiləri və meyvələri tənziflə örtmüşdülər. Stulların üstünə ala-bəzək parçadan tikilmiş dəyirmi döşəkçələr atmışdılar. Tül pərdələr, nikel çarpayıların örtükləri, stolun üstündəki hazırlıq sübut edirdi ki, ev sahibi qonaqpərvər və səliqəli adamdır. Ancaq gəlin otağı kimi bəzədilmiş bu evdə bir soyuqluq da hiss olunurdu.

Mayor yuxarı başa Cəfəri keçirdi. Döşəkçənin yaxşısını ona verdi. Ev sahibi milis rəisinin hərəkətlərini gördükdən sonra armudu stəkandakı çayı əvvəlcə Cəfərə verdi, yeri rahat olsun deyə altına ikinci döşəkçəni zorla atdı. Qoyun və hind toyuğunun kababı ortalığa gələndə sədr yağlı tikələri seçib Cəfərə verdi, ona yaxşıca qulluq etdi. Hərəkətlərində, sual dolu hürkək baxışlarında narahatlıq olsa da, mayordan bir söz soruşmağa cəsarət etmirdi. Hərdən gözünü ona zilləyib dayanır, mayorun mənalı sükutundan daha da vahiməyə düşür, bu qonağın, bəlkə də, lap böyük olduğunu, elə naçalnikləri yoxlamağa gəldiyini xəyalından keçirib Cəfərə mehribanlıq göstərir, əziz tikələri ona yedizdirirdi. Şübhəsiz, bir az dincəlmək üçün bu evdə yatası ol-saydılar, qatı açılmamış yorğan-döşəyi də Cəfərə verəcəkdilər…

3

Üç gündən sonra axşamüstü rayon milis şöbəsinin maşını kənd soveti idarəsinin qabağında dayandı. Sədr tırıltı eşidən kimi, yola yüyürdü. “Villis”in qapısını açıb gülümsündü. Belini azacıq əyib “xoş gəlmisiniz” demək istədi. Cəfərin maşından təkcə düşdüyünü gördükdə təbəssümü sifətində dondu:

‒ Bəs nəçənniklər hanı?

‒ Onlar gəlməyəcəklər.

Dinməz-söyləməz idarəyə getdilər. Sədr keçib öz yerində əyləşdi. Üzü tüklü bir kişi gözaltı qonağı süzdükdən sonra sayğacın düymələrini şaqqıldadıb nəyi isə hesablamağa başladı. Heç biri dinmədi. Sayğacın şaqqıltısı divardakı zəncirli saatın çıqqıltısına qarışdı. Sədr nə edəcəyini bilmədiyindən gah gülümsünüb Cəfəri mehribanlıqla dindirmək istəyir, gah da ciddiləşib tutulurdu.

Cəfər papiros yandırdı. Göyümtül tüstü axşamın alatoranlığında laylanıb his çəkmiş tavana qədər qalxdı, sonra burulub qapıdan bayıra çıxdı. Cəfər su çilənmiş torpaq döşəməyə, küncdə əli qoynunda büzüşüb oturan qoca süpürgəçiyə baxdıqdan sonra sədri intizardan qurtarmağı qərara aldı.

‒ Mən mühazirəçiyəm. Bu axşam sizin kənddə mühazirə oxumalıyam.

Sədr qəddini düzəldib stulda yayxandı. Üstündən ağır yük götürülmüş kimi dərindən nəfəs aldı. Cəfər onun gözlərinin işıldadığını, qarnının bir az da irəli süzdüyünü⁹ və aralanmış qalın dodaqlarında istehzalı bir təbəssümün oynadığını gördü. Katib pəncərənin taxtalarını taybatay açdı. Küncdə büzüşüb oturan arvad şüşəsi sınıq çırağı yandırıb əli əsə-əsə stolun üstünə qoydu. Sədrin kölgəsi böyüyüb cürbəcür şəkil və qəzet yapışdırılmış divarda titrədi. Cəfər papirosunu söndürüb ayağa durdu. Sədr də qalxdı. Çox ciddi və soyuq tərzdə dilləndi:

‒ Yoldaş mühazirəçi, sən burada gözlə, mən kolxoz idarəsinə gedim. Görək camaatı təşkil edə bilərikmi?

Artıq gün batmışdı. Üfüqdəki qızartılar solğunlaşmışdı. Qərib bir yay axşamı çöllərin, tarlaların üstünə qanad gərirdi. Qapılarda mal-qara mələşirdi.

Cəfər pəncərəyə yaxınlaşdı. O hiss etdi ki, kolxoz idarəsi kəndin ortasındadır. İşdən qayıdan briqadirlər, manqabaşçıları evə getməzdən əvvəl adətləri üzrə sədrlə görüşüb sabaha tapşırıq almaq üçün idarəyə toplaşırlar. İstəsələr, bu saat mühazirə üçün camaatı kluba yığa bilərlər, indi, yəqin, kənd soveti sədri məsələni danışıb onun dalınca ya adam göndərəcək, ya da özü gələcəkdi.

Saat yenə çıqqıldadı, sayğacın düymələri yenə şaqqıldadı. Qaranlıq bir az da qatılaşdı. Kəndin ortasındakı hay-küy azaldı. Deyəsən, adamlar seyrəldi. Orada-burada, hətta ən ucqar doqqazlarda itlər hürüşürdü.

Katib sayğacı kənara qoydu. Üst-başını çırpıb ayağa durdu.

‒ Gedim görüm, ispolkom harada qaldı?

Katibin addım səsləri əvvəlcə bərkdən eşidildi, sonra zəifləyib özü kimi qaranlıqda yox oldu. Elə bil onun gedişindən sonra kənd sükuta qərq oldu, səs-küy tamam kəsildi. Pəncərələrdə görünən solğun işıqlar azaldı. Cənub gecələrinə məxsus qatı qaranlıq birdən-birə hər yanı çulğaladı. Yalnız gecə böcəkləri səs-səsə verib oxuyurdular. Elə bil kainatın sükutundan kədərlənib qəribsəyir, hamını öz hüznlərinə şərik etmək istəyirdilər. Qarı küncdə mürgüləyirdi. Su daşından süzülən damlalar aramla tappıldayıb küpə düşürdü.

Saatın zənciri uzanıb yerə dəydi. Çaqqıltı kəsildi. Cəfər yaxınlaşıb zənciri çəkdi, dayanmış kəfkiri hərəkətə gətirdi. Qarını oyatdı.

‒ Ay xala, dur, idarəni bağla.

Arvad diksinib oyandı. Döyükmüş halda ətrafa boylandı.

‒ Bə ispolkom gəlmədimi, dərdin alım?

‒ Yox.

Eyvana çıxdılar. Arvad boynundan asdığı açarı donunun yaxasından çıxardıb qıfılı bağladı. Mürgüləyən gecəyə, göyə səpələnmiş ulduzlara və üfüqdən baş qaldırmaqda olan aya baxdı.

‒ Onların üzü qara olsun, a bala, daha gəlməzlər, gedək bizə.

‒ Çox sağ ol, xala.

‒ Kasıblığıma baxma, oğul, yatmağa yer də tapılar, yeməyə çörək də.

Cəfər bu ixtiyar arvadın sözündən qəhərləndi:

‒ Eviniz şən olsun, xala, dalımca maşın gələcək, qayıtmalıyam.

Arvad çəkələklərini şappıldada-şappıldada idarədən uzaqlaşdı. Yola çıxmazdan əvvəl dönüb bir də geri baxdı. Sonra kənd yolunda əriyib yox oldu…

Cəfər idarənin həyətində, istidən və susuzluqdan yarpaqları vaxtsız tökülən ağacın dibindəki daşın üstündə oturdu. O, süpürgəçi arvada yalan demişdi. Bu gecə dalınca maşın gəlməyəcəkdi. Alçaqdan uçan bir yarasa az qaldı onun çiyninə toxunsun.

Cəfər papirosunu sümürüb yola çıxdı. Gözünü qaralan tarlaların o üzündə təkəmseyrək işığı parıldayan kiçik dəmiryol stansiyasına tərəf zillədi.

Qulağına parovozun kəsik fit səsi gəldi. Haradasa lap uzaqda boğuq uğultu vardı. Elə bil yer azacıq titrəyirdi. Birdən lap uzaqda bir cüt işıltı göründü. Bu işıltı azacıq sonra böyüdü, iriləşib şəffaflaşdı. Təkər taqqıltıları və parovozun tövşüməsi aydınca eşidildi. Tiflis-Bakı qatarı stansiyaya yaxınlaşırdı.