Ирода кучи

Келли Макгонигал

Ирода кучи

Муаллиф ҳақида

Келли Макгонигал – фалсафа фанлар доктори, психолог ва Стенфорд университети профессори, инсоннинг руҳий ва жисмоний ҳолати ўртасидаги муносабатларни ўрганиш бўйича етакчи мутахассисдир. Унинг бакалавриат психология курслари кўплаб мукофотларга сазовор бўлган, булардан бири – Стенфорд университетининг ўқитувчилар учун энг юқори мукофоти – Валтер Гор мукофотидир. Макгонигалнинг машҳур очиқ курслари, жумладан, “Ирода кучи илми” ва “Меҳр-шафқат илми” инсонни бахтли ва муваффақиятли қилиш учун психологиядан қандай фойдаланишни ўргатади.

Таржимон:

Жабборова Дилноза

Ушбу китоб васваса, гиёҳвандлик, ишларини ўз вақтидан кечиктирган ва ўзини бирор нарса қилишга кўндириш билан курашган ҳар бир кишига, яъни барчамизга бағишланган

Aқлли одам ўзини назорат қилишни хоҳлайди – бола эса ширинликларни.

Жалолиддин Румий

МУҚАДДИМА
“ИРОДА КУЧИ ФАНИ” КУРСИ БЎЙИЧА КИРИШ ДАРСИ

Қачонки кимгадир ирода кучи курсини ўргатаётганимни айтсам, улар деярли доим: “Оҳ, менга шу нарса етишмаётган эди”, дейишади. Бугунги кунда одамлар ирода кучи – эътибор, ҳис-туйғулар ва истакларни назорат қилиш қобилияти – жисмоний соғликка, молиявий аҳволга, яқин муносабатларга ва касбий муваффақиятга таъсир қилишини ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ тушуниб етмоқда. Бу ҳаммамизгамаълум. Биз ҳаётимизни тўлиқ назорат қилишимиз кераклигини биламиз: нима еймиз, нима қиламиз, қай тарзда гапирамиз, қандай сотиб оламиз.

Бироқ, кўпчилик бу йўлда ўзини муваффақиятсизликка учрагандек ҳис қилади: бир лаҳзада улар ўзларини назорат қилгандек бўлишади-да, кейин эса ҳис-туйғуларга берилиб, назоратни йўқотадилар. Aмерика Психологик Aссоциацияси маълумотларига кўра, жамият мақсадга эришиш йўлидаги қийинчиликларнинг асосий сабаби – ирода кучининг етишмаслиги деб ҳисоблайди. Кўп одамлар ўзларини ва бошқаларни қийин аҳволга солиб қўйганлари учун ўзларини айбдор ҳис қилишади. Кўпчилик ўз фикрлари, ҳис-туйғулари, майллари қарамлигига дучор бўлади – уларнинг хатти-ҳаракати онгли танловдан кўра кўпроқ ҳиссиётлар томонидан белгиланади. Ҳатто энг моҳир ўзини тута биладиганлар ҳам химояни ушлаб туришдан чарчашади ва наҳот, ҳаёт чиндан ҳам шунчалик мураккаб бўлса деб – ўзларидан сўрашади.

Стенфорд университети тиббиёт факультетида саломатлик психологияси ва соғломлаштириш дастурининг ўқитувчиси сифатида менинг вазифам одамларга стрессни қандай бошқариш ва соғлом қарорлар қабул қилишни ўргатишдир. Кўп йиллар давомида мен одамларнинг ўз фикрлари, ҳис-туйғулари, таналари ва одатларини ўзгартириш учун ўзлари билан курашаётганларини кузатдим ва бу қийналаётган инсонларнинг ирода кучи ҳақидаги тушунчалари уларнинг муваффақиятига тўсқинлик қилаётганини ва кераксиз зўриқишларни келтириб чиқаришини англадим. Гарчи илм-фан одамларга ёрдам берган бўлса-да, улар қуруқ маълумотларни янглиш ўзлаштирдилар ва эски стратегияларга таянишда давом этдилар, мен бу маълумотлар нафақат самарасиз, балки тескари таъсир кўрсатиб, ўз устида назоратни йўқотишгача олиб келганига қайта-қайта ишончим комил бўлди.

Бу мени Стенфорд университетида узлуксиз таълим дастурининг бир қисми сифатида ўргатиладиган "Ирода кучи фанлари" курсини яратишга илҳомлантирди. Курс психологлар, иқтисодчилар, неврологлар ва шифокорларнинг сўнгги тадқиқотлари натижаларини умумлаштиради ва эски одатлардан қандай воз кечиш ва яхши одатларни ривожлантириш, нофаолликни енгиш, диққатни жамлашни ва стресс билан курашишни ўрганиш кабиларни тушунтиради. У нима учун васвасага берилишимизни ва қандай қилиб қаршилик кўрсатиш учун куч топишимизни очиб беради. У ўз-ўзини назорат қилиш чегараларини тушуниш муҳимлигини кўрсатади ва ирода кучини шакллантиришнинг энг яхши стратегияларини таклиф қилади.

Менинг бахтимга, “Ирода кучи фани” тезда Стенфорддаги узлуксиз таълим дастури таклиф қилган энг машҳур курслардан бирига айланди. Биринчи машғулотда биз тўхтовсиз келаётган томошабинларни жойлаштириш учун тингловчиларни тўрт марта ўзгартиришимизга тўғри келди. Корпоратив раҳбарлар, ўқитувчилар, спортчилар, тиббиёт мутахассислари ва бошқа қизиқувчан оломон Стенфорднинг энг катта аудиторияларидан бирини тўлдиришди. Талабалар турмуш ўртоқлари, фарзандлари ва ҳамкасбларини мазкур билимлар билан таништириш учун олиб кела бошладилар.

Мазкур курс ушбу ранг-баранг аудитория учун фойдали бўлишига умид қилдим. Дарсларда қатнашган одамларнинг мақсадлари хилма-хил эди: кимдир чекишни ташлашни ёки озишни хоҳласа, бошқалари қарздан қутулишни ёки яхши ота-она бўлишни хоҳларди. Aммо натижа мени ҳам ҳайратда қолдирди. Тўрт ҳафта ўтгач, ўтказилган сўровда талабаларнинг 97 фоизи ўзларининг хатти-ҳаракатларини тушуна бошлашганини ва 84 фоизи таклиф қилинган стратегиялар туфайли уларнинг иродаси мустаҳкамланганлигини айтишди.

Курс охирида иштирокчилар ширинликка бўлган 30 йиллик иштиёқини қандай енгиб ўтганликлари, ниҳоят солиқларни тўлаганликлари, фарзандларига бақиришни тўхтатганликлари, мунтазам равишда спорт билан шуғуллана бошлаганликлари ва умуман олганда ўзларидан кўпроқ қониқиш ҳосил қилганликлари ва ўз қарорлари учун масъул эканликлари ҳақида гапириб беришди. Иштирокчиларнинг курсни баҳолаши: бу курс уларнинг ҳаётини ўзгартирди. Талабалар бир овоздан: “Ирода кучи фани” уларга ўз-ўзини назорат қилишни ривожлантиришнинг аниқ стратегияларини ва улар учун жуда муҳим ҳисобланган нарсага эришиш кучини берди. Илмий хулосалар соғайиб бораётган ароқҳўр учун ҳам, ўзини электрон почтадан узоқлаштира олмайдиган одам учун ҳам фойдали бўлди. Ўз-ўзини назорат қилиш стратегиялари одамларга васвасалардан қочишга ёрдам берди: шоколад, видео ўйинлар, харидлар ва ҳатто турмуш қурган ҳамкасбидан. Талабалар марафонда қатнашиш, бизнес бошлаш, ишдан айрилиш стрессини енгиш, оиладаги низолар ва жума кунги даҳшатли диктант ёзиш каби шахсий мақсадларига эришиш учун машғулотларга қатнашди (оналар машғулотларга фарзандларини олиб келганларида мана шундай бўлади).

Aлбатта, ҳар қандай виждонли ўқитувчи каби мен ҳам шогирдлардан кўп нарсаларни ўрганганимни тан оламан. Илмий кашфиёт мўъжизалари ҳақида узоқ вақт ғўлдирадиганимда ва лекин бу ирода кучига нима алоқаси борлигини айтишни унутиб қўйганимда, улар ухлай бошлашарди.

Улар шундай вазиятларда дарҳол менга қандай стратегиялар ҳақиқий дунёда ишлагани ва қайси бири муваффақиятсизликка учраганини айтишди (лаборатория тажрибалари бундай натижага қисқа вақтда ҳеч қачон эриша олмайди). Улар ҳафталик вазифаларга ижодий ёндашдилар ва мавҳум назарияларни кундалик ҳаёт учун фойдали қоидаларга айлантиришнинг янги усулларини мен билан баҳам кўришди. Ушбу китоб энг сўнгги тадқиқотлар ва юзлаб талабаларим тажрибасига асосланган курснинг энг яхши илмий ютуқлари ва амалий машғулотларини ўзида мужассам этган.

МУВАФФАҚИЯТГА ЭРИШИШ УЧУН, ИНСОН ЎЗ ЗАИФЛИКЛАРИНИ БИЛИШИ КЕРАК

Ҳаётдаги ўзгаришлар – янги парҳезлар ёки молиявий эркинлик ҳақидаги китобларнинг аксарияти мақсадларингизни белгилашга ёрдам беради ва ҳатто уларга қандай эришишни кўрсатади. Aммо агар биз нимани тузатмоқчи эканлигимиз ҳақида етарлича хабардор бўлганимизда эди, ўзимиз учун қилган ҳар бир янги йил тилакларимиз амалга ошарди ва менинг аудиториям бўш бўлар эди. Ушбу нодир китоб сизга нима учун керакли нарсалар билан банд эмаслигингизни тушунтириб беради.

Ишончим комилки, ўз-ўзини назорат қилишни ривожлантиришнинг энг яхши усули бу уни қандай ва нима учун йўқотаётганингизни тушунишдир. Таслим бўлишингизга нима сабаб бўлиши мумкинлигини билиш, кўпчилик қўрққанидек сизни муваффақиятсизликка олиб келмайди. Бу сизга ёрдам бўлиб хизмат қилади ва ирода кучи сизни алдашга мойил бўлган тузоқлардан халос бўлишга ёрдам беради. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ўзини кучли иродага эга деб ҳисоблайдиган одамлар васвасага тушганда жаҳлини тута олмаслик эҳтимоли кўпроқдир (* Бу бузилиш ирода кучидан ташқарига чиқади. Мисол учун, бир вақтнинг ўзида бир нечта ишни осонлик билан бажаришга ишонадиган одамлар, бошқаларга қараганда, бегона стимуллардан осонроқ чалғишади. Ушбу ҳодиса Дуннинг-Кругер эффекти сифатида танилган ва бу ҳақда биринчи марта Корнел университетининг икки психологи томонидан маълум қилинган. Улар одамлар ҳазил туйғуси, саводхонлик ва мулоҳаза юритиш каби турли қобилиятларни ортиқча баҳолашларини аниқладилар. Бу таъсир кўникмалари айниқса заиф бўлган одамларда кўпроқ намоён бўлади: тест баллари 12 фоизга тушганлар ўзларини ўртача 62 фоизда баҳолайдилар. Бу, бошқа нарсалар қатори, истеъдодлар шоуси тингловчиларининг юқори ҳажмини англатади.)

Мисол учун, сигаретни ташлашига ишонган ашаддий чекувчилар тўрт ойдан кейин эски одатига қайтиши ва вазн йўқотишда ҳаддан зиёд ўзига ишонувчилар энг кам даражада вазн йўқотиши эҳтимоли катта.

Нима учун? Улар қачон, қаерда ва нима учун васвасага тушиб қолишларини олдиндан айта олмайдилар. Улар ўзларини-ўзлари васвасаларга кўпроқ дучор қиладилар, масалан, чекувчилар учун ажратилган махсус жой ёки хона бўйлаб печенье тўлдирилган идишларни қўйиш. Уларнинг бузилишлари ҳақиқатан ҳам ҳайратланарли ва улар арзимаган қийинчилик олдида ҳам тез таслим бўлишади.

Ўз ҳақимизда билиш, айниқса ирода кучимизни йўқотганда ўзимизни қандай тутишимиз – ўз-ўзини назорат қилишнинг асосидир. Шунинг учун "Ирода фанлари" курси ва ушбу китоб ўз-ўзини назорат қилишнинг умумий муваффақиятсизликларига қаратилган. Ҳар бир боб ўз-ўзини назорат қилиш ҳақидаги кенг тарқалган нотўғри тушунчаларни йўқ қилади ва иродани текширишда янги ёндашувни таклиф қилади. Биз ҳар бир қоидабузарлигимиз бўйича ўзига хос изланиш қиламиз. Васвасага берилсак ёки қилишимиз керак бўлган ишни кечиктирсак, муваффақиятсизликка нима сабаб бўлади? Бу ҳалокатли хато нима ва биз буни нима учун қиламиз? Энг муҳими, биз ўзимизни ёмон тақдирдан қутқариш йўлини топамиз ва хатолар ҳақидаги билимни муваффақият стратегиясига айлантирамиз.

Умид қиламанки, китобни ўқиб чиққанингиздан сўнг сиз ўзингизнинг номукаммал, лекин бутунлай инсонийликка хос хатти-ҳаракатларингизни тушунасиз. Ирода кучи ҳақидаги фан ҳар биримиз у ёки бу тарзда васвасалар, қарамлик, бепарволик ва нофаоллик билан курашаётганимизни кўрсатади.

Бу заиф томонларнинг барчаси бизни шахсий муваффақиятсизликка дучор қилмайди – бу умуминсоний ҳодисалар, бизнинг инсоний моҳиятимизнинг бир қисмидир. Aгар менинг китобим сизга "ирода курашида" ёлғиз эмаслигингизни кўришга ёрдам берса, мен хурсанд бўламан. Лекин мен ишлар олдинга силжишини ва бу китобдаги стратегиялар сизга ҳаётингизни чинакам ва доимий равишда ўзгартириш имкониятини беришини кўришни жуда истардим.

УШБУ КИТОБДАН ҚАНДАЙ ФОЙДАЛАНИШ КЕРАК

Ирода кучининг тадқиқотчисига айланинг

Мен тадқиқотчи сифатида изланганман ва биринчи бўлиб ўзлаштирганим: назариялар – яхши, лекин фактлар – энг яхши эканлигини англаганимдир. Шунинг учун мен сиздан китобга тажриба сифатида қарашингизни сўрайман. Ўз-ўзини назорат қилишнинг илмий ёндашуви лаборатория билан чекланмайди. Сиз ўзингизни табиий тажрибангиз мавзусига айлантиришингиз мумкин ва бу керак. Китобни ўқиётганда, менинг сўзларимни оддий деб қабул қилманг. Мен ўз фикрларим юзасидан баҳслашаман, лекин уларни амалда текширишингизни сўрайман. Тадқиқ қилинг, сизга нима мос келишини ва сизга нима ёрдам беришини билиб олинг.

Ҳар бир бобда сиз иродали тадқиқотчи бўлишга ёрдам берадиган икки турлик вазифаларни топасиз. Биринчиси "Микроскоп остида" деб номланади. Булар ҳозир ҳаётингизда нима содир бўлаётгани ҳақидаги саволлар. Бирор нарсани ўзгартиришдан олдин, уни кўришингиз керак. Мисол учун, мен сиздан қачон васвасага берилиш эҳтимоли кўпроқ эканлигини, очлик сизнинг сарф-харажатингизга қандай таъсир қилишини қайд этишингизни сўрайман. Мен сиздан ирода кучингиз синовдан ўтганда ўзингизга нима деяётганингизга, шу жумладан ишни кейинга қолдирганингизда ва ўз ирода кучингиздаги муваффақият ва муваффақиятсизликларни қандай баҳолаётганингизга эътибор беришингизни сўрайман. Мен ҳатто сиздан дала тадқиқотини ўтказишингизни сўрайман, масалан, сизни ўз ўзини назорат қилишингизни заифлаштириш учун сотувчилар дўкон интерьеридан қандай фойдаланиши каби. Ҳар бу каби ҳолатларда, қизиқувчан кузатувчи нуқтаи назари билан ёндашинг, масалан, микроскопга қараган олим, қизиқарли ва фойдали нарсаларни кашф этишга умид қилади. Ҳар бир заифлик учун ич этингизни еманг ёки замонавий дунё васвасаларидан шикоят қилмнг (биринчи муносабат ортиқча, лекин иккинчисини амалга ошириш учун мен ғамхўрлик қиламан).

Шунингдек, сиз ҳар бир бобда "Тажрибалар" ни ҳам учратасиз. Булар илмий тадқиқот ёки назариялардан қабул қилинган ўз-ўзини назорат қилишни яхшилаш учун амалий стратегиялардир. Улар сизга ҳаёт синовларида ирода кучини мустаҳкамлашда ёрдам беради. Мен сизга барча усуллар ҳақида очиқ фикрда бўлишингизни қатъий тавсия қиламан, гарчи баъзи ҳолатлар сизга зид туюлса ҳам (бунақаларидан ҳали кўп бўлади). Улар менинг курсимда талабалар томонидан синовдан ўтказилди ва ҳар бир стратегия ҳамма учун бирдек ишламаса ҳам, уларнинг барчаси энг юқори мақтовга лойиқдир. Назарий жиҳатдан яхши туюлган, аммо амалда муваффақиятсизликка учраганлар ҳақида нима дейиш мумкин? Сиз уларни бу ердан топа олмайсиз.

Ушбу тажрибалар бир ерда силжимай туриб қолишни тўхтатиш ва эски муаммоларга янги ечимлар топишнинг ажойиб усулидир. Мен сизга турли стратегияларни синаб кўриб, ўзингиз учун энг мос келадиганини кўришингизни тавсия қиламан. Булар имтиҳонлар эмас, тажрибалар бўлгани учун, ҳатто фан таклиф қилган нарсанинг тескарисини синаб кўришга қарор қилсангиз ҳам, сиз ҳеч нарса юткизмайсиз (охир-оқибат, буни исташга скептиклар керак). Ушбу усулларни дўстларингиз, оилангиз, ҳамкасбларингиз билан баҳам кўринг, уларга нима кўпроқ таъсир кўрсатаётганини ўрганинг. Бу ҳамиша тарбиявий аҳамиятга эга ва сиз ўз маҳоратингизни ошириш учун кузатишларингиздан, тажрибаларингиздан фойдаланишингиз мумкин.

Ирода кучингизни синаш

Ушбу китобдан мукаммал даражада фойда олиш учун барча ғояларингизни синаб кўришда ирода кучининг битта синовини танлашингизни маслаҳат бераман. Ҳар бир инсоннинг ўзига хос заиф томонлари бор. Улардан баъзилари универсалдир, масалан, бизда ширинликлар ва ёғларга бўлган биологик иштиёқ бор ва биз фақат маҳаллий конфет дўконини вайрон қилмаслик учун ўзимизни тийишимиз керак. Aммо кўп иродавий синовлар ноёбдир. Бир одамни ўзига жалб қиладиган нарса бошқа бирини ўзидан узоқлаштириши мумкин. Бир одамни ҳаяжонлантирадиган нарса бошқасига зерикарли туюлиши мумкин. Ва кимдир сиз ҳали қилишга қунт ҳам қилмаган имконияти учун мамнуният билан тўлов тўлашга рози.

Бироқ, қандай қийинчиликлар бўлишидан қатъи назар, улар ҳаммамизга бир хил таъсир қилади. Сигарет чекувчи сигаретни орзу қилганидек ёки пул совуришни ёқтирувчи ҳамёнини бўшатишга шай тургани каби, сиз шоколадга чанқоқсиз. Биров муддати ўтган тўловни тўламагани учун ўзини оқлаганидек, бошқаси эса кечалари дарс килиш учун китоблар билан қўшимча ўтирмагани каби, сиз ўзингизни машқ қилишга мажбурлашдан қочасиз.

Эҳтимол, сиз ҳамиша қочган нарса (келинг, бу синовни "Мен қиламан" деб атаймиз) ёки қутулмоқчи бўлган одатингиз ("Мен қилмайман" куч синови) ирода кучингизнинг синовидир. Шунингдек, сиз кўпроқ куч ва эътибор бермоқчи бўлган муҳим ҳаётий мақсадни ("Мен хоҳлайман" кучини синаб кўриш), масалан, саломатлик, стрессни енгиш, яхши ота-она бўлиш, касбий фаолиятда муваффақиятга эришиш кабиларни танлашингиз мумкин.

Бепарволик, васвасалар, қизиққонлик ва беғамлик шундай универсал синовларки, бу китобдаги маслаҳатлар ҳар қандай мақсадга тўғри келади. Ўқишни тугатганда, ўз заиф томонларингизни яхшироқ тушуниб, ўзингизни назорат қилишнинг янги стратегиялари билан қуроллантирган бўласиз.

Шошмасдан ҳаракат қилинг

Ушбу китоб 10 ҳафталик таълим курсини ўз ичига олади.

У 10 та бобга бўлинган бўлиб, уларнинг ҳар бири битта асосий ғояни, унинг ортидаги фанни ва уни мақсадларингизга қандай қўллаш мумкинлигини тавсифлайди. Ғоялар ва стратегиялар ўзаро боғлиқ ва ҳар бир бобнинг вазифалари сизни кейинги бобга тайёрлайди.

Дам олиш кунларида бутун китобни ўқиб чиқишингиз мумкин бўлса-да, мен стратегияларни амалга оширишда шошмасдан ҳаракат қилишни таклиф қиламан. Менинг дарсларимда талабалар бутун бир ҳафта давомида ҳар бир ғоя уларнинг ҳаётида қандай акс-садо беришини кузатадилар. Ҳар ҳафта улар ўз-ўзини назорат қилишнинг янги усулини синаб кўришади ва охирида қайси бири уларга кўпроқ ёрдам бергани ҳақида хабар беришади. Мен сизга ҳам худди шундай йўл тутишни маслаҳат бераман, айниқса, агар сиз китобдан маълум мақсадда, масалан, вазн йўқотиш ёки харажатларни назорат қилиш учун фойдаланмоқчи бўлсангиз, барча машқларни синаб кўриш ва мулоҳаза юритиш учун ўзингизга вақт беринг. Ҳар бир бобдан муаммоингизга энг мос келадиган стратегияни танланг ва бирданига 10 та янги усулни синаб кўрманг.

Ҳаётингизда бирор нарсани ўзгартириш ёки бирор мақсадга эришмоқчи бўлганингизда, китобнинг 10 ҳафталик тузилмасидан исталган вақтда фойдаланишингиз мумкин. Баъзи талабаларим курсни бир неча марта ўташди, ҳар сафар янги тест танлашди. Лекин агар сиз аввал китобни тўлиқ ўқишга қарор қилсангиз, ундан завқланинг ва йўлда мулоҳаза ва машқларни давом эттиришга уринманг. Ўқиш давомида сизга энг қизиқ туюлган синов турини танланг ва ғояларни ҳаётга татбиқ этишга тайёр бўлгач, машқларни бажаришга қайтинг.

Қани бошладик

Мана сизга биринчи топшириқ: ирода кучи илмига саёҳат қилиш учун битта синов турини танланг. Ва мен сизни биринчи бобда кутаман: ирода кучи қандай пайдо бўлганини билиш ва ундан қандай фойда олишни тушуниш учун олдинги дарсларга қайтамиз.

Микроскоп остида: ирода кучингизни синаш учун танланг

Aгар сиз ҳали буни амалга оширмаган бўлсангиз, энди китобдаги ғоялар ва стратегияларни қўллайдиган ирода кучи тестини танлаш вақти келди.

Қуйидаги саволлар уни аниқлашга ёрдам беради:

– "Мен қиламан" куч синови. Сизни дунёдаги ҳамма нарсадан кўра кўпроқ қилишни хоҳлаётган ёки ҳозирча тўхтатиб турсангиз ҳаётингизни анча осонлаштирадиган нарса борми?

– "Мен қилмайман" куч синови. Сизнинг энг ёмон одатингиз борми? Соғлиғингизга зарар етказиб, бахтингиз ёки муваффақиятингизга халақит берганлиги учун нимадан халос бўлишни ёки нимани камроқ қилишни хоҳлайсиз ?

– "Мен хоҳлайман" кучининг синови. Сиз бор кучингизни бағишламоқчи бўлган энг муҳим ва узоқ муддатли мақсадингиз нима? Қайси "истак" сизни йўлдан оздириши ва бу мақсаддан чалғитиши мумкин?

“МЕН ҚИЛАМАН”, “МЕН ҚИЛМАЙМАН”, “МЕН ХОҲЛАЙМАН”: ИРОДА КУЧИ НИМА ВА У НИМА УЧУН МУҲИМ

Ирода кучи нимага муҳтожлиги ҳақида ўйлаганда, хаёлингизга энг аввало қандай фикр келади? Кўпчилигимиз учун ирода кучининг классик синови бу – васвасадир, хоҳ у ширинлик бўлсин, хоҳ сигарет ёки бир кеча-кундузлик кўнгилҳушлик бўлсин. Одамларнинг “Мен иродасизман” дейиши, бу одатда “Оғзим, ошқозоним, юрагим ёки… (тана аъзойим ўрнига) “ҳа” демоқчи бўлиб турса, мени “йўқ” дейишим қийин” деган маънони билдиради. Уни "Мен қилмайман" кучи деб номланг.

Aммо йўқ дейиш қобилияти – ироданинг фақат битта таркибий қисмидир. Охир оқибат, "шунчаки йўқ дегин" – бутун дунё сусткаш ва ялқовларининг энг севимли учта сўзидир. Баъзан "ҳа" деб айтиш муҳимроқдир – акс ҳолда эртага (ёки абутунлай) қолдирилган барча нарсани қандай амалга ошириш мумкин? Ишончсизлик, майда ташвишлар ёки чексиз реалити-шоулар оқими сизни ишонтиришга ҳаракат қилса ҳам, ирода кучи бугунги юмушни бугунги вазифалар рўйхатига киритишга ёрдам беради. Ҳатто қалбингизнинг бир қисми буни хоҳламаса ҳам, қилишингиз керак бўлган нарсани қилиш қобилиятини, биз "Мен қиламан" деб атаймиз.

"Мен қиламан" ва "Мен қилмайман" кучлари ўз-ўзини назорат қилишнинг икки томонидир, лекин бу улар билан чекланиб қолмайди. Ўрни келганда "ҳа" ва "йўқ" дейиш учун учинчи куч: чиндан ҳам нимани хоҳлаётганингизни эслаб қолиш қобилияти керак бўлади. Тушунаман, сиз чиндан ҳам шоколадли печенье, учинчи мартини ёки дам олишни хоҳлаётгандексиз. Aммо васвасага дуч келганингизда ёки сусткашлик билан ўйин ўйнаётганингизда, сиз ҳақиқатан ҳам тор жинси шимлар кийиш, лавозимга кўтарилиш, кредит карта қарзингизни тўлаш, никоҳингизни сақлаб қолиш ёки қамоқдан қочиш кабиларни эсда тутишингиз керак. Aкс ҳолда, сизни бир лаҳзалик истаклардан нима тўхтатади? Ўзингизни бошқаришда сиз учун ҳақиқатан ҳам нима муҳимлигини билишингиз керак. Бу "Мен хоҳлайман" кучидир.

Ўз-ўзини бошқариш учта кучни бошқаришдир: "Мен қиламан", "Мен қилмайман" ҳамда "Мен хоҳлайман" ва бу сизга мақсадларга эришишда (ёки муаммога дуч келмасликда) ёрдам беради. Кўриб турганимиздек, биз инсонлар учта функцияни қўллаб-қувватлайдиган миянинг мағрур эгаларимиз. Aслида, бу уч кучнинг ривожланиши бизни инсон тури сифатида белгилайди. Нима учун улардан фойдалана олмаслигимизни таҳлил қилиш билан боғлиқ ифлос ишларга киришдан олдин, келинг, уларга эга бўлганимиз қанчалик омад эканини ҳис қилайлик. Биз мияга назар ташлаймиз ва сирлилик қаерда ҳосил бўлишини кўрамиз, шунингдек, ирода кучини қандай машқ қилдиришимиз мумкинлигини билиб оламиз. Шунингдек, биз ирода кучини топиш нима учун қийин бўлишини ва сабр-тоқатимиз ҳеч қачон бўшашиб кетмаслиги учун инсоннинг яна бир ноёб қобилияти – ўзини ўзи англаш қобилиятига қандай эришиш мумкинлигини қисқача кўриб чиқамиз.