Kitabı oku: «Шигырьләр / Стихи», sayfa 4
Кол Шәриф турында тарихи мәгълүмат бирүче чыганакларга һәм әдәбиятка кыскача бәяләмә
Нурулла Гариф, Татарстан Республикасы Язучылар берлеге әгъзасы
Казан ханлыгы тарихы һәм шул исәптән Кол Шәриф мулла шәхесе язмышына бәйле тарихи мәгълүматларның зур өлешен тарихчылар «Патша китабы» яисә «Никон елъязмасы» дип аталган урыс чыганакларына таянып язалар. Аның атамасы XVII гасырда яшәгән китап белгече патриарх Никонга бәйле. Никон елъязмасының язылу вакыты һәм урыны төгәл билгеле түгел. Әлеге елъязмаларны тикшерүче М. Н. Тихомиров билгеләп үтүенчә, елъязмадагы XVI гасырга бәйле тарихи вакыйгалар, икенче тапкыр күчерелеп язылганда, шул чордагы сәяси вакыйгаларга бәйле үзгәреш кичергәннәр. «Патша китабы» – Явыз Иван яшәгән чорга бәйле тарихи язмалар тупланмасы. Алар күп очракта бер-берсен кабатлый.
Икенче чыганак А. М. Курбскийның «Казан алынуы турында хикәя» дип атала. Аның авторы 1552 елда Казанны алуда һәм 1554 елда ханлыкта дәвам иткән халык күтәрелешләрен бастыруда катнашкан гаскәр башлыгы, Явыз Иванның якыннарының берсе. Курбский 1563 елны Ливон сугышында гаскәрләреннән күпкә ким гаскәргә юлыгып җиңелә. Бу вакыт Явыз Иванның бар боярлардан, үзенең элеккеге яраннарыннан үч алу чорына туры килгәнлектән, Курбский да алар тәкъдиренә тарачагын аңлый. Шунлыктан «Олуг кенәз» ачуыннан куркып, 1563 елны, хатыны белән улын ташлап, Литва кенәзлегенә кача. Үзен гаепле сизми, дусларына, Явыз Иванга язган хатларында: «Мәскәү кенәзенең явызлыкларын күп ишеттем, үзем дә күрдем…» – ди. Мәскәү кенәзе турындагы хатирәләре дә шунда язылган. Ул анда Иванның бар явызлыкларын фаш итә. Безнең өчен аның Казанны алу турындагы хикәяләре игътибарга лаек. Ул анда күп очракта үзе күргәннәрен яза, шул чордагы Казан шәһәрен күзаллауга ачыклык кертә. Курбский тарафыннан казанлыларның Ватаннарын саклап батырларча сугышулары тәфсилле яктыртыла. Хикәясендә башкалардан ишеткәннәре дә бар. Бәлкем, башка чыганакларны да куллангандыр. Мәсәлән, ул Кол Шәриф һәм аның шәкертләренең мәчет-мәдрәсәләр янында урысларга каршы каты сугышуын, барысының да бердәм шәһит китүен берничек тә күрә алмый. Бу вакытта ул Нургали капкасы ягындагы тау астында була.
Өченче чыганак – Казан ханлыгы тарихына багышланган «Казан елъязмачысы» китабы. Елъязма 1564 – 1565 елларда язылган. Аның авторы 1532 – 1551 елларда Казанда әсирлектә булып, Казан ханнарына хезмәт иткән. Шул чорда Казан тарихы белән танышкан. Елъязмачы, Казан тарихын бәян итүдән бигрәк, Явыз Иванның «кылган батырлыклары» н мактауга алына. «Бөек» җиңүләрнең тарихын кәгазь битләренә төшергәндә, үткәннәр белән горурланып, киләчәк буыннарның күңелен уйнатырлык төсләр кызганмый. Әсәрдә башыннан ахырынача шовинистик рух, Казан халкына нәфрәт белән карау бөркелеп тора. Елъязмачы вакыйгаларның барысын да үзе күргән кебек сүз йөртсә дә, язманың соңрак чорда кем тарафыннандыр үзгәртелүен күрү кыен түгел. Аны язганда бары бер генә таләп куела: «Урыс халкының бөек җиңүен мәңгеләштерү». Автор моны үзе дә яшерми. Бу җиңүгә багышлап Казанда «һәйкәл кую» да тарихи елъязмада беренче тапкыр чагылыш таба, берничә урында искәртелеп узыла. Казан ханлыгы тарихы җиңүчеләр күзлегеннән генә бәян ителсә дә, елъязма тарихи чыганак булып кала бирә.
Шиһабетдин Мәрҗани үзенең «Мөстәфадел-әхбар…» дигән китабында (икенче томда) Казан каласындагы сигез манаралы мәчетне искә ала. Бүгенге көндә аны «Кол Шәриф мәчете» атамасында йөртәләр. Бу һәм башка мәгълүматларның нинди чыганакларга таянып язылганы әлегә төгәл билгеле түгел. Без искәрткән урыс чыганакларыннан башка татар телендәге язма риваятьләр кулланылуы да мөмкин.
Мәрҗанидән соңгы тарихчылар Кол Шәриф шәхесенә бәйле тарихны әлеге язма чыганакларга таянып язалар. Төрле яңалыклар кертүләре, шул чорга анализ ясап, тарихны күзаллауларына бәйле. Кол Шәриф шәхесе дин башлыгы, Казан – Мәскәү арасындагы дипломатик очрашуларны алып баручы, илче, Казан шәһәрен саклауны оештыручы җитәкчеләрнең берсе буларак та яктыртыла. Соңгы чорларда язылган әдәби әсәрләрдә дә Кол Шәрифнең еш искә алынуы игътибарга лаек. Бу эшчәнлек халкыбызның бай тарихын кайтару, милли бердәмлеккә туплап, аңа рухи азык бирүдә зур этәргеч булып тора.
Кол Шәриф шәхесенә бәйле тарихи һәм әдәби чыганаклар
ПСРЛ. – Т.13. Патриаршая или Никоновская летопись. – М., 1904. С. 468
…Казанцы почали посылати к Шигалею и к воеводам бити челом, чтобы государь пожаловал, гнев свой отдал им, а пленити их не велел, а дал бы им государство царя Шигалея, а Утемеш бы Гирея царя государь к себе взял и с матерью Сююнбика-царицею; а приеждял с тем ко царю и воеводам Кулшариф-молна да Тюменский князь Бибарс Растов… срок им учинили не воевати дватцать день.
С. 469
Августа в 14 день приехал ко царю и боярам Кулшариф-молна и Маамет-сеит, Мансыр-сеитов сын, и все с ним шиихи и шихзады, имамы и молозаде и один и дербыши, да Кудайгул-улан, а с ним улоны все, да Муралей-князь, а с ним многие князи и мурзы; и бояре велели им честишёртную грамоту, на чём государь пожаловал и как им вперед быти. И они все стали о Горей стороне говорити, что того им учинити не можно, что земля разделити…
С. 201
…Царь благочистивый посылает грамоты к Кулшариф-молны и ко всей земли Казанской, чтобы государю били челом, а кто лихое дело почал и землю возмутил и на государя и бояр его лихое дело возвели, за тех бы не стояли, и государь их пожалует…
С. 202
…И тут приехал к государю служит Камай мурза, княж Усеинов сын, а с ним 7 казаков; а сказывал государю, что было их поехало человек с двести к государю служити, сведов Казанцы иных переимали. А про Казань государю сказывал в городе царь Едигер-Магмет советом злым с Казанце утвердилися, а государю бит челом не хотят; единомышленников его Кул Шариф молна и кады да Зейнеш князь Нагайской, да изменники государевы Чапкун-князь – тот аталык у него – да Ислам-князь, Аликей Нарыков, Кебек князь Тюменский, Дербыш-князь: те всю землю на лихо новодят; и запасы в городе многие; «а совет их: послали на Арскую засеку твоих же государевых изменников Япанчу-князя да Чапкунова племянника Шунак мурзу да Арьского князя Явуша, а велел к засеке всех людей собрати, которые не в городе, и приходити на государевы люди и за засеку бы войнских людей на Арское не пропустить».
С. 218
И приближа христиане к мечете к Кул Шарифу к Тезицкому врагу, и тут с Кул Шарифом-муллою многие неверные совокупишиеся и зле бьющиеся, – убиша Кул Шарифа с его полком-Божьем милосердием одолеваху православие Кул Шарифа, с всеми его побиша.
Курбский А. М. История о великом князе Московском. – М., 2001.
С. 57
Когда же в город внезапно вошло свежее войско, облачённое в светлые доспехи, то царь казанский со всем своим воинством начал отступать назад, крепко держа оборону, но наши неотступно бились с ними и прогнали войско казанского царя аж до мечетей, что вблизи его двора стоят, и встретились там с их обызами, сеитами и молнами и с их великим епископом, а по их языку амиром по имени Кул Шариф-мулла, и сразились они с нашими так сильно, что все до единого погибли.
Казанская история / Пер. Т.Ф. Волковой. – М., 1985. – С. 301–539.
…О жестоком ответе казанцев царю и великому князю.
Глава 61
…Послов же самодержавца с позором прогнали они от города, облаяв их жестокими славами. И, вознесясь в гордости своей и высокомерии, раня и раздражая сердце его, говорили они так: «Узнай же, царь московский, что отвечают тебе царь и все казанцы: лучше умрём мы все до единого с женами нашими и с детьми за законы и веру, и обычая отцов своих здесь, в отечестве нашем, в котором родились, и в городе нашем, в котором выросли и живём теперь, и в котором царствуют цари, которыми управляют уланы, и князья, и мурзы! Ты же и так богат и много имеешь городов и земель, а у нас один только стольной город Казань, и тот, придя к нам, хочешь ты у нас отобрать, почувствовав свою силу над нами.
Не мечтай же и не надейся, обманывая нас угрозами, что возьмёшь царство наше. Уже ведь познали мы лукавство ваше и не хотим ни за что по доброй воле сдать город наш, пока все не умрём. И не видеть бы нам и не слышать того, что русскими твоими людьми, погаными свиноядцами, населён и управляем стольной город наш Казань, и добрые наши законы вашими ногами попраны и осмеяны, и установлены в нём русские обычаи».
Собирание всех убитых в Казани казанцев и русских воинов, очищение города.
Глава 86
Когда же кончилась битва. И смолки крики, и улеглось волнение, повелел царь великий князь искусным умельцам, объехав город, собрать в одно место и сосчитать, сколько убито казанцев и русских. И, быстро поездив, собрал всех и сосчитал рязанский воевода Назар Глебов, ибо был он умён и искусен в счёте… Сосчитал он и доложил: «Побито, – сказал он, – самодержец, более ста девяноста тысяч казанцев, детей и взрослых, старых и молодых, мужчин и женщин, и всё это, не считая пленных, тех же число еще больше». Царь же покачал головою и сказал: «Воистину эти люди, дерзкие и неразумные, стойкими были и мужественными и умерли свободными, не покорившись моей воле». Русских же воинов, убитых казанцами во время всех приступов и в стычках во время вылазок, насчитали пятнадцать тысяч триста пятьдесят пять человек.
И повелел царь великий князь пехотинцам вычистить город, и царский двор, и все улицы, и площади и вытащить вон из города трупы всех убитых казанцев, и побрасать их далеко за городом, в пустынном месте, на съедание псам и зверям и на расклевание птицам небесным. Среди трупов нашли и убитого казанского сеита и того наглого варвара, что был лазутчиком и изменником, – князя Чапкуна…
Мәрҗани Ш. Мөстәфадел-әхбар… – Казан, 1989.
199–200 б.
«Россия, 961 (1552) ел ахырында татарларны җиңеп, Казан шәһәрен һәм аның тирә-юнен яулап алганда, кальга эчендә сигез манаралы бер җәмигъ (баш) мәчет, «таҗик ермагы» дип йөртелгән урында тагын бер мәчет һәм мәдрәсә була. Галимнәрдән, хөрмәткә лаек габбасилардан һәм бөек сәетләрдән күпмедер шәхес булып, аларның башында нәкыйбел-әшрәф (бөекләрнең җитәкчесе) дип танылган мелла Шәрифкол исемле бер зат тора. Ул ислам ханнары һәм шәһәр халкы алдында ихтирамга һәм зур хөрмәткә ия була.
«Россия кенәзләре, Казан ханнарына илчеләр аша хатлар күндергәндә, мелла Шәрифколга да махсус хат һәм бүләкләр җибәрә иделәр» дип сөйлиләр. Ахырда, россиялеләр Казанга һөҗүм иткәндә, ул, үзенең иярченнәрен җыеп, мәдрәсәгә керә һәм, мәдрәсә түбәсенә чыгып, россиялеләр белән бик каты сугыша. Руслар аны мәдрәсә түбәсеннән чәнчеп төшерәләр һәм ул шулай итеп шәһит була…
Худяков М. Очерки по истории Казанского ханства. – М., 1991.
С. 134
После бегства крымского гарнизона, дни крымской династии на казанском престоле были уже сочтены. Власть перешла к сторонникам мира с Россией. В Казани образовалось временное правительство, во главе которого стали оглан Худай-Кул и князь Нур-Али Ширин (сын князя Булата). Новое правительство немедленно вступило в мирные переговоры, и в Свияжск была отправлена депутация – глава духовенства Кул Шариф и князь Бибарс Растов, приглашать Шах-Али на престол. Шах-Али заключил с казанцами перемирие на 20 дней и предложил отправить послов в Москву.
С. 137
Курултай 14 августа 1551 года. Проект присоединения Казанского ханства к России. 13 августа Шах-Али и русские воеводы высадились на устьи Казанки, в 7 верстах от Казани. Хан послал в город своих дворецкого и конюшего с имуществом приготовить дворец. 14 августа на устьи состоялось народное собрание-курултай, которое должно было выразить волю всего государства по вопросу о горной стороне. В собрании принимали участие следующие группы казанского населения: 1) духовенства – Кул Шариф сын сеида Мансура, шейхи, шейх-заде, муллы, муллы-заде, хаджи и дервиши, 2) огланы во главе с Худай-Кулом, 3) князья и мурзы, с Нур-али сыном Булата Ширин во главе.
С. 148
Правительство при хане Ядыгаре составилось из следующих лиц: Кул Шариф, кади, князь Чапкун Отучев, кн. Алике Нарыков, ногайский князь Зениет, сибирский князь Кебек и кн. Дервиш.
С. 153
Отчаянный бой произошёл у главной мечети Кул Шарифа, на Тезицком овраге Кул Шариф пал в бою.
С. 298
Своими архитектурными формами Василий Блаженный больше всего напоминает мечеть Кул Шарифа в Казани, с ее 8 минаретами, предание о которых записано Марджани. Восемь башен Василия Блаженного, увенчанное восточными куполами и размещённые вокруг центрального шатра, находят себе поразительное соответствие в этих 8 минаретах. Таким образом, предание, записанное Марджани, косвенным образом получает реальное подтверждение, и мы можем составить хотя бы приблизительное представление об этой сложной композиции с 8 минаретами. Отсутствие главного фасада, составляющее главную черту татарского зодчества, также имеется налицо в Василии Блаженном. Недаром строителем храма являлся тот архитектор, Постник Яковлев, которому было поручено сооружение каменной крепости покорённой Казани, и который мог таким образом на месте ознакомиться лично с памятниками казанской архитектуры. Если эти соображения найдут себе подтверждение, то сама идея постройки получит новый, более глубокий внутренний смысл.
Атласи Һ. Себер тарихы. Сөенбикә. Казан ханлыгы: тарихи әсәрләр. – Казан, 1992.
156 б.
Казанга хан буларак Шәехгалине җибәрүен, Сөенбикә илә Үтәмешгәрәйне Мәскәүгә алдыруын үтенделәр.
Бу хәбәрне Шәехгалигә китерүчеләр Казанның иң атаклы галимнәреннән булган Кол Шәриф мулла илә Бибарс Растов исемле кеше иде. Шәехгали, Казан илчеләре илә сөйләшкәннән соңра, аларга олуг кенәз Иванның үзе янына илчеләр җибәрергә, аңа багындыкларын белдерергә боерды. Эшне эшләр өчен 20 көн миһләт куеп, шул арада Казан өстенә йөрми торырга сүз бирде (Никоновская л., Т.5, с.167; Царственная кн., С.468).
164 б.
Сөенбикәнең Зөядән китүеннән бер көн соң Шәехгали Казанга китте. Казан елгасының тамагында көймәдән төшеп, Бишбалта янында урын тотты. Августның 14 нче көнендә Казаннан Кол Шәриф мулла, Мөхәммәд сәет, Ходайкол углан, Мурали бәкләр Шәехгали янына килделәр. Болар Шәехгалине Казан ханлыгына билгеләр, урыслар илә ике арада булачак эшләрне сөйләшер өчен килгәннәр иде (Никоновская л., т.5; Царственная кн., С.470).
389 б.
Иван, Казан өстенә баскынлык иткәнчегә чаклы, анда кеше җибәреп, сүз алышуны тиешле тапты. Казанлыларга җибәреләчәк язуда, әгәр дә алар үз ирекләре белән килеп Иванга багынсалар, Иван аларның гөнаһларын багышлаячак икәнлеге язылган иде. Шәехгалинең Ядкәр белән якынлыгы булганга, Иван аңа, Ядкәрне үзенә баш бирергә димләп: «Син олуг кенәздән куркырга тиешле түгел; әгәр дә син Иван янына килеп, аңардан үзеңне багышлауны үтенсәң, ул сине багышлаячак», – дип, ханга хат язарга боерды. Иван, Кол Шәриф муллага, шулай ук Казан кешеләренә язу язып, аларны котыртучыларның сүзләренә карамаска, үзенә килеп багынырга димләде (Бархатная кн., Т.1, С. 243–251).
419 б.
Ядкәр хан мәсҗедләр янына якынлашкач, Казанның голямасы, урысларга каршы чыгып, аларга һөҗүм итте. Боларның арасында шәһәрнең абызлары, сәетләре, муллалары булып, башлыклары Казанның иң атаклы галимнәреннән булган Кол Шәриф мулла иде. Казан голямасында дини һәм милли тойгылар яхшылап уянмаган, шуңа күрә алар Казан халкын кирәгенчә тәрбия итә алмаган иде исә дә, аларның бу эше үзләренең һәм борынгы бабаларының гөнаһларын багышлатыр өчен иң изге бер эш булды. Болар, урысларның көчле гаскәрләренә күкрәк киереп, һичнәрсәдән курыкмаенча орышка кереште. Бер төркем Казан муллаларының һөҗүме белән генә урысларны кире чигерү мөмкин түгел иде исә дә, бу эш тегеләрнең борынгы гөнаһларын ярлыкатыр өчен зур бер эш булды. Болар тоткын булып яшәүгә караганда Йорт өчен үлүне артык күргәннәр, шул уй белән орышка керешкәннәр иде. Аларның уйлары үзләренчә изге булган кеби, үлүләре дә изгеләрчә иде. Боларның барысы да урыслар кулыннан үтерелеп, берсе генә дә сау калмады (Никоновская л., т.5, с.218; Царственная кн., с.513; Татищев В.Н., т.5, с.367; Сказание князя Курбского, с. 33).
Казан ханлыгының соңгы көннәре
Зәки Вәлидинең «Төрек вә татар тарихы» ннан // Мирас. – 1992. – № 10.
23 б.
Көннәр бик яңгырлы һәм пычрак иде. Руслар коралларын көймәләреннән бик авырлык белән генә чыгардылар. Бу вакыт Казан эченнән Камай исемендә бер мирза, Иван янына килеп, Казан эчендәге барлык эшләр турында сөйләп бирде: «Без, 200 ләп кеше, Русиягә шул килеш кенә бирелүне теләдек, алар безнең һәммәбезне тотып алдылар. Мин ялгызым качып котылдым. Ядкәр хан, галимнәрнең башлыгы мулла Кол Шәриф, Иртыш мирза, Чапкын, Аталык, Ислам, Галекәй, Нарыйков, Кибек исемендәге мирзалар халыкны Русиягә каршы чакыралар. Казанда 30 меңлек Казанның үз гаскәре, 2700 Нугай гаскәре бар. Беркадәр гаскәр белән Япанчы мирзаны, гаскәр җыю өчен, Арча тарафына җибәрделәр. Казанда солых теләүче берәү дә юк…» – дип сөйләде.
26 б.
Руслар зур мәчет янына килеп җиттеләр Бу урындагы мәдрәсәдә бик күп шәкертләр бар иде. Галимнәр башлыгы – шәйхелислам мулла Кол Шәриф тә шунда иде. Барлык шәкерт һәм галимнәр бердәм русларга һөҗүм иттеләр, бик күбесе һәлак булды. Мулла Кол Шәриф беркадәр шәкертләр белән мәдрәсә өстенә менде, шуннан торып руслар белән каты сугышты. Руслар, мәдрәсә түбәсеннән чәнчеп төшереп, барысын да үтерделәр.
Татар әдәбияты тарихы. – Казан, 1984.
294 б.
Казанның үзендә генә Гарифбәк, Кол Шәриф, Мөхәммәд Шәриф, Касыйм шәех кебек әдипләр, шагыйрьләр, галимнәр яшәгән…
Профессор Г.Сәгъди татар культурасы тарихында исемнәре билгеле булган Кол Шәриф белән Касыймны «Бакырган китабы» нда шигырьләре теркәлгән бер үк кешеләр итеп, татар шагыйрьләреннән саный.
Рус елъязмалары Кол Шәрифне Казан белән Мәскәү арасында барган катлаулы дипломатия эшләрендә катнашкан йогынтылы һәм дәрәҗәле рухани җитәкчеләрдән хисаплый. Мәсәлән, ул 1551 елның августында Казаннан Мәскәүгә барган илчелекнең җитәкчесе булган һәм патшага үтенү ярлыгы тапшырган. Иван IV, Зөя каласына килгәч, конфликтны тыныч хәл итү турындагы тәкъдим грамотасын Казанга Кол Шәрифкә күндергән (ПСРЛ, т. 13. Патриаршая или Никоновская л., М., 1965, С. 201).
Алишев С. Казан ханлыгының тормышы һәм һәлакәте // Мирас. – 1993. – № 10.
58 б.
…Урыс гаскәрләренең Кремльгә керү юлында – Таҗик чокыры янында – Кол Шәриф мулла оештырган һәм коралландырган бер төркем руханилар, мулла-мөдәррисләр һәм шәкертләр киртә булып торган. Алар барысы да шунда соңгы тамчы каннарынача сугышканнар. Воеводалар шуннан соң гына көнчыгыш яктан Кремльгә керә алганнар. Кол Шәриф алаеның бу каһарманлыгы Ядкәр ханга хан сарае урнашкан җирдә – кайсарда (цитадельдә) ныгып урнашырга мөмкинлек биргән. Бу соңгы урында Ядкәр хан җитәкчелегендәге 6 меңләп гаскәри – Казанның соңгы сакчылары булган.
Рорлих А.-Г. Казан ханлыгы // Мирас. – 1992. – № 10.
48–49 б.
Сәет өстенлек итүче дини власть, дини учреждениеләр җитәкчелегендә торды. Ислам традициясе буенча, ул пәйгамбәр нәселеннән булырга тиеш иде. Сәеттән соң дәрәҗә буенча шәехләр (өлкән ислам галимнәре), имамнар һәм муллалар бара. Тулаем алганда, дини оешма Казан җәмгыятендә җир биләүдә мөһим элемент иде. Шуңа күрә кайбер авыл исемнәре, әйтик, Сәетова, Кулсәетова, Ходяшево, Дербышка, аларның биләүчеләрнең рухани кешеләр булганлыгын искәртә.
1513 елда язылган Тәфсир кебек Коръәнгә комментарийлар Казанны Ислам гыйлеме үзәге итеп ачык рәвештә күз алдына китерәләр. Казан ныгытмасында гына биш таш мәчет һәм байтак мәдрәсәләр бар иде; Кол Шәриф һәм Нургали мәдрәсәләре күзнең явын алырлык иделәр. Сигез манара белән бизәкләнгән Кол Шәриф мәчете иң биеге иде һәм, мөгаен, ул баш мәчет булып хезмәт иткәндер.
Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. – М., 2002.
С.255.
Из Казани шли вести, что… в городе царь Едигер – Магметь сеитом злым с казанцы утвердилися, а государю бить челом не хотят; а единомышлеников его Кул Шариф молна и кады, да Зейнешь князь ногайской… всю землю на лихо наводять» (Патриаршая или Никоновская летопись / Редактор С.Ф.Платонов. – СПб., 1904 // ПСРЛ. Т.13. Ч.2, с. 202).
Латыйфи Ф. Хыянәт: Роман. – Казан, 1993.
169 б.
…Аллаһы Тәгалә куәт вә мәдәт бирсен!
…Кол Шәриф каурый каләмен көмеш кара савытына батырды да күзләрен бер ноктага текәп уйга калды, авыз эченнән генә дога укып битен сыпыргач, янәдән иртәдән бирле тынгы бирмәгән уйларын, чуалган зиһен җебен сүтәргә кереште.
Кол Шәрифне куандырганы шул: тәхетне ныгытуда аның өлеше аз булмады. Алтын-көмеш чыңыннан колаклары томаланган малтабарларның күңеленә барып җитәрлек, зиһеннәрен уятырлык сүзләр табарга, күзләренә ачык дәлилләрне үтемле итеп күрсәтә белергә дә кирәк иде бит. Иншалла, ахыры хәерле булсын, Казан халкы аның сүзенә битараф түгел, әйткәне бер колактан кереп, икенчесеннән чыкмый, биләр-морзаларның аңында да, гади халык күңелендә дә урын таба.
Әле ир уртасы яшенә җитмәсә дә, инде галимнәрдән дә нәкыйбел-әшраф дип танылган галиҗәнап мелла Шәрифкол сигез манаралы җәмигъ мәчетнең беренче хатыйбы, гыйлемле вә белекле, белкевар дигән югары исемгә лаек затлардан да беренчесе иде. Аксөяк угланнарга вә дәхи гади халыктан чыгып, тырышлыгы, зирәклеге белән башкалардан аерылып торучы, гыйлемлек эстәүче яшь егетләргә сабак укыту белән бергә, ул – мәмләкәтнең иң кадерле, иң асыл хәзинәсенә ия кеше. Чөй язуы белән чуарланган таш такталарны да, ерак Рум галимнәренең серләрен теркәгән, бозау тиресеннән тегелгән калын китапларны да, уйгур, чин һәм гарәп хәрефләре белән сәйләндәй тезелгән йөзләрчә битле елъязмаларны, күтәрә алмаслык алып китапларны да табарга була аның хәзинәсендә. Алар арасында да иң кадерлесе – борынгы бабаларыбызның шәҗәрәсе – ерак-ерак гасырлар төпкеленнән килгән изге язмалар саклана монда.
Кол Шәрифнең инде күп еллар элек үзенә кагыйдә иткән бер гадәте бар: ил-көндә чуалышлар, хөкемдарлар арасында сәбәпсез ызгышлар кузгалса яисә күңелендә шом-шөбһә уянса, китапханәнең аскы катындагы хөҗрәгә кереп бикләнә, калын китапларның дәверләр кичүдән тоныкланган көмеш каптырылмаларын ычкындыра да борчыган сорауларына, күңелен бимазалаган шикләргә җавап эзли.
– И борынгы төрки бабаларыбыз! Киңәш бирегез, ни кылыйм? Мәмләкәтнең авыр көннәрендә котылу юлын каян эзлим?..
– Әйтегезче, чин, рум, Мисыр һәм уйгурның белекле адәмнәре, сезнең тарихта моңа охшаш хәлләр булдымы? Булса, чыгу юлын ничек таптыгыз? Ахыры ни белән бетте? Киләчәк буыннарга кисәтү-киңәшләрегезне кайларда язып калдырдыгыз, нинди сүзләргә, тылсымга тиң гыйбарәләргә төреп яздыгыз?
Китап – ул хәтер. Теге яки бу халыкны юк итим дигән илбасар, залим хөкемдар иң элек аның китабын, язуын бетерер, яндырыр, көлгә әйләндерер. «Хәтерсез кеше – хайван мисалында, – дип өйрәтә аларны белкевар, – хайван ни эшләткәнгә дә риза, муенына бау тагып сатарга алып барганда да, бәйләп суярга салганда да, чәйнәренә – ризыгы, күшәренә чүбеге булса – аңа шул җиткән. Сез – адәм затыннан. Хайван хәленә төшәсегез килмәсә, укыгыз, белем җыегыз. Белем алу – энә белән кое казудыр. Аның башка юлы юк. Адәми зат дигән кешегә тырышып, күз нурыңны коеп кына ирешеп була».
Кол Шәриф йокламый, йоклый алмый. Дөньяны борчулы уйлар басты. Алар тынгылык бирми, көнен дә, төнен дә миен бораулый, ике чигәсен авырттырып кыса, диван әһелләреннән, бөтен ханлыкның акыл ияләрен ала алмаган җавапны каян табарга кирәклеген эзләп бәргәләнергә мәҗбүр итә. Бабаларыбызның сыеныр, туеныр урыны – газиз җиребезне, ил-көнебезне, Аллаһы Тәгалә рәхмәте илә Мәхәммәд галәйһиссәламгә сыгынган илдәшләребезне ни көтә?!
«Йа Алла! Сабырлык, түземлелек бир! Белгәнеңне, сизенгәнеңне теш арасына кысып чыдарлык көч бир! Кара төннәргә уралып галәм фасыллары үтәр дә китәр, якты көннәр туар. Этләргә каласы Казан алардан арыныр, бетмәс, чорлар, томаннан яктырып, ялтырап, яңадан күтәрелер, койрыклы йолдыз шикелле эзсез янып югалмас, галәм әйләнешенең яңа фасылында көлдән үсеп чыгар. Чөнки кальга астына эт салынса, мәчет астына тегермән ташы салынган. Этләр үләр дә бетәр, таш калыр. Амин!»
