Kitabı oku: «Тирилиш», sayfa 3

VI

Раислик қилувчи барвақт етиб келди. У баланд бўйли, бакенбардига оқ туша бошлаган семиз киши эди. У уйланган бўлса-да, хотини сингари бузуқи одам эди. Улар бир-бирларига халақит беришмасди. Бугун эрталаб у ёзда уйларида яшаган мураббия хотиндан хат олган эди. У хатида, жанубдан Петербургга ўтиб кетатуриб, йўл-йўлакай бу шаҳарга тушишини, соат учдан олтигача «Италия» меҳмонхонасида кутишини айтган эди. Шунинг учун ҳам раис бултур ёзда дачада дон олишган ўша малла Клара Васильевнани соат олтигача бориб кўришга улгуриш мақсадида бугунги мажлисни тезроқ бошлаб, эртароқ тугатиш пайида эди.

Суд раиси кабинетига киргач, эшикни ичидан бекитди-да, қоғозлар сақланадиган жавоннинг пастки қаватидан иккита қадоқ тошни қўлига олиб, йигирма марта баланд кўтарди, олдинга чўзди, ёнга ёйди ва пастга туширди. Кейин қадоқ тошни боши тепасида тутгани ҳолда уч марта ўтириб турди.

«Одамни соғлом қилишда совуқ сувда ювиниш билан гимнастикага етадигани йўқ», деб ўйлади у ён бармоғига олтин узук тақилган чап қўли билан ўнг қўлининг туртиб чиққан муштини ушлаб. У энди қўлидаги қадоқ билан ҳавода ярим доира чизмоқчи бўлиб турган ҳам эдики (узоққа чўзиладиган мажлисга кириб ўтиришдан олдин, у шу икки машқни қиларди), аллаким эшикни итарди. Раис шошиб-пишиб қадоқ тошни жойига қўйди-да, эшикни очди.

– Кечирасиз, – деди у.

Хонага суд аъзоларидан бири – олтин кўзойнак таққан, ўрта бўйли, бир кифти кўтарилган, қовоғи солиқ киши кирди.

– Матвей Никитичдан яна дарак йўқ, – деди суд аъзоси норозилик билан.

– Ҳалигача келмади, – дея жавоб берди раис мундирини киятуриб. – Доим кечиккани-кечиккан.

– Уялмаганига ҳайронман, – деди суд аъзоси ва папиросини олар экан, жаҳл билан ўтирди.

Жуда батартиб бўлган бу суд аъзоси бир ойга деб берган пулини вақтидан илгари сарфлаб қўйгани учун шу бугун эрталаб хотини билан уришиб чиққан эди. Хотини олдиндан яна пул бериб туришини сўраган эди, у айтганим-айтган деб ўз сўзида туриб олди. Шу билан жанжал кўтарилди. Хотини, агар шундай бўладиган бўлса, овқат пиширмайман ҳам, уйда овқатланаман деб ўйламагин ҳам, деди. Хотинидан ҳар нарсани кутиш мумкин эди, шунинг учун у, оббо, энди айтганини қилмаса эди, деб қўрқиб уйидан чиқиб кетган эди. «Шу аҳволда одоб ва ахлоқ доирасидан чиқмай яшаб кўр-чи», – деб ўйларди. У, тирсакларини кериб, чиройли, оппоқ бармоқлари билан оқ оралай бошлаган қуюқ ва узун бакенбардини тик ёқасининг икки томонига тараётган, чертса икки бетидан қон томадиган, хушчақчақ ва очиқ кўнгил раисга қараб, ичида: «У ҳамма вақт мамнун ва хурсанд, мен бўлсам азоб ичидаман», деб қўйди.

Шу пайт аллақандай бир делони кўтариб секретарь кириб келди.

– Ғоятда сиздан миннатдорман, – деди раис ва папиросни ёндирди. – Қайси ишни олдин кўрамиз?

– Менингча, заҳарлашни, – деди секретарь бепарводек кўриниб.

– Яхши, заҳарлашни бўлса, заҳарлашни-да, – деди раис, бу ишни соат тўртгача тамомлаб, кейин кетиш мумкин деб ўйлаб. – Матвей Никитич ҳали келмадими?

– Келгани йўқ.

– Бреве-чи?

– Шу ерда, – деб жавоб берди секретарь.

– Кўриб қолсангиз айтинг, заҳарлашдан бошлаймиз денг.

Бреве шу суд мажлисида қораловчилик қиладиган прокурор ёрдамчиси эди.

Секретарь йўлакка чиққанда Бревени учратди. У мундирининг тугмаларини солмаган, портфелини қўлтиғига қистириб олган, кўкрагини кериб, пошнасини дўқиллатиб, бўйнини чўзиб, бўш қўлини кескин силкиб йўлакда шахдам юриб келмоқда эди.

– Михаил Петрович сиздан тайёрмисиз деб сўрагин деган эдилар, – деди секретарь унга.

– Албатта, доим тайёрман, – деди прокурор ёрдамчиси. – Қайси иш олдин кўрилар экан?

– Заҳарлаш.

– Жуда соз, – деди прокурор ёрдамчиси, аммо, аслида, буни жуда соз эмаслигини биларди, чунки тун бўйи ухламаган эди. Улар бир ўртоқларини кузатишиб, жуда кўп ичишган, соат иккигача қарта ўйнашган, кейин хотинлар ёнига, бундан олти ой муқаддам Маслова яшаган уйга боришган эди. Шунинг учун ҳам заҳарлаш ҳақидаги иш билан танишиб чиқишга қўли тегмаган, энди бир кўз югуртириб чиқмоқчи эди. Секретарь бўлса, унинг заҳарлаш ҳақидаги иш билан танишмаганлигини билатуриб, атайлаб раисга шу ишни олдин кўришни маслаҳат берган эди. Секретарь либерал, ҳатто кескин чоралар кўриш тарафдори бўлган киши эди. Бреве бўлса аксилҳаракатчи ва Россияда хизмат қилаётган барча немислар сингари православияга содиқ эди. Шу сабабдан секретарь уни ёмон кўрар ва унинг мансабига ҳасад қиларди.

– Одам бичиш иши-чи? – деб сўради секретарь.

– Ҳозир кўролмайман дедим-ку, – деди прокурор ёрдамчиси, – гувоҳлар бўлмаганидан кейин нима қиламиз, судга ҳам худди шундай дейман. Бошқа ҳеч иложи йўқ, вассалом!

– Ахир, барибир…

– Бўлмайди, – деди прокурор ёрдамчиси ва боягидек қўлларини силкитиб кабинетига кириб кетди.

У скопецлар ҳақидаги ишни арзимаган ва кераксиз гувоҳнинг келмаганини баҳона қилиб, жўрттага орқага сурарди, чунки бу иш зиёли маслаҳатчилар иштирокида кўриладиган бўлганидан, скопецлар оқланиб кетиши мумкин эди.

Раис билан гапни бир жойга қўйиб, ишни уезд шаҳри сессиясига ўтказишга қарор қилган эдилар, зеро, у ерда кўпчилик деҳқонлар бўлгани учун судланувчиларни қоралаш осонроқ бўлар эди.

Йўлакда у ёқдан бу ёққа тез-тез юра бошладилар. Айниқса, фуқаролар бўлими зали ёнида, яъни бояги суд ишларининг ишқибози бўлган басавлат жаноб ҳикоя қилган иш кўрилаётган зал ёнида одам кўп эди. Танаффус пайтида шу залдан ўша кампир чиқди. Бояги машҳур адвокат кампирнинг мол-мулкини бир корчалоннинг фойдасига ҳал қилиб берган эди. Корчалоннинг бу мол-мулкка ҳеч қандай ҳақи йўқ, буни судлар ҳам, даъвогар ҳам, айниқса адвокатнинг ўзи ҳам жуда яхши билишарди; аммо, улар ишни шундай олиб борган эдиларки, кампирнинг мол-мулкини тортиб олиб, корчалонга бермасликнинг иложи йўқ эди. Кампир яхши кийинган, шляпасига каттакон гул таққан семизгина хотин эди. У эшикдан чиқиб, йўлакда тўхтади-да, семиз, калта қўлларини кериб, ўз адвокатига қараб, ҳадеб:

– Бу қандай гап, ахир? Худо хайрингизни берсин! Ахир, бу қандай гап? – дер эди. Адвокат эса унинг шляпасидаги гулга тикилганича, гапига қулоқ солмай, алланима тўғрисида бош қотирарди.

Кампирнинг кетидан фуқаролар бўлими залининг эшигидан олди очиқ жилети ичидан кўриниб турган крахмалланган кўйлагини кўз-кўз қилиб, ўша машҳур адвокат чиқиб келди; у гул таққан кампирни шип-шийдам қилиб, ўзига ўн минг сўм берган корчалонни юз мингдан ортиққа эга қилганидан ғоятда мағрур кўринарди. Барча кўзлар адвокатга тикилди, у буни сезди-да, гўё бутун кўриниши билан: «Садоқатингизни кўрсатмай қўя қолинглар», дегандай одамлар олдидан тез-тез ўтиб кетди.

VII

Ниҳоят, Матвей Никитич, бўйни узун, қотмадан келган, пастки лаби қийшиқ, бир ёнбошга шох ташлаб юрадиган суд пристави ҳам келиб, маслаҳатчилар хонасига кирди.

Бу суд пристави виждонли, университетни битирган киши эди-ю, лекин сурункасига ичгани учун бир жойда узоқ ишламасди. Бундан уч ой муқаддам хотинининг ҳомийси бўлган бир графиня уни шу ишга жойлаб қўйган эди. Шу вақтгача ишлаб келганидан у жуда хурсанд эди.

– Хўш, жаноблар, ҳамма келиб бўлдими? – деди у рinse-nez тақиб ва рinse-nez устидан қараб.

– Ҳамма шу ерда шекилли, – деди хушчақчақ савдогар.

– Хўп, ҳозир текшириб кўрамиз, – деди суд пристави ва чўнтагидан бир варақ қоғоз олиб, номма-ном чақира бошлади ва номи чиққанларни гоҳ рinse-nez тепасидан, гоҳ рinse-nez орқали кўздан кечира бошлади.

– Статский советник И. М. Никифоров.

– Мен, – деди барча суд ишларидан хабардор басавлат киши.

– Истеъфодаги полковник Иван Семёнович Иванов.

– Шу ерда, – деди истеъфога чиққан ҳарбийлар киядиган мундирдаги қотма киши.

– Иккинчи гильдия савдогари Петр Баклашов.

– Бор, – деди кўнгли очиқ савдогар оғзи қулоғига етиб. – Тайёрмиз!

– Гвардия поручиги князь Дмитрий Нехлюдов.

– Мен, – деб жавоб берди Нехлюдов.

Суд пристави уни бошқалардан устун кўргандек, рinse-nez тепасидан қараб, эъзоз-икром билан таъзим қилди.

– Капитан Юрий Дмитриевич Данченко, савдогар Григорий Ефимович Кулешев ва ҳоказо, ва ҳоказолар.

Икки кишидан бошқа ҳамма маслаҳатчилар шу ерда эди.

– Энди, жаноблар, залга марҳамат қилинглар, – деди пристав тавозе билан эшикни кўрсатиб.

Ҳамма қўзғалди, эшикка етганда бир-бирларига йўл беришиб, йўлакка чиқишди, йўлакдан мажлислар залига ўтишди.

Суд зали узун, катта хонадан иборат эди. Залнинг бир томони баланд қилиб ишланиб, уч поғонали зина билан чиқиларди. Баландликнинг ўртасида тўқ яшил рангдаги шокилали яшил мовут ёпилган стол турарди. Столнинг нариги томонида баланд, эман ёғочидан ишланган сернақш суянчиқли учта кресло, креслонинг орқасидаги зарҳал ром ичида мундир кийган, лента таққан, қилич кўтариб бир оёғини олдинга ташлаб турган генералнинг портрети бор эди. Ўнг томондаги бурчакда, шкафча ичида бошига тиканли гулчамбар таққан Исо пайғамбарнинг расми ва остида икона билан китоблар қўйиладиган баланд столча, шу ўнг томонда прокурор столи турар эди. Чап томонда, столнинг рўпарасида, ичкарироқда секретарь столи бўлиб, ундан берироқда, одамларга яқинроқ ерда эман ёғочидан йўниб қилинган панжара ва панжара ичкарисида қора курси кўзга ташланарди. Баландликнинг ўнг томонида маслаҳатчилар учун суянчиғи баланд стуллар икки қатор қилиб қўйилган, пастда адвокатлар столи турарди. Шуларнинг ҳаммаси панжара билан икки қисмга ажратилган залнинг олдинги томонида эди. Залнинг орқа қисми эса, то девор тагигача, бир-биридан баланд қилиб жойлаштирилган ўриндиқлар билан банд эди. Залнинг орқа қисмида, олдинги қатордаги ўриндиқларда фабрика ишчиларидан ёки оқсочлардан бўлса керак, тўрт аёл ва икки эркак ўтирарди. Эркаклар ҳам ишчилардан бўлиб, серҳашам залнинг салобати босиб қолгандек, бир-бирлари билан шивирлашиб ўтиришарди.

Маслаҳатчилар келгандан кейин, зум ўтмай, суд пристави бир ёнига шох ташлаб ўртага чиқди ва залдагиларни қўрқитмоқчи бўлгандек:

– Суд келяпти! – деб бақирди.

Ҳамма ўрнидан турди. Залнинг баландлик қисмига судьялар олдинма-кейин чиқишди: мускулдор ва бакенбардлари таралган раис, кейин олтин кўзойнак таққан, қовоғи солиқ суд аъзоси чиқди, ҳозир унинг қовоғи баттар осилиб кетган эди, чунки мажлис бошланай деб турганда суд мансабига кандидат бўлган қайнисини учратиб, ундан опасининг ёнига кириб ўтганини, опаси тушда овқат тайёрламайман, деб айтганини эшитган эди.

– Бундан чиқди, қовоқхонага борар эканмиз-да? – деди қайниси кулиб.

– Кулгили жойи йўқ, – деди қовоғи солиқ суд аъзоси ва баттар қовоғини солиб олди.

Ниҳоят, учинчи суд аъзоси, ҳамма вақт кечикиб келадиган Матвей Никитич чиқди. Бу ёқимли, катта кўзларининг ости солқиб тушган серсоқол киши эди. У меъда касалига мубтало бўлиб, докторнинг маслаҳатига кўра, худди шу бугун эрталабдан бошлаб янги тартиб билан даволана бошлаган ва шу тартиб туфайли уйида одатдагидан ортиқроқ тутилиб қолган эди. Ҳозир, баландликка чиқиб келар экан, бир нарса устида бош қотираётганга ўхшарди, у кўнглида ўйлаб қўйган нарсаси тўғри чиқадими, йўқми, шуни билиш учун зўр бериб жавоб ахтаришга одатланган эди. Ҳозир у ўзича, агар кабинет эшигидан креслогача босган қадамимнинг сони учга қолдиқсиз тақсимланса, янги тартиб касалимни даволайди, агар тақсимланмаса, наф тегмайди, деб кўнглидан ўтказган эди, босган қадамларининг сони йигирма олтита эди, лекин у кичикроқ бир қадам ташлади-ю, йигирма еттинчи қадамда креслога етиб борди.

Зар ёқали мундирда баландликка чиқиб келган раис ва аъзоларнинг қиёфаси жуда дабдабали эди. Буни уларнинг ўзлари ҳам ҳис этардилар. Учалови ҳам ўзларининг бу қадар улуғворликларидан хижолат бўлгандек, дарров ерга қараб олдилар ва яшил мовут ёпилган столнинг нариги ёғидаги нақшинкор креслоларга ўтирдилар. Столда бургут тамғали учбурчак асбоб, буфетларда конфет солинадиган вазалар, сиёҳдон, патқаламлар, тоза қоғоз, учи очилган катта-кичик қаламлар турарди. Судлар билан прокурор ёрдамчиси ҳам кирди. У яна боягидай шошиб, портфелини қўлтиқлаган ҳолда, қўлини силкиб дераза ёнидаги ўз ўрнига бориб ўтирди-да, ишга тайёрланиш учун ҳар дақиқани ғанимат билиб, столдан бошини кўтармай қоғозларни ўқиб, кўздан кечира бошлади. Бу прокурор шу билан тўртинчи бор судда қораловчилик қилаётган эди. У жуда шуҳратпараст киши бўлиб, мансаб орттиришга қаттиқ аҳд қилиб қўйган ва шу сабабдан қораловчи сифатида қатнашадиган ҳар бир ишда орқа-ўнгини суриштирмай қоралайвериш зарур, деб ҳисоблар эди. Заҳарлаш ҳақидаги ишнинг моҳиятини тахминан билса-да, нутқининг мазмунини аллақачон тузиб олган, аммо унга баъзи ҳужжатлар етишмас, у худди ана шуларни шошиб-пишиб кўчириб олаётган эди.

Котиб баландликнинг нариги томонида ўтирар, ўқилиши эҳтимол тутилган қоғозларни тайёрлаб қўйиб, ҳозир кеча топиб: ўқиган, тақиқланган мақолани кўздан кечирмоқда эди. Бу мақола хусусида у маслакдош бўлган серсоқол суд аъзоси билан гаплашмоқчи эди, шу сабабли гаплашишдан аввал мақола билан танишиб чиқмоқчи бўлди.

VIII

Суд раиси қоғозларни кўздан кечириб чиққач суд пристави ва секретарига бир неча савол берди-да, улардан тасдиқ жавобини олгандан кейин, судланувчиларни олиб киришни буюрди. Дарҳол панжара орқасидаги эшик очилиб, бошига шапка кийган, қилич яланғочлаган икки жандарм кирди, уларнинг кетидан аввал бир судланувчи – юзини сепкил босган малла киши, кейин икки аёл кирди. Эркакнинг эгнида кенг ва узун маҳбуслар халати бор эди. Суд залига кирар экан, у икки ёнига туширилган қўлларининг бош бармоғини кериб, шу билан узун енгини ушлаб турарди. У судьяларга ва залда ўтирганларга қарамай ўриндиқни айланиб ўтаркан, уни диққат билан кўздан кечирди. Ўриндиқни айланиб ўтгач, бошқаларга жой қолдириб, ўзи бир чеккасига ўтирди-да, кўзини раисга тикканича алланарса деб шивирлаётгандек, юзининг гўштлари пир-пир уча бошлади. Унинг кетидан ёши қайтган, худди ҳалиги киши сингари маҳбуслар халати кийган хотин кирди. Аёл бошига маҳбуслар дурраси танғиган, рангпар, қош-киприксиз кўзлари қизарган эди. Бу хотин жуда хотиржам кўринарди. Жойига ўтиб кетаётганида халати алланарсага илиниб қолган эди, у шошилмасдан, эҳтиёт билан халатини чиқариб олди-да, жойига бориб ўтирди.

Учинчи судланувчи Маслова эди.

У кириши биланоқ залдаги ҳамма эркаклар унга кўз тикиб қолишди, унинг тимқора кўзлари парпираб турган оппоқ юзидан, халати остидан дўппайиб турган тўла кўкрагидан кўз уза олмай қолишди. Ҳатто бир жандарм ҳам Маслова унинг ёнидан ўтиб, жойига бориб ўтиргунча бақрайиб тикилиб қолди, ўтиргандан кейин эса, гуноҳ қилиб қўйгандек, шошиб юзини тескари ўгирди-да, рўпарасидаги деразага қараб тураверди.

Судланувчилар жой-жойларига ўтиргунларича раис кутиб турди-да, Маслова ўтирган замон секретарга мурожаат қилди.

Одатдаги расм-русум бошланди: маслаҳатчилар номма-ном чақирилди, келмаганлар устида мулоҳаза юритилди, уларга жарима солинди, сўраб кетганлар ҳақида қарор чиқарилди ва келмаганларнинг ўрни захирадагилар билан тўлдирилди. Кейин раис билетларни йиғиб, шиша вазага солди ва мундирининг енгини шимариб, тук босган қўлини яланғочлади-да, «кўз боғловчи» найрангбозлар сингари ҳаракат қилиб, биттадан билет чиқариб уларни ёзиб ўқий бошлади. Кейин раис енгини туширди, маслаҳатчиларга қасам ичиришни попга таклиф этди.

Ранги сариқ, юзи шишинқираган, жигарранг жубба кийиб, кўкрагига олтин хоч ва жуббасининг ён томонига яна аллақандай кичкина орден таққан кекса поп шишган оёғини бир-бир босиб, аста-секин икона тагида турган столга яқинлашди.

Маслаҳатчилар ўринларидан туришди ва тўдалашиб ўша томон юришди.

– Марҳамат, – деди поп кўкрагидаги хочини юмшоқ қўли билан ушлаб ва маслаҳатчиларнинг яқинлашишини кутиб.

Поп қирқ олти йилдан буён кашишлик қилар ва уч йилдан кейин, яқинда юбилейини ўтказган собор протоиерейи¹¹ сингари ўзининг юбилейини ўтказмоқчи бўлиб юрарди. Округ судида у суд очилган кундан буён ишлар ва бир неча ўн минг кишига қасам ичиргани, қартайиб қолганига қарамай черков, ватан ва оиласи бахт-саодати учун хизмат қилаётгани билан фахрланар эди. У оиласига уй-жойдан ташқари, ўттиз минг сўмли улуш қоғози ҳам қолдириб кетади. Инжилда қасам ичиш тўғридан-тўғри тақиқланган бўлишига қарамай, унинг судда қиладиган иши инжил устида одамларни қасам ичиришдан иборат бўлиб, бу ишнинг жоиз эмаслиги ҳеч қачон хаёлига ҳам келмасди, шунинг учун бу ишидан азоб чекмас, қайтага, бу машғулотни яхши кўрарди, чунки шу туфайли яхши жаноблар билан танишиб оларди. Бугун у машҳур адвокат билан танишиб олгани учун боши осмонга етди. Айниқса, шляпасига катта гул таққан кампирнинг иши учунгина ўн минг сўм олгани унга бўлган ихлосини оширган эди.

Маслаҳатчилар зинадан баландликка чиққанларида поп сочи оқарган тепакал бошини епитрахилининг¹² ёғ босиб кетган ёқасидан чиқариб, бир тутамгина сочини текислаб, маслаҳатчиларга мурожаат қилди:

– Ўнг қўлингизни кўтаринг, бармоқларингизни мана бундай жуфтланг, – деди у минғирлаган овоз билан ҳар битта бармоғининг устида чуқурчаси бўлган семиз қўлини кўтариб, бармоқларини жуфтлар экан. – Энди, мен билан баравар такрорланг: Олло-таоло ва унинг муқаддас инжилини тилга олиб, ҳаётбахш хоч билан қасам ичаманки, мен шу иш бўйича… – у ҳар жумладан кейин тўхтаб: – Қўлингизни туширманг, шундай тутиб туринг, – деди у қўлини туширган ёш йигитга, – шу иш бўйича…

Бакенбардли басавлат киши, полковник, савдогар ва бошқалар бармоқларини поп айтгандек жуфтлаб, астойдил баланд кўтариб туришар, бошқалар эса истар-истамас, ҳафсаласизлик билан кўтариб туришгандек эди. Баъзилар: «Мен барибир гапиравераман», дегандек сўзларни ҳаддан ташқари қаттиқ ва ихлос билан такрорлар, бошқалар эса шивирлаб, попдан орқада қолиб кетар ва чўчигандек бирданига бидирлаб унга етиб олишга ҳаракат қилардилар; бировлар бирор нарсани қўлдан чиқармасликка урингандек, бармоқларини маҳкам жуфтлаб олган, бошқа бировлар эса, бармоқларини очиб юбориб, яна жуфтлаштирар эдилар. Ҳамма ўнғайсизланар, фақат кекса попгина ўзининг жуда муҳим ва фойдали иш қилаётганига имони комил эди. Қасам ичириш маросими тугагач, раис маслаҳатчиларга старшина сайлашни таклиф этди. Маслаҳатчилар ўринларидан туришди ва тиқилишиб, маслаҳат хонасига кириб кетишди-да, кирган заҳоти деярли ҳаммалари папирос чиқариб, чека бошлашди. Аллаким басавлат жанобни старшиналикка таклиф этган эди, дарҳол ҳамма бу таклифга қўшилди ва папиросини ўчириб ташлаб залга қайтди. Сайланган старшина раисга старшина қилиб кимнинг сайланганини билдирди, шундан кейин ҳамма яна кетма-кет юриб баланд суянчиқли стулларга икки қатор бўлиб ўтирди.

Маросим бетўхтов, тез ва дабдаба билан ўтмоқда эди ва бу маросимнинг қоидага мувофиқ мунтазам ва дабдаба билан ўтиши, афтидан, унда иштирок этувчиларда завқ уйғотар, улар жиддий ва зарур жамоат ишини бажараётганларига қаттиқ ишонар эдилар. Нехлюдов ҳам худди шу нарсани ҳис этар эди.

Маслаҳатчилар жойлашиб ўтирган ҳамон раис уларнинг ҳуқуқлари, вазифалари ва масъулиятлари ҳақида гапирди. Раис гапирар экан, ҳадеб вазиятини ўзгартирар: гоҳ чап қўлига, гоҳ ўнг қўлига таяниб ўтирар, гоҳ кресло суянчиғига ясланиб олар, гоҳ қоғознинг четини текислар, гоҳ қоғоз кесадиган пичоқни силар, гоҳ қаламни ўйнарди.

Унинг айтишича, маслаҳатчиларнинг ҳуқуқлари шундан иборат экан: улар судланувчиларга раис орқали савол беришлари, қоғоз-қалам тутишлари ва далилий ашёларни кўздан кечиришлари мумкин экан. Вазифалари эса, нотўғри суд қилмай, адолатли суд қилишдан иборат экан. Масъулиятлари шундан иборат эдики, мажлис сири махфий тутилмаса ёки чет кишилар билан алоқалари сезилса, жазога тортилар экан.

Ҳамма унинг сўзларини эҳтиром билан тинглади. Савдогар теварак-атрофига вино ҳидини гуркуратиб ва қаттиқ кекиришдан ўзини зўрға тутиб, ҳар гапни маъқуллаб бош ирғаб ўтирарди.

IX

Сўзини тугатгач, раис судланувчиларга қараб:

– Симон Картинкин, туринг ўрнингиздан, – деди.

Симон ирғиб ўрнидан турди. Бетининг мускуллари аввалгидан ҳам пирпираб уча бошлади.

– Исмингиз?

Жавобга у олдиндан тайёрланиб қўйган бўлса керак:

– Симон Петр ўғли Картинкин, – деб тез ва шартта жавоб қайтарди.

– Қайси табақадансиз?

– Деҳқонлардан.

– Қайси губерна, қайси уезддансиз?

– Тула губернаси, Крапивенск уезди, Купянск волости, Борки қишлоғиданман.

– Ёшингиз нечада?

– Ўттиз тўртда, туғилган йилим, минг саккиз юз…

– Динингиз?

– Биз рус динида, православ динидамиз.

– Уйланганмисиз?

– Йўқ, уйланмаганман.

– Касбингиз?

– «Мавритания» меҳмонхонасида хизматкорлик қилардик.

– Илгари судланганмисиз?

– Ҳеч қачон суд бўлмаганман. Нега деганда, илгари турмушимиз…

– Илгари судланган эмасмисиз?

– Худо сақласин, ҳеч қачон.

– Айбномани олдингизми?

– Олдим.

– Ўтиринг. Евфимия Иван қизи Бочкова, – дея мурожаат қилди раис иккинчи судланувчига.

Аммо, Симон Бочковани тўсиб, қаққайганича турарди.

– Картинкин, ўтиринг.

Картинкин ҳамон қаққайиб турарди.

– Ўтиринг, Картинкин!

Аммо Картинкин ҳамон тик турарди. Пристав югуриб келиб бошини ёнига эгиб, кўзларини олайтириб: «Ўтирилсин, ўтирилсин!» деб шивирлагандагина ўтирди.

Картинкин қандай тез турган бўлса, шундай тез ўтирди, халатига ўраниб олди-да, яна бетини пир-пир учириб ўтираверди.

Раис олдида турган қоғоздан алланарсани ўқир экан, иккинчи судланувчига қарамасдан:

– Исмингиз нима? – дея сўради ҳарсиллаб. Раисга бундай ишларни кўриш шу қадар одат бўлиб қолган эдики, ишни тезроқ тугатиш учун у икки вазифани баравар олиб бора олар эди.

Бочкованинг ёши қирқ учда, у коломналик мешчан тоифасидан бўлиб, касби худди ўша «Мавритания» меҳмонхонасида хизматкор экан. Суд терговида бўлмаган, айбномани олган экан. Бочкова дадил-дадил жавоб қайтарар, шундай оҳангда гапирардики, гўё ҳар бир жавобга: «Ҳа, Евфимияман, Бочковаман, айбномани олдим, бу билан фахрланаман, бировнинг мазах қилишига йўл қўймайман», деяётгандек бўларди. Бочкова «ўтир» дейишларини кутмасдан, саволлар тугаши биланоқ ўтириб олди.

– Исмингиз? – деди хотинбоз раис учинчи судланувчи аёлга бошқача мулойимлик билан мурожаат қилиб. – Ўриндан туриш керак, – деб юмшоққина қўшиб қўйди у Маслованинг ўтирганини кўриб.

Маслова шартта ўрнидан турди ва баланд кўкрагини кериб, хиёл ғилай қора кўзлари билан раиснинг башарасига тикка қараб, саволга жавоб қайтармай шайланиб турди.

– Отингиз нима?

– Любовь, – деди у шошиб.

Нехлюдов эса бу орада рinse-nez тақиб, тергов қилинаётган судланувчиларни кўздан кечириб ўтирар эди. «Наҳотки ўша бўлса, – деб ўйларди у судланувчидан кўз узмасдан, – нега бўлмаса оти Любовь?» – деб ўйлади князь унинг жавобини эшитиб.

Раис сўроғини давом эттирмоқчи эди-ю, лекин кўзойнак таққан суд аъзоси жаҳл билан алланарса деб шивирлаб, уни тўхтатди. Раис хўп дегандек, бошини қимирлатди-да, яна судланувчига мурожат қилди.

– Нега Любовь дейсиз? – деди у. – Бу ерда бошқача ёзилган-ку.

Судланувчи жавоб бермади.

– Сиздан сўраяпман, ҳақиқий исмингиз нима?

– Чўқинтирганда нима исм қўйганлар? – деб сўради сержаҳл аъзо.

– Илгари Катерина эди.

«Наҳотки ўша бўлса», дерди ҳамон Нехлюдов ўзига ўзи. Аммо, бу судланувчининг ҳеч шубҳасиз ўша қиз экани, бир вақтлар ўзи ошиқ бўлиб юрган, ҳа, ошиқ бўлган, кейин эса, телбалик қилиб, номусига тегиб, ташлаб кетган оқсоч қиз эканини ҳеч шубҳасиз билар эди.

Нехлюдов бу қизни кейин сира эсга олмаган эди, чунки бу хотиралар унга жуда азоб берар ва унинг айбини фош қиларди, ўзининг виждонли, инсофлилиги билан фахрланиб юрган Нехлюдовнинг бу хотинга нисбатан инсоф у ёқда турсин, қабиҳ муносабатда бўлганини кўрсатарди.

Ҳа, бу ўша қиз эди. Ҳозир Нехлюдов унинг чеҳрасида ҳар бир кишининг юзини бошқаларникидан ажратувчи, ёлғиз унинг ўзига хос бўлган сирли хислатни аниқ кўрди. Юзининг семизлиги ва оппоқлигига қарамай, бу чеҳрада, лабларда, хиёл қийғоч боққан кўзларда ва, энг муҳими, унинг кулиб қарашида, фақат юзидагина эмас, балки бутун вужудидан барқ уриб турган муҳайёлик ифодасида дилкашлик, ўзига хос хислат кўриниб турарди.

– Шундай демайсизми, ахир, – деди раис яна боягидай юмшоққина қилиб. – Отангизнинг исми нима?

– Никоҳланмаган ота-онадан туғилганман, – деди Маслова.

– Чўқинтирган отангизнинг номи бордир ахир?

– Михаил қизи.

«Нима гуноҳ қилган бўлиши мумкин?» – деб ўйларди Нехлюдов хўрсиниб қўйиб.

– Фамилиянгиз нима? – деб давом этди раис.

– Онамнинг фамилияси билан атаб, Маслова дейишарди.

– Қайси табақага мансубсиз?

– Мешчанка.

– Православмисиз?

– Ҳа, православ динидаман.

– Касбингиз? Нима билан шуғулланардингиз?

Маслова индамади.

– Нима билан шуғулланардингиз? – деб такрорлади раис.

– Ишратхонада эдим, – деди у.

– Қанақа ишратхонада? – деб қатъий сўради кўзойнак таққан суд аъзоси.

– Қанақалигини ўзингиз биласиз-ку, – деди Маслова, кейин жилмайиб, шу заҳоти бир аланглаб олди-да, яна раисга тикилди.

Шу пайт айтган сўзларининг маъносидан, шу жилмайишидан, залга аланглаб тез қараб олишидан юзида қандайдир ғалати, ҳам даҳшатли, ҳам аянчли бир ифода пайдо бўлди, раис кўзларини ерга тикиб қолди ва залга бир дақиқа сув қуйгандек жимлик чўкди. Аллаким пиқиллаб кулиб юбориб, бу сукунатни бузди. Кимдир унга жим деб қўйди. Раис бошини кўтариб саволини давом эттира бошлади:

– Суд, терговда бўлганмисиз?

– Йўқ, бўлмаганман, – деди оҳиста Маслова хўрсиниб.

– Айбноманинг нусхасини олганмисиз?

– Олганман.

– Ўтиринг, – деди раис.

Судланувчи, олифта хотинлар ерга судралиб юрадиган этагини тўғрилаб олганидек, юбкасининг орқа томонини сал кўтариб ўтирди-да, кичкина, оппоқ қўлларини халатининг енгига тиқиб раисга тикилиб қолди.

Гувоҳларнинг номини айтиб чақиришди, уларни залдан чиқариб юборишди, эксперт-доктор ҳақида бир қарорга келиб, уни мажлислар залига чақириб келтиришди. Кейин котиб ўрнидан туриб, айбномани ўқий бошлади. У шанғиллаб, бурро-бурро қилиб ўқир, аммо шундай тез ўқирдики, «л» билан «р»ни тўғри талаффуз эта олмаганидан овози бир тарзда ғўнғиллаб эшитилар, кишининг уйқусини келтирарди. Судьялар гоҳ креслонинг бир ёнидаги суянчиғига, гоҳ иккинчи томонидаги суянчиғига, гоҳ столга, гоҳ орқа суянчиққа суянишар, гоҳ кўзларини юмар, гоҳ очар, бир-бирлари билан шивирлашарди. Бир жандарм устма-уст келаётган эсноқдан ўзини зўрға тийиб ўтирарди.

Судланувчи Картинкиннинг юзи пир-пир учарди. Бочкова қаддини ростлаб ўтирар, аҳён-аҳёнда дуррасининг тагига қўлини тиқиб бошини қашиб қўярди.

Маслова гоҳ котибга тикилиб, унинг ўқиётганига қулоқ солиб, қимир этмай ўтирар, гоҳ сесканиб тушар, гоҳ эътироз билдирмоқчи бўлгандай қизарар, хўрсинар, қўлини қимирлатиб қўяр, атрофга аланглар ва яна ўқиётганга тикиларди.

Нехлюдов биринчи қаторда, четдан иккинчи бўлиб баланд стулда ўтирар, pince-nez-ини олиб Масловага тикилар, унинг кўнглида мураккаб ва оғир кураш борарди.