Kitabı oku: «Xatirələrim», sayfa 3

Lager məşğələləri qurtardı və biz qərargahımıza döndük. Bu zaman bizim rəislər bir təlim almışdılar: təlimdə rus sektantları ilə yəhudilərin hərbi qulluğa yararlı olub-olmadıqları və yararlı deyilsələr, həqiqi qulluğa çağırılmayaraq hərbi mükəlləfiyyəti nəqd vergi ilə əvəz etmələrinin mümkün olub-olmadığı soruşulurdu. Divizion komandiri bu suala cavab vermək üçün hər üç batareya komandirinin fikrini soruşdu. Divizion komandiri ilə bir yerdə mənzil salmış podpolkovnik İvanoviç hələ o gün divizion komandirinin yanına gələrək dedi ki, bu məsələ xalis siyasi bir məsələ olduğundan mən buna heç bir cavab verə bilmərəm. Divizion komandiri isə ona etiraz edib söylədi ki, əsgərlərin ən yaxşı tərbiyəçisi və müəllimi olub onların xidmət və hərəkətinə həmişə göz yetirdiyi üçün, onların əsgərliyə yarayıb-yaramadığım ancaq o, yaxşı bilər.

Bir neçə gündən sonra mənim də bu sual haqqında fikrimi bilmək istədilər. Mən millətçilik zehniyyətindən həmişə uzaq olmuşam və öz iş yoldaşlarıma, onların milliyyət və dini əqidələrindən asılı olmayaraq həmişə bir gözlə baxmışam.

Buna görə də, eyni ilə bu cavabı verdim:

– Feyerverger Şileşnikov ən yaxşı kaptinarmus olub ərzaq və ləvazimat anbarını həmişə səliqəli saxlamış, üstündə göz olub-olmadığına baxmayaraq, qulluqda həmişə təmiz, itaətkar və çalışqan olmuşdur. Bombardir Batuyev çalışqan, ağıllı bir əsgər və gözəl bir tuşlayıcıdır. Feyerverger Qalkin son dərəcə nadir tapılan bir furajirdir³².

Bütün furajirlər, hətta öz tareyalarının mənafeyini hər şeydən artıq güdən furajirlər belə həmişə ot tədarükçülərindən "pay" alırlar. Furajirlər evlərinə, adətən yaxşı pulla qayıdırlar. Qalkin isə batareyaya yoxsul gəlmiş və buradan yoxsul da getmişdir. Buna görə də, mənim fikrimcə, namuslu, vicdanlı rus sektantlarından boyun qaçırmaq lazım gəlmir.

Bombardir Koblens və Levit gənc əsgərlərin ən yaxşı müəllimləri olmuşlar. Nalbənd Furman başqa nalbənd-lərin ancaq dəzgahda və ya yerə yıxaraq nallaya bildikləri ən yolagəlməz atları özü öz əlilə nallayırdı. Nişançılıqda bütün düşərgədə birinci mükafatı (gümüş zəncirli ağır gümüş saat) və fəxri general-feldseyxmeyster³³ mükafatını ancaq radiusu on üç düymdən böyük olmayan dairəvi dörd qumbara ilə vura bilən topçulara verilirdi. Bombardir-tuşlayıcı Şmul Raqoviç isə dörd qumbaranın dördünü də radiusu 4.2 düym olan dairənin tən ortasına vurmuşdu.

– Mənim fikrimcə, – dedim, – yəhudilərə başqa millətlərdən olan əsgərlər kimi baxılsa və onlar ikinci dərəcəli vətəndaşlar yerində qoyulmasalar, istər sırada, istərsə də sıra xaricində çox yaxşı xidmətçi olarlar, xüsusən müxtəlif emalatxanalarda daha böyük fayda verərlər.

Divizion komandiri bu raportumu alan kimi İvanoviçi yanına çağırtdırdı və ona belə dedi:

– Görürsünüzmü, azacıq işləmiş bir adam cavab vermək üçün söz tapdı, amma siz batareyaya beş il komanda etdiyiniz halda, hər nə deyilirsə, "bilmirəm" – deyə cavab verirsiniz.

Beləliklə, mən bu sözlərdən pərt olmuş İvanoviçin qanını yenə də qaraltmış oldum. İvanoviç divizion komandirinə dedi:

– Şıxlinski özü rus olmadığı üçün belə cavab verir.

Komandir etiraz edərək dedi:

– Xeyr, belə cavabı rus olmayan deyil, müşahidə etməyi və öz müşahidələrindən nəticə çıxartmağı bacaran ağıllı bir adam verər. Bu cavab öz fikrini açıq söyləməkdən qorxmayan namuslu bir adamın cavabıdır.

III fəsil
Uzaq Şərqdə xidmətim və Çin səfəri

Xidmətimin birinci illəri uzaq bir yerdə və mədəni əyləncələr olmadan keçdi. Belə düşərgələrdə zabitlər qumar oynamaq və içki içməklə əylənməyə adət etmişdilər. Topçu zabitlərinin çox ziyalı və başqa hissələrin zabitlərindən çox-çox məlumatlı və mədəni olmasına baxmayaraq, onların da arasında vaxtını içki məclislərində və qumar oynamaqla keçirənlər az deyildi. Qumarla içkidən o qədər zəhləm gedərdi ki, heç vaxt araq içmədim və pulla qumar oynamadım. Bəzən yaxın yoldaşlarım pulsuz qumar oynar və bu oyunu Əliağa oyunu adlandırardılar, mən öz evimdə qonaqlarıma belə, qumar oynamağa icazə verməzdim.

Yeri gəlmişkən, başqa bir xüsusiyyətimdən də bir-iki kəlmə söyləmək istərdim. Mən at idmanı həvəskarıyam. Amma həyatımda bir dəfə də olsun, mərcə-mərc at çapmamışam. At cıdırlarında hansı atın birincilik qazanacağını, demək olar ki, səhvsiz müəyyən etməyimə baxmayaraq, heç vaxt heç kəslə mərc tutmamışam və mərcə bir qəpik də olsun pul qoymamışam.

Bu uzaq yerlərdə mənim yeganə əyləncəm atda gəzmək olmuşdur.

Nəhayət, bu uzaq yerlərdə qalıb qaxsımamaq üçün səyahət etmək, xarici ölkələrə getmək və eyni zamanda 1900-cu ildə açılmış Paris sərgisinə baxmaq fikrinə düşdüm. Havr³⁴ şəhərində gəmiyə minərək Vladivostoka qədər dənizə səyahət etmək mümkün idi. Lakin belə bir səyahət üçün pulum yox idi, buna görə də öz niyyətimi həyata keçirmək üçün Şərqi Sibirə köçmək qərarına gəldim. O zaman bir yerdən başqa yerə köçürülən xidmətçilərə o qədər çox yol pulu və gündəlik xərc verirdilər ki, bu pulla dünyanı iki dəfə dolaşmaq olardı. Ərizə verib Şərqi Sibirə köçürülməyimi xahiş etdim və Uzaq Şərqdən yenicə gəlmiş Baş topçu idarəsi rəislərinin köməkçisi general-leytenant Vasilyevin məsləhətinə görə Nerçinsk³⁵şəhərində düşərgə salmış Zabaykal divizionunu seçdim.

Lakin səyahət üçün qurduğum planlar gözlənilmədən öz mahiyyətini dəyişdi, çünki bu zaman Çində başlanmış "Boksyor üsyanı³⁶ ilə əlaqədar olaraq əmr çıxdı ki, Şərqi Sibirə təyin edilən bütün zabitlər ən geci iki aya öz yeni xidmət yerlərində olmalıdırlar. Buna görə də, mən Moskvada Sibir qatarına minərək on bir gündən sonra İrkutsk şəhərinə çatdım və öz əmim oğlu³⁷ ilə görüşmək üçün burada bir neçə gün ləngidim. Baykal gölünün sahili boyunca dəmir yolu o zaman hələ hazır deyildi. Buna görə də, Baykal gölünün qərb sahilinə çataraq bu gölü gəmi ilə keçdim və şərq sahilində qatara minib mayın ikinci yarısında Nerçinskə gəlib yetişdim.

Buraya gəldiyimdən bir neçə gün sonra səfərbərlik elan edildi və Mancuriya üzərinə hərbi yürüşə hazırlanmaq əmri verildi.

Baş verməkdə olan hadisələrin mənasını mən o zaman hələ başa düşmür və Rusiyanı bu yürüşə vadar edən səbəblərin kökünü bilmirdim. Mən bu yürüşə bir əsgər kimi baxır, lakin Çinin dinc əhalisinə zərər verəcək heç bir əməliyyata yol vermirdim.

Zabaykal divizionu iki batareyadan ibarət idi: birinci batareyaya podpolkovnik Engelman, ikinci batareyaya isə mənim həmyerlim və köhnə tanışım podpolkovnik Səmədbəy Mehmandarov³⁸ komandanlıq edirdi. Mən birinci batareyaya baş zabit vəzifəsinə təyin edildim. İyunun əvvəlində yürüşə başladıq. Sretenskə qədər dəmiryolu ilə getdik. Orada isə çay gəmilərinə mindik. Bunlar üç göyərtəli üç sərnişin gəmisindən ibarət idi. Bu gəmilərə piyada hissələri də mindirilmişdi.

Bütün bu üzücü dəstəyə bizim divizion komandiri polkovnik Şvilin komandanlıq edirdi. Ona əmr edilmişdi ki, Amur çayının sağ sahilində olan Maxo şəhərini tərksilah etdirsin, yoxsa bu şəhər çayda gediş-gəliş üçün təhlükə törədə bilərdi. Başqa bir yol isə yox idi. Çünki bu zaman tikilməkdə olan Şərqi-Çin dəmir yolunu çinlilər sökmüşdülər.

Biz Maxoya çatdıq, onun qarşısında olan və Amur çayının burularaq körfəz təşkil etdiyi sol sahilinə yanaşdıq. Əsgərlərimizə yemək hazırlamaq üçün gətirmiş olduğumuz azuqəni burada gəmilərdən boşaldaraq, təzədən Maxoya hərəkət etdik. Biz danışıq və sülh yolu ilə çinlilərin qoşunlarını oradan uzaqlaşdıra biləcəyimizə ümid edirdik.

Bütün şəhərin evləri rus üsulunda tirlərdən tikilmiş, damları isə kirəmitlə örtülmüşdü. Sahil küçəsində ağ bir ev dururdu. Bu evin qabağında və ümumiyyətlə, bütün sahil boyunca odun yığılmışdı. Gəmi bu ağ evə yaxınlaşdıqda, onun qalaqlarının dalından tüfənglər açıldı. Polk əsgərlərinin hamısı göyərtədə durmuşdu və bu yaylım atəşi altı nəfəri yerə sərdi.

Qabaqcadan verdiyim göstərişə görə, "Qraf İqnatyev" gəmisinin kapitanı (mən bu gəmidə idim) sürətini artırdı və mənim barjımı dəstənin içərisindən çıxardı. Atəş açmağa imkan tapan kimi mən ağ evə bir dəfə atəş açdım. Qumbara evi dəldi və həyətdəki ot tayası və başqa şeylər yanmağa başladı. Alov qızışaraq ucaldı. Bu hadisədən sonra şəhərdə hərəkət tamamilə kəsildi. Biz bütün gəmiləri sahilə yanaşdırdıq və quruya qoşun çıxarmağa başladıq.

Şəhərdə bir insan belə yox idi, həyətlərdə, evlərdə və küçələrdə tapılan şeylərə əsasən yəqin etdik ki, əhali şəhəri tərk etməyə çoxdan hazırmış, çünki evlərdən hər şey çıxarılmışdı: əhali top səslərini eşidən kimi şəhərin yaxınlığında olan dağlardakı sıx meşələrə qaçıb gizlənmişdi. Həyətlərdə və küçələrdə olduqca çox, həm də qiymətli şeylər qalmışdı. Atəşə tutduğumuz ağ ev, bahalı ipək mallar ilə dolu olan bir maqazin imiş. Şəhərin tamamilə boş olduğunu yəqin etdikdən sonra dayanmış olduğumuz İqnaşino kəndinin qarşısındakı körpümüzə qayıtdıq. Axşama az qalırdı və biz burada gecələmək qərarına gəldik.

Ertəsi gün yolumuza davam etdik. Blaqoveşşenskə çayla yaxınlaşmaq mümkün deyildi, çünki şəhər atəş altında olub, mühasirə vəziyyətində idi. Buna görə də biz İqnatyev körfəzində sahilə çıxdıq və atlı sıralarla yolumuza davam etdik. Bir qədər getdikdən sonra şəhərin şimal-qərb ucqarında mənzil saldıq. Bu əhvalat 1900-cü il iyulun 19-da olmuşdu. Həmin gün əmr gəldi ki, şəhərə keçilsin və hava qaraldıqda çinlilərin xəbəri olmadan Amur sahilindəki səngərlər tutulsun. Ertəsi gün – iyulun 20-də saat 11-də qəhrəmancasına həlak olmuş poruçik Rezakın meyiti dəfn edildikdə, fişəng siqnalı ilə Saxalyan şəhərinə üç dəfə döyüş mərmilərilə yaylım atəşi açılmalı idi. Hədəflə aramızda olan məsafəni müəyyən etdikdən sonra hər bir top üçün müvafiq nişangah təyin edib, fişəng siqnalını gözləməyə başladıq. Familiyası rus familiyası olan paruçik Rezak əslində dağıstanlı bir müsəlman idi. O, baş ştab kapitanı Zapolskinin komandası altında bir çox basqınlarda iştirak etmişdi. Onlar kiçik qayıqlarla Amuru keçərək Çin qarovullarına hücum edir və oradan əsirlər və "dil" gətirərdilər. Buraya gəlib çatdığımız günün ərəfəsində də belə bir basqın olmuşdu. Bu dəfə onlar böyük qənimətlə, o cümlədən bir topla, lakin təəssüf olsun ki, Rezakın meyiti ilə geri dönmüşdülər.

Sübh tezdən biz yenə öz düşərgəmizə getdik. Buradan da bir yer tapıb tamaşa və nahar etmək üçün şəhərə getdik. Bizə bir yaxşı aşxana göstərdilər. Bura çox tünlük idi: hamı həyəcanla Saxalyandakı hadisələrdən söhbət edirdi. Özünü mühasirə vəziyyətində hiss edən şəhər əhalisi (çünki nə Amurun yuxarısından, nə də aşağısından bir ay yarım ərzində heç bir gediş-gəliş olmamışdı) indi bizim batareyamızın gəlişi ilə bu mühasirədən qurtaracağı ümidi ilə sevinirdi.

Həmin gün bizə çayı keçməyə hazırlaşmaq əmri verildi. İyulun 20-də gecə Blaqoveşşenskdən bir neçə verst yuxarıda Amur çayının sol sahilinə yanaşdıq. Gecə qaranlıqda piyada hissələr çayı keçdilər, topçular isə dan yeri ağararkən çayı keçməyə başladılar. Bu iş çox uzandığından, boş qalmış Saxalyan şəhərinin yaxınlığında gecələmək qərarına gəldik. Bizim dəstə çayı general Subbotinin komandası altında keçdi. Ertəsi gün iyulun 22-də biz sıraya düzülərək Çin topları ilə irəliləməyə başladıq.

Hər bir kəndə, qəsəbəyə yaxınlaşdıqda bizim ön qarovullarımız seyrək tüfəng atəşi açırdılar. General Subbotin bütün dəstənin açılması haqqında əmr verirdi, buna isə o qədər vaxt sərf olunurdu ki, çinlilər bundan istifadə edib rahatca uzaqlaşa bilirdilər. Qabağımızı kəsən bir ovuc çinli biz irəlilədikcə o biri yaşayış məntəqəsinə çəkilir və orada bizi təzədən atəşə tuturdu.

Çox keçmədən Blaqoveşşenskə dönmək əmrini aldıq. Zabaykal vilayətinin rəisi general-mayor Rennenkampf 400 kazak və S. Mehmandarovun batareyasının iki topu ilə bərabər qabağa getdi, batareyanın o biri hissəsi isə dalda qaldı.

Burada gecələdikdən sonra çayda Blaqoveşşenskə keçməyə başladıq. Batareyamızın axırıncı topu sahilə çıxdıqda, yarım batareyalardan birinin geriyə (Ayquna) qayıtması haqqında əmr aldıq. Yarımbatareyanı yenə də gəmiyə yükləməyə başladılar. Biz sağ sahilə yenicə çatmışdıq ki, güclü yağış başladı. Amurun sahili çox palçıq idi, amma biz yuxarı tərəfdə yaşıl bir meydança tapdıq və mən topları burada yerləşdirdim. Piyada batalyonu meydançada bir qədər geridə yer tutdu. Bu batalyonun komandiri polkovnik Qubastov idi. Biz atları açmağa başlamışdıq ki, polkovnikin adyutantı mənim yanıma gəlib dedi:

– Batareyanın qabaqda qalıb gecələməsi qorxuludur, buna görə də arxa tərəfə keçərək batalyonun yanında durmaq lazımdır.

Yenə də top arabalarından yapışdıq, palçığı basa-basa getmək və batareyanı palçığın içinə sürmək lazım gəldi. Biz çadırımıza getdik. Yağışın arası kəsilmirdi. Yenicə samovarın başına yığışmışdıq ki, yenə də polkovnik Qubastovun adyutantı gəlib dedi:

– Komandir Ayquna hərəkət etməyi sizə əmr edir (bu zaman qaranlıq çökürdü. Ayqun isə bizdən 40 verst uzaqda idi).

– Bu saatmı? Bu axşam vaxtımı?

– Bəli.

Mən tez ata minib polkovniki axtarmağa getdim.

Onu tapıb dedim:

– Cənab polkovnik, məni təzəcə 50–60 addım geriyə çəkmişdiniz, indi isə bu gecə vaxtı düşmən torpağı ilə qırx verst yol getməyimi əmr edirsiniz; qəfildən ola biləcək hücumu dəf etmək üçün mənim yanımda bir neçə nəfər də olsun piyada əsgər yoxdur.

Sonra sual etdim:

– Siz mənə mühafizə dəstəsi verərsinizmi?

– Yox. Mənim bir nəfər də olsun, artıq əsgərim yoxdur.

– Öz əmrinizi geri götürürsünüzmü?

– Yox, götürmürəm.

– Yaxşı, cənab polkovnik, onda mən dediyinizə əməl edəcəyəm. Əgər siz mənə desəniz ki, Rusiyanın xeyri üçün yarım batareyanızı suya batırmaq lazımdır və bunu mənə sübut etsəniz, özüm də başda olmaqla bütün yarım batareyamı Amur çayının dibinə buraxaram, lakin bu hərəkətin lazım olduğunu sübut etməsəniz, mən bir addım da olsa atmayacağam. Buna görə də icazə verin, mən öz yerimə gedim və sizə raport yazaraq, bu barədə yazılı əmr vermənizi xahiş edim. Mən ancaq bu yazılı əmrə əsasən irəli hərəkət edə bilərəm.

O, bir qədər fikrə gedərək dedi:

– Di yaxşı, gecəni burada keçiriniz.

Ertəsi gün biz Ayquna yola düşdük. Podpolkovnik Dalın komandası altında olan yarımbatareya artıq orada durmaqda idi. Biz onunla birlikdə yolumuza davam etdik.

Çox keçmədən xəbər aldıq ki, Zabaykal vilayətinin rəisi Zürə çayında bir çin dəstəsinin üstünə atılaraq xeyli çinli əsgərini qırmış, qalanları isə qaçmışdır. Daha bir qədər getdikdən sonra gecələmək üçün durduğumuz birinci mənzilə xəbər çatdı ki, Rennenkampf çinlilərin səngərlənmiş olduqları Kiçik Xinqan dağının ətəklərinə çatmış və burada baş verən kiçik bir toqquşmadan sonra süvari hissələrsiz və toplarsız irəliləmək mümkün olmadığı müəyyənləşdirilmişdir.

Mənim yarımbatareyam və Mehmandarovun öz komandası altında onun qalan səkkiz topu, habelə Sreten süvari polkunun bütün batalyonları Rennenkampf ilə birləşdilər.

Ertəsi günü səhər Rennenkampf rəisləri aparıb çinlilərlə toqquşma gözlənən yerlə tanış etdi. O, topların yerləşə biləcəyi yeganə meydançanı, habelə, dəstənin müvəqqəti olaraq qərar tutacağı yeri göstərdi. Avqustun 3-də biz alaqaranlıqdan hərbi əməliyyata başlamalı idik.

Sonra biz öz düşərgəmizə qayıtdıq və axşama yaxın yürüşə başlayaraq göstərilmiş yerdə durduq. Saat 2-də kazaklar, Kuban kazak qoşununun sotniki Arsenyev tərəfindən açılmış meşə yolu ilə düşmənin sol cinahının arxasına keçməli idilər. Arsenyev kəşfiyyat apardı. O, bələdçi olmalı, biz isə burada qalıb gecələməli və ancaq sübh saat 4-də hərəkət etməli idik.

Saat tam 6-da hərəkətə başladıq. Üzü bizə tərəf duran Xinqan dağının üstü meşə ilə örtülü, bir qədər aşağı hissəsi isə açıqlıq idi. Dağın bu açıq hissəsində çinlilər dörd mərtəbəli səngərlər qazıb orada oturmuşdular. Biz atlarımızı çaparaq döyüş meydanına yeridiyimiz zaman onlar bizi atəşə tutdular. Atəş nizamsız idi, çünki heç bir şey görünmür və hədəfi vurmaq mümkün olmurdu.

Mənim ardımca Mehmandarovun batareyası hərəkət etdi. Mehmandarov batareyasını gizlətmək üçün arabaları meşəyə göndərdiyi zaman güclü bir partlayış oldu. Demə, çinlilər batareyanın bu yerdən başqa heç bir yerdə dura bilməyəcəyini bildikləri üçün buraya mina basdıraraq onu yaxşıca gizlədiblərmiş. Bu mina dörd atı və iki sürücünü parçaladı. Bu itki bizim yeganə itkimiz oldu.

Biz çinlilərin səngərlərini atəşə tutduq. Çinlilər bir-birinin ardınca öz səngərlərini tərk etməyə başladılar, onlar səngərlər arasından yollar açmışdılar, bu yollar ilə yuxarı qalxıb meşəyə çəkildilər. Çinlilər bizi şrapnel atəşinə tuturdular, lakin bundan heç bir şey çıxmırdı. Şrapnellər başımız üstündə yüksəkdə partlayır, güllələr isə bizi ötüb uzaqlara düşürdü. Nəhayət, bu atəş də kəsildi.

Çox keçmədən dağın başından bizim hissələrin "Ura!" səsləri eşidildi. Biz həmin dağın başına qalxaraq, burada çinlilərin müharibə Allahı olan Lyao-i-e şərəfinə tikilmiş gözəl bir məbəd gördük. Buradaca xərəklərdə və yerdə yaralılar uzanmışdı. Məlum oldu ki, süvari hissəsi ilə kazaklar, ümumiyyətlə, 70 adam itirmişlər. Döyüş bir saatdan artıq çəkmədi. Burada dörd saat dayanmaq, adamlara istirahət və yemək vermək üçün icazə verildi.

Biz bu dörd saatdan istifadə edərək məbədi gəzdik, onun bəzək və zinətlərinə, Ku-anq-pinq və Co-San adlı iki mühafizəçi olan Lyao-i-enin əzəmətli heykəlinə tamaşa etdik.

Ku-anq-pinq bir əlində cam, gülərüzlü, bığsız bir gənc şəklində təsvir edilmişdi. Co-San isə əlində yuxarı qaldırılmış camla sol tərəfdə dururdu. O, saqqallı idi, qaşqabaqlı sifətindən qəzəb yağırdı.

Çinlilər arasında belə bir əfsanə var: Co-San sərkərdə Lyao-i-e-yə çox paxıllıq edirmiş. Bir dəfə Lyao-i-e gecə vaxtı qonaqlıqdan qayıdarkən Con-San onu izləməyə başlayır və nəhayət, xəlvət bir yerə çatdıqda, Lyao-i-e-ni öldürmək üçün əlini qaldırır. Onda Lyao-i-e geriyə dönüb baxmadan, sakit bir səslə ona belə deyir:

– Co-San, mən sənə nə pislik etmişəm ki, mənə əl qaldırırsan?

Co-San qabağa gələrək, üzünü ona çevirib deyir:

– Anlat, görüm, o hansı qüvvədir ki, sənə gözünün qabağında olmayan şeyləri görməyə imkan verir?

Sərkərdə cavabında belə deyir:

– Co-San, adam var ki, ancaq gözlərinin qabağındakı şeyləri görür, lakin adam da var ki, yer üzündə olan şeylər onun üçün göydəki ay üzərində əks olunur.

Co-San öz əməlindən peşman olaraq onun qarşısında diz çöküb deyir:

– Bundan belə mən sənin qulunam, mənə hər nə istəsən edə bilərsən.

Lyao-i-e isə cavabında ona:

– Gəl mənim keşikçim ol, – deyir.

Çinlilər döyüş meydanında altı top tərk etmişdilər, bunlardan dördü 1896-cı ildə Krupp zavodunda hazırlanmış Vitvort sistemli dağ topları idi. Bu toplar unitar³⁹ patron atırdı. Bütün mərmi qutuları və top arabaları patronla yüklü idi. Onlar topların ancaq nişangahlarım götürüb aparmışdılar.

Dörd saata qədər çəkən döyüşdən sonra çinlilər baş götürüb qaçmağa başladılar. Yol tüfəng, patron, üst paltarı və köynək-tumanla örtülmüşdü. Çinlilərin bəziləri, şübhəsiz, çılpaq qaçmışdı. Daha heç bir yerdə bizə müqavimət göstərilmədi.

Zabaykal vilayətinin rəisi Rennenkampf heç bir şey korlamamaq, heç bir şeyə toxunmamaq, azuqə və yemi pulla almaq, sahibləri qaçdıqları və haqqını vermək üçün adam tapılmadığı təqdirdə isə – pulsuz almaq haqqında ciddi bir əmr verdi.

Ertəsi gün avqustun 5-də Merqen şəhərinə çatdıq. Şəhərdə bir nəfər də olsun yox idi, amma hər bir şey, evlərin müxəlləfatı, maqazinlərin malları yerli-yerində qalmışdı. Görünür, yalnız qızıl və gümüşü aparmışdılar, çünki maqazinlərin divarlarında ancaq xırda mis pul asılmışdı. Çində mis pulların ortası deşik olur və onları bu deşiyindən ipə keçirib divardan asarlar. Komandanlıq qoşa gözətçilərə şəhəri dövrəyə almağı və heç kəsi zabitsiz şəhərə buraxmamağı əmr etdi. Hissələrə isə əsgərləri zabitlərin komandası altında göndərmək və yalnız adamların azuqəsi və atların yemlənməsi üçün lazım olan şeyləri götürmək əmri verildi.

Ertəsi günü istirahət elan edildi. Mən bundan istifadə edərək, çinlilərin qoyub getmiş olduqları toplardan bir neçə dəfə atəş açmaqla, onların toplarla bərabər tərk etdikləri kvadrantlar ilə məsafə boruları arasındakı münasibəti təyin etdim. Beləliklə, biz lazım olduqda işimizə yaraya bilən toplar əldə etmiş olduq. Bir günlük istirahətdən sonra yenə də yola düşdük. Yolda Never çayında bir qədər ləngidik. Bu çay ensiz, lakin çox dərin idi, buna görə də onu keçmək mümkün deyildi. Bu qərara gəldik ki, köməkçi vasitələrlə çayı keçək. Xeylunqtszyan əyalətinə oxşar bir şey qayırdıq, sonra çayın üstündən bir ip çəkdik. Bu əsnada çayın o biri tayında ağ bayraqda bir dəstə atlı göründü. Bu dəstənin başında polkovnik dururdu. Bizim sahilə keçmək üçün onlara icazə verildi.

Polkovnik dəstəmizin rəisinə dedi:

– Sizin qabağınızdan qaçan otuz min qoca kişi, qadın və uşaq meşədə acından qırılır. General Şeu sizdən çox xahiş edir ki, bir həftəliyə dayanasınız, ta ki onların vəziyyətini düzəltmək mümkün olsun.

Komandanımız cavab verib dedi ki:

– Mən buna razı ola bilmərəm, çünki siz bundan istifadə edib silah və adam ala bilərsiniz.

Onda polkovnik rəisə bir raport yazmaq üçün icazə istədi. İcazə verdilər.

Yazdığı kağızın birinci səhifəsini polkovnik gözünün yaşı ilə islatdı; nəhayət, toxtayaraq iki səhifədən ibarət bir raport yazıb öz rəisinə göndərdi.

O gedən kimi, bizə əmr olundu ki, sabahı gözləməyib, hələ bu gün yola düşək. Əvvəlcə kazaklar, sonra Mehmandarovun batareyası, onun ardınca da mənim yarım batareyam hərəkət etdi. Mənim dəstəmi qorumaq üçün yanımda bir rota qoydular, kazaklar və Mehmandarovun batareyası isə qabağa getdilər.

Bizi qarşılayan çin zabiti general Şeunun qərargah rəisi polkovnik Çjan-Tszo-Lin imiş. Sonralar o, Mancuriyanın hakimi kimi şöhrət qazanmışdı. Bu hadisədən 24 il sonra o, Pekin əleyhinə üsyan qaldıraraq, bu şəhəri tutmuş və general U-Pey-Fu-nun qoşunlarını oradan qovmuşdu.

Nəhayət, biz Tsitsikara (Xeylunqtszyan əyalətinin mərkəzinə) yetişdik.

Rennenkampf general Şeunun yanına adam göndərərək, şəhərin qapılarını açıb təslim olmasını ondan tələb etdi. Buna əməl elədiyi təqdirdə heç bir şeyə toxunulma-yacağını vəd etdi. Şeu elçiyə lovğa-lovğa belə cavab verdi:

– Bu barədə heç bir danışığa başlamaq fikrində deyiləm və əgər lazım bilsəm, ancaq sizi göndərən adamla danışa bilərəm.

Onda Rennenkampf əmr verdi ki, Mehmandarovun batareyası ilə birlikdə iki sotnya⁴⁰ dolama yol ilə şəhərdən çıxmaq istəyən qoşunları məhv etsin. Özü isə bir sotnya götürüb şəhərin şimal qapılarına yaxınlaşdı, dördüncü sotnyanı da vaxtında Tsitsikarın qarşısında olan Nonni çayının sağ sahilinə göndərdi. Bundan məqsəd çinliləri aldatmaq idi: çinlilər bu dəstəni orada görüb elə zənn edəcəkdilər ki, bu Xeylandan hücum edən Orlovun ön dəstəsidir.

Çin qoşunları silahsız olaraq nizamla Mehmandarovun yanından ötüb keçirdilər. Rennenkampf Mehmandarova əmr etdi ki, onlara atəş açsın. Mehmandarov isə cavab verib dedi ki, o, silahsız adamlara atəş aça bilməz. Lakin bunun ardınca ikinci bir əmr gəldi. Bu əmrdə deyilirdi ki, əgər komandir bu əmri yerinə yetirməsə, məhkəməyə veriləcək.

Mehmandarov silahsız çinlilərin başı üstündən bir neçə dəfə atəş açdırdı. Çinlilər dərhal qayıtdılar…

Qoşunlarımız şəhərə daxil olduqda dəstə naçalniki əmr verdi ki, haradan olursa-olsun, Şeunu tapsınlar. Çox keçmədən ona xəbər gətirdilər ki, Şeu qızıl udaraq tabuta uzanmış və onu vurub öldürməyi öz yavərinə əmr etmişdi. Yavərin isə əli əsdiyi üçün güllə generalın qıçlarına dəymişdi. Onda Şeunun oğlu tüfəngi zabitin əlindən alaraq onu itələmiş və öz atasının ürəyinin başına bir güllə vurmuşdu. Şeunun oğlanları və mühafizləri ilə birlikdə tabut da yox olmuşdu. Nə qədər axtarmışlarsa, heç bir şey tapmamışlar. Ehtimal ki, tabutu əvvəlcə şəhərdə gizlətmiş, sonra isə oradan çıxarıb aparmışlar.

Şeunun evinə baxmaq üçün gedən yoldaşlarımdan biri oradan beş-altı dənə kiçik futlyar gətirdi. İki barmaq enində olan bu futlyarların bir tərəfi açıq, o biri tərəfi isə bağlı idi. Onlar al-qırmızı mahuddan tikilmiş və hər iki tərəfdən üzlərinə güləbətindən əjdaha şəkilləri nəqş edilmişdi. Futlyarların uzunluğu təxminən altı verşok olardı. Mənə elə gəldi ki, bu futlyarlar tilsim kimi bir şeydir. Mən bunlardan birini götürdüm.

Yeri düşəndə bu futlyarı çinlilərə göstərərək, nəyə lazım olduğunu soruşdum. Hamısı başını aşağı salıb üzlərini çevirdi. Görünür ki, bu onları dəhşətə salırdı. Bu hadisənin üstündən bir il keçdikdən sonra biz yenidən bu şəhərə qayıtdıqda, tanış olduğum bir çinli müsəlman bu futlyarın sirrini mənə açdı. O, nağıl etdi ki, Tsitsikar qəzasında bir şəxs ölüm cəzasına məhkum edildikdə, general-qubernator bu futlyardan birini oxa keçirərək öz məmurlarından birinə verir, o isə dəbdəbə ilə atına minərək həmin futlyarı qəza hakiminə aparıb, ona deyir ki, general-qubernator filankəsin boynunu vurmağı əmr etmişdir. Əmr alınan kimi həmin adamın boynu vurulur. Beləliklə, mən çox maraqlı bir şey əldə etmişdim.

Mehmandarov isə Şeunun evindən çox bahalı qumaşdan tikilmiş al-qırmızı rəngli gözəl bir xələt götürmüşdü. Bu xələtin dalında çiyinlərindən tutmuş ətəklərinə qədər qızıl güləbətinlə işlənmiş böyük bir əjdaha şəkli var idi. Astarı açıq-sarı atlasdan idi. Bundan əlavə, Mehmandarov qırmızı rəngli şiş təpə bir qalpaq da götürmüşdü. Bu qalpağın təpəsinə mandarinlərin papağında olan toppuz əvəzində çox böyük bir yaqut taxılmışdı. Bu şeylərin hər ikisini Mehmandarov Xabarovsk muzeyinə göndərdi.

Tsitsikarda general Orlov özünü bizə yetirdi və biz onunla birləşərək Mancuriya – Monqoliya hüdudu ilə yolumuza davam etdik. Beləliklə, Nonni çayının Sunqara çayı ilə qovuşduğu yerə gəlib çıxdıq. Burada çayı keçib Bodune şəhərinə yerimək qərarına gəldik. Yenə də qayıqlara minib çayı keçdik. Topları və at arabanı keçirmək çətin idi, lakin bu işin də öhdəsindən gəldik. Rennenkampf kazaklarla bərabər Bodunedən çıxıb irəli hərəkət etdi. Onlar Mancuriyanın digər mühüm şəhəri olan Girinə (Girin əyalətinin mərkəzidir) doğru hərəkət edərək bu şəhəri tutdular və Orlovun dəstəsi ilə bizim batareyanı Xarbinə çağırdılar.

Mehmandarovun batareyası Xarbinin qarnizonunda qaldı, bizim batareyanı isə Xarbindən 60 verst o tərəfdə, dəmir yol stansiyası Tsu-Tunun yaxınlığında olan Şuan-Çen-Pu şəhərinə göndərdilər. Şəhərin və nahiyənin hakimi polkovnik Lyu-Danen çox ciddi və xoşsifət bir adam idi, o, bizi ləyaqətlə qəbul etdi. Biz şəhərdə yerləşdik və qətiyyən heç bir şeyə toxunmadıq. Bu əhvalat 1900-cü ilin sentyabrında olmuşdu. Qışı bu şəhərdə keçirdik, 1901-ci il yazın əvvəlində, Tala-Cao qəsəbəsinə keçmək haqqında əmr aldıq.

Yola düşdük. Yolda buzla örtülmüş olan Lyao – Xes çayını keçmək lazım gəlirdi. Zabitlərdən biri ştabs-kapitan Nejintsev məni çayı keçmək fikrindən daşındırmağa nə qədər çalışdısa da, razı olmadım və hər necə olursa-olsun, buzun möhkəmliyini şəxsən özüm sınamaq qərarına gəldim.

Əynimdə ağır qış paltarı, altımda isə yekə bir at var idi. Atımı dördayaq çaparaq o biri sahilə keçdim və yenə dörd ayaq geriyə qayıtdım. Buz davam gətirdi. Toplar sağ-salamat o biri sahilə çıxarıldı, amma mərmi arabalarından birinin təkərləri buzu yararaq buzun içinə girdi. Xeyli zəhmət çəkdikdən sonra onu dartıb sahilə çıxara bildik. Görünür ki, arabaları aparmaq topları aparmaqdan çətinmiş, bunu isə biz heç gözləmirdik. İş burasındadır ki, arabalarımız iki atlı idi. Şinli təkərlər ensiz olduğundan buzu kəsirdi. Mən sahildə taxta yığıldığını gördüm və dərhal əmr etdim ki, onlardan xərəklər hazırlayıb bir üzünü buzun, o biri üzünü isə torpağın üstünə qoysunlar. Biz arabaları bu taxtaların üstü ilə buz təbəqəsi nazik olan yerdən sürüb keçirdik.

Ertəsi günü biz Tala-Couya çatdıq. Çox keçmədən həm divizion komandiri, həm də batareya komandiri səfərə çıxdılar. Onlar uzun zaman geri qayıtmadılar. Mən tək qalaraq həm divizion, həm də batareya komandirini əvəz etdim.

Tala-Couda ləvazimat anbarı var idi, burada duran 18-ci polk çörək bişirmək üçün bu anbardan un alırdı. Bu un pis olduğundan mən bizim həkimdən xahiş etdim ki, onu Rakoviç üsulu ilə müayinə etsin. Müayinə unun zərərli olduğunu sübut etdi. Buna görə də unu qəbul etmədim.

Biz öz təsərrüfatımızı çox səliqəli apardığımıza görə, qənaətimiz çox olmuşdu. Qənaət etdiyimiz pula un alıb əsgərlərimiz üçün çörək bişirməyə başladıq və eyni zamanda bu barədə korpus intendantına yazdıq.

Çox keçmədən bizim batareyanı Tsitsikara köçürdülər. Un məsələsi burada da ortaya çıxdı. Məlum oldu ki, buradakı un da əvvəlki un kimi yararsızdır. Rakoviç üsulu ilə müayinə burada da eyni nəticəni verdi. Unun yararsız olduğunu biz yenə də korpus intendantına xəbər verdik və yenə də pulla un almağa başladıq.

Bir qədər sonra raportumuzun cavabı gəldi; korpus intendantı pulla un almaq və ya bunu başqa unla əvəz etmək haqqındakı xahişimizi rədd edirdi. Onda biz nümunə üçün həmin undan bir az paketin içinə qoyub ağzını möhürləyərək, Tomsk universitetinin laboratoriyasına göndərdik. Universitet möhürü ilə oradan cavab gəldi ki, bu un işlətmək üçün qətiyyən yaramaz. Bu cavabı da korpus intendantına göndərdik. Korpus intendantı bizə heç bir cavab vermədən bizim kağızımızı hərbi-tibb idarəsinə göndərdi. Oradan isə bizim həkimin üstünə kağız gəldi ki, yoxlamaq üçün unu başqa bir idarəyə (universitet, axı, xalq maarifi orqanlarına tabe bir idarə idi) göndərmək heç də münasib deyil, belə hallarda hərbi tibb idarəsinə müraciət etmək lazım imiş. Məktubda bundan başqa heç bir söz deyilmirdi.

Bu hadisədən bir qədər sonra Qirndən bizim yanımıza – Tsitsikara korpus intendantı gələrək ərzaq anbarı müdirinin mənzilinə düşdü. O mənim yanıma gəlib dedi:

– Bilmirəm, niyə bu unu pisləyirsiniz? Çörəyi anbar müdiri özü bişirir və hamı bu çörəyi yeyir; bu undan bişirilmiş çörəyi mən özüm də yemişəm, lap yaxşı çörəkdir.

Bunun cavabında dedim:

– Sabah yanınıza gələrəm və sizin çörəyinizi dadaram. Bəlkə də, bizim adamlar çörək bişirməyi bacarmırlar, onda mən məmnuniyyətlə öz çörəkçilərimi öyrənmək üçün oraya göndərərəm.

Ertəsi gün onların yanına getdim, mənə bir neçə tikə çörək verdilər, mən bunları kənara itələyərək dedim:

– Bağışlayın, bizdə bundan da yaxşı çörək bişirirlər, bununla belə, biz o çörəyi əsgərlərə vermirik.

İş burasındadır ki, çox ucuz qiymətlə hər şey tapmaq mümkün olan Mancuriyanın ehtiyat və vəsaitindən xəbərsiz olan komandanlıq yulafı da, arpanı da, yarmanı da, ümumiyyətlə, hər şeyi Rusiyadan gətirirdi. Komandanlıq yük daşımağa hədsiz pul sərf etdiyinə görə, bütün gətirilmiş şeyləri işlətmək əmrini vermişdi. Unun yararsız olduğunu heç kəs ona söyləməmişdi.

Bunun üstündən bir müddət keçdi və bizə elə bir yulaf buraxmağa başladılar ki, atlarımız ona yaxın belə durmadılar. Bizim çox gözəl Oryol və Voronej atlarımız var idi, o biri polkların atları isə monqol və mancuq atları idi ki, bunların qabağına nə qoysaydın yeyirdilər. Mən ləvazimat anbarı müdirinin yanına gedib ona dedim: