Kitabı oku: «Казан-йорт / Казань-юрт», sayfa 7
Үрбәт бимазалана, сарай бимазалана, бер Мөхәммәдәмин ваемсыз гына йөри бирә.
Шулай да беркөнне, көтсен, дип, Үрбәткә хәбәр салды ул. Ханәкә коелып төште. Бу синең кара көнең, Үрбәт бикә, хан, ниһаять, үзенең карарын җиткерәчәк, дип тәшвишләнде. Үрбәт кием-салымын да шушы рәсми вакыйгага туры китереп сайлады. Мөхәммәдәмин моны шундук абайлап алды.
– Аккошыма бүген соры төс кунган икән, – диде, ишектән килеп керүгә, күзе үткен иде аның.
– Пакьлек булса, аклык була, – дип кинаяләде үз чиратында Үрбәт.
Ханның сакал очлары дулкынланып куйды. Ул елмая иде булса кирәк.
– Ханәкәбезнең йокысы туймаган, ахры, – дип, шаярткандай, хатынының биленнән кочып алды.
Шундый якын иде аңа бу куллар. Йә Аллам, тиздән алар яшь кәләшнең биленә дә ятачак бит инде. Һай, яман да икән көндәшлек хәлләре.
– Үзем дә керфек тә какмадым, – диде Мөхәммәдәмин, юынган арада.
Үрбәтнең кулындагы сөлгесе төшеп китә язды.
Мөхәммәдәмин аңа сынап карап торды да әйтте:
– Әллә нинди син бүген, бикә, – диде. – Үзеңә охшамагансың.
Ханбикә күңелендәген чиште:
– Синең керфек тә какмавың гаҗәп түгел, хан, үрсәләнер чагың, – диде.
– Әйе, – дип хуплап алды аның сүзләрен Мөхәммәдәмин, – гаскәрне сугышчан хәлгә китерү күп вакыт, күп тырышлык сорый. Иншаллаһ, очына чыгып киләбез инде. Ә керфек какмауның сәбәбе башка, менә тыңлап кара әле, ошатырсың микән?
Мөхәммәдәмин куеныннан бер кәгазь кисәге тартып чыгарды. Аны учлары белән сыпыра-сыпыра ипләп кенә җәйде дә күзләренә якын китерде, карлыкканрак тавыш белән укый башлады:
Мангыт кызы Үрбәт бикә,
Күрсәң, күңел куана.
Ак айдайын бите балкый,
Күзләр шуңа куана.
Үрбәт башта аңышмый торды. Нинди мангыт кызы? Ә-ә, яшь кәләшен янә Мангыттан сората икән. И Аллам, буталып бетте инде.
– Мактана аласың, ханнан шагыйрь ясадың бит тәки, – диде Мөхәммәдәмин.
Чын күз яшьләре менә шунда килде. Тик бу инде шатлык, куаныч, ярату яшьләре иде.
– Рәхмәт, җанашым, солтаным, хәләлем, бердәнберем, бәгырь ташым, – дип сөйләнә-сөйләнә, үзен үзе белешмичә сулкылдады бикә. – Мин бит сине яшь кәләшең турында хәбәр җиткерергә кергәнсең дип торам…
Инде Мөхәммәдәмин өнсез калды.
– Иске авыздан яңа сүз, нинди нахак бәла тагасың син миңа, бикә? – дип, гаҗәпсенеп, хатынына бакты.
– Соң, Нурсолтан ханбикәнең хаты… Җөһдә…
Үрбәт сүзен очлап чыга алмады, иренең күкрәгенә башын куеп, янә яшьләрен түкте.
– Җүләрем син минем, җүләрем, – дип, хатынының аркасыннан сөйде Мөхәммәдәмин. – Берәү, гыйшкына төенеп, төн йокламый сөеклесенә атап шигырь чыгара, ә ул аңа яшь кәләш тәкъдим итәргә җыена икән. Борчылма, анаем Нурсолтан бикә бу хакта ничә еллар колак итемне ашый инде. Анысы дөрес. Тик нишлисең, Ходай насыйп итмәгән. Югыйсә матур-матур малайлар бүләк иткән булыр идең…
– Мин алардан да көнләр идем сине, – диде Үрбәт.
* * *
Алгай морзаның үлеме урысларга каршы башланган эзәрлекләүләрне тагын да көчәйтеп җибәрде. Мәскәүнең Казандагы ышанычлысы һәм терәге Кәлимәтнең язмышы да шул кысада хәл ителде. Башта Мөхәммәдәмин зиндан белән чикләнергә уйлаган иде дә, Уйгын бәк аны бу уеннан кире кайтарды.
– Исән бүрегә караганда, үле бүре куркынычсызрак, – диде ул. – Аңа җәзаны җәмәгатьчелек катнашында билгеләү дөресрәк булыр.
– Дөрес әйтәсең, – диде хан, уйланып торганнан соң, – килешәм. Карачыларны, диван әһелләрен, күренекле кешеләрне чакырып гәп корсак, чыннан да, иҗтимагый яңгырашы бөтенләй икенче төсмер алыр. Менә дигән сабак булыр.
Сөйләшү бик кискен шартларда барды.
– Казыкка утыртырга кирәк, – диде диван әһеле Хөрмәтулла бәк. – Мәетен этләргә ташларга. Эткә – эт үлеме.
– Тагын нинди фикерләр бар? – дип сорады хан.
Бүлмә эче азга гына тынып калды. Тимбай бахшы шул форсаттан файдаланып калырга ашыкты. Башын иеп:
– Хөрмәтле хан хәзрәтләре, рөхсәт итсәң, мин дә тәкъдимемне әйтер идем, – диде.
– Сөйлә, бахшы, – диде Мөхәммәдәмин.
– Мин ул кара йөрәк Кәлимәтне, ат койрыгына тагып, урам буйлап йөртүне мәгъкульрәк саныйм. Ник дисәң, казыкка утырту бик җиңел җәза булыр иде.
– Йә, ярый, тагын? – дип, хан Арча бәге Хуҗаш морза ягына борылды.
Тегесе шундук яшьләрчә җиңеллек белән урыныннан күтәрелде.
– Әлеге тәкъдимнәрне мин хупламас идем, – диде Хуҗаш. Җыелышучылар тиз генә колактан-колакка пышылдашып алдылар.
– Дәвам ит, бәк, – диде хан.
Хуҗаш тамагын кырды да сүзен ялгап китте:
– Мәсьәләнең асылында урыска табыну ята. Иң элек әнә шул мескенлекне төбе-тамыры белән йолкып ташлау зарур. Шулай булмаганда, бер Кәлимәт урынына икенчесенең калкып чыгуын көт тә тор.
– Тәгаен генә нәрсә тәкъдим итәсең?
– Хан мәйданына мөхтәрәм җәмәгатьне җыеп, Кәлимәттән шунда кылган гамәлләре өчен җавап тоттыру мәслихәт булыр дип саныйм, – диде Хуҗаш бәк. – Сизәсеңдер, мөгаен, урыс алдында тез чүгү гомум бәлагә әверелеп бара, милли йөзебезне, милли горурлыгыбызны югалта башладык.
– Бәкнең тәкъдименә кушыласызмы? – дип сорады Мөхәммәдәмин.
– Бик хуп, кушылабыз, – дип шаулаштылар бүлмәдәгеләр.
– Мин дә риза, – диде хан, – Хуҗаш бәк, үзеңне бу хөкемнең баш казые итеп билгелим. Базар көнне халыкны җый.
Хуҗаш бәк иң элек Кәлимәт белән күзгә-күз очрашып сөйләште. Элекке баш карачы үзен бик эре тотып маташкан иде дә, кикриге бик тиз шиңде. Чөнки бәк Казан ханлыгында урыс йогынтысының көчәюен бөтен нечкәлекләренә кадәр белә иде, тегене читәнгә китереп терәде.
– Мин барысын да ачыктан-ачык икърар итсәм, гомерем сакланачакмы? – дип белеште Кәлимәт.
– Башта тыңлап карыйк, – диде Хуҗаш.
Кәлимәт Мәскәүнең олуг кенәзе Иван Васильевич белән ике арадагы яшерен элемтәләре, гамәлләре, ханнар артыннан күзәтү алып баруы, аларны тәхеттән төшерү максатында яла ягулар оештыруы турында тәфсилләп сөйләде.
– Менә шуларны җыенда да бөртекләп бәян итәрсең, – диде Хуҗаш, – тәүбә итәрсең.
– Исән-сау калырмынмы, ышандырасыңмы?
– Хөкемне җәмәгать чыгарачак. Тик шуны кисәтәм: соңарган акыл хак хөкемнән азат итми.
Мондый хөкем җыенын Казан-йортның белгәне дә, күргәне дә юк иде әле. Барлык даругаларның башлыклары чакырылды, ханлыкның сәед-ахуннары, имамнары килде. Хөкүмәт, диван, угланнар тулы килеш катнашты. Хан өчен аерым урын әзерләделәр. Мәйдан тулы халык, энә төшәр урын юк.
Хөкем өйлә намазыннан, кояш төш вакыты турысыннан авыша башлап, икенде намазына чаклы, ягъни һәрнәрсәнең күләгәсе төш вакытындагы күләгәсеннән башка үзе озынлыгы кадәр ике өлеш озынайганнан алып, кояш тәмам баеп беткәнчегә кадәр барды.
Кәлимәт, иярченнәре Хөсәен, Ягъкуб, Йосыф бәкләр җавап тоттылар. Барысын да яшермичә сөйләделәр, гаепләрен таныдылар. Ләкин бу аларны хөкем җәзасыннан азат итмәде. Иң элек шунда ук иярченнәренең башларын чабып өзделәр. Аннан Кәлимәтне казыкка утырттылар да, җан бирер-бирмәс ат койрыгына тагып, кала буйлап йөрттеләр. Мәетләрне ач этләргә ташладылар.
Халык җәзаны тамаша кылып карап торды.
* * *
1505 елның көзе шыксыз булды. Көне-төне яуган тоташ яңгырлар җирне, тәмам изеп, боламык хәленә китерде. Мәскәү урамнары баткаклыкка әверелде, җәяү йөрүләре авырлашты, бот төбеннән сазга батасың. Юеш. Сарай булып сарайда кыргаяклар пәйда булсын әле!
Иван бүлмәсендә мичкә ягалар. Җылына да кебек. Тик Иванны бу җылылык җылытмый, тәне сап-салкын, әйтерсең лә кырлач суыклыгы сеңгән. Ул янындагы караучыларына тын алырга да ирек бирми. Әле өстенә юрган яптыра, әле тунын сорап ала. Бүреген дә киеп карый, бияләйләрен дә янында гына тота. Җәфалана мескенем. Еш кына хәле китә, сулышы кысыла.
Үктәбернең егерме җидесе көнне варисын – өлкән улы Василийны – үз янына чакыртты. Улы, христианнарча, атасының бит очларыннан, маңгаеннан үбеп алды.
– Хуш киләсең, олуг кенәз, әйдә, уз, – дип каршы алды аны Иван.
– Олуг кенәз син ул, атакай, – дип төзәтте Василий.
– Күп калмады инде, бик тиздән тәхеткә утырырсың, – дип, патша елмайгандай итте. Ләкин сызлануга күнгән йөзе буйсынмады, елмаю йөз чытуга охшап калды. – Атаңның сулар һавасы бетеп бара, кенәз, – диде Иван моңсу гына, – сиңа соңгы киңәшләремне бирәсем килә…
Василий атасының кулларына кагылды. Алар боз кебек салкын иде. Чыннан да, вакыты җиткән икән, дип уйлап куйды.
– Йомшак агачны корт баса, катгый тор. Православие – дәүләтнең нигезе, аны минем шикелле санла, еретикларга көн күрсәтмә, эзәрлеклә.
Олуг кенәзнең яһүди ересь вакыйгасын хәтерендә яңартуы иде бу. Еретикларның икенче тапкыр баш күтәрүләре вакытында, ул епископларны җыеп алды. Митрополит белән алар икәүләп дин әһелләренең шикаятьләрен тыңладылар.
– Православиегә куркыныч яный, – диделәр алар бертавыштан, – еретиклар ачыктан-ачык дин постулатларына ревизия ясыйлар, халыкны хак юлдан яздыралар, тиз арада кискен чаралар күрмәсәк, хәл тагын да мөшкелләнәчәк.
– Башлап йөрүчеләрен кичекмәстән кулга алырга, тиешле җәзасын бирергә, – дип, хөкемен чыгарды олуг кенәз.
– Дини гамәлләрдә дога, гыйбадәт өстен тора, җәза кануннарны бозу булмасмы? – дип, шик белдерде арадан берәү.
– Җәзадан хәтта тәүбәгә килү дә коткармый, – дип сүзгә кушылды Мәскәү рухание Иосиф Волоцкий. – Православие гөнаһны кан белән юуны мәгъкуль күрә.
– Дөреслек тә, көч тә безнең якта, – диде Иван, аны куәтләп, – үч гамәлләребез дә шуңа бәрабәр булыр.
Шул ук көнне дьяк Иван Куницын, архимандрит Кассиан, руханилар Дмитрий Коноплёв, Иван Максимов, Некрас Рукавов һәм аларның иярченнәре кулга алынды. Тиздән суд каршысына да бастырдылар. Судья Волоцкий иде.
Аларның барысына да үлем җәзасы бирделәр. Җәза Кызыл мәйданда, халык алдында үтәлде.
– Безнең фикерләрне император Максимилиан яклый, – дип кычкырды Иван Куницын. – Безне хөкем итәргә хакыгыз юк.
– Телең озын икән, антихрист, хәзер без аны кыскартырбыз, – дип, судья җәлладларга ым какты.
Тегеләр Куницынны читлектән суырып алдылар да иң элек бакырта-бакырта телен кисеп ташладылар, аннан соң дар агачына элеп куйдылар. Куницынның гадел, әмма бунтарь җаны җәсәден ташлап китәргә ашыкмады, гәүдәсе үлем белән шактый озак тартышты.
Моны күреп торган теләктәшләре читлекләрен ватардай булып кычкырыша башладылар. Җыелышучылар арасында да шау-шу купты. Сакчыларның камчысы саллы иде, тиз басылдылар.
Куницынның иптәшләрен тагын да вәхширәк җәза көткән икән. Аларны читлекләрендә тереләй килеш яндырдылар. Зинданнар, монастырьлар да еретиклар белән тулды. Иван сүзендә торды, ересь, бүтән баш күтәрелмәслек итеп, төбе-тамыры белән куптарылып ташланды.
– Рәсәйне фәкать православие ярдәмендә генә берләштерергә мөмкин, шуны һәрвакыт исеңдә тот, – дип, васыятен тәкрарлады Иван, – «Бөтен Рәсәй җире» тәгъбирен хәзер берәү дә шик астына алмый. Әмма эшләр күп кала әле. Мин Ярославльне, Новгородны, Тверьне, Вятка, Пермьне Мәскәү кенәзлегенә куштым. Сиңа Псков, Смоленск, Рязань кала. Һәм дә…
Иван, сулышы кысылып, беразга тынып калды. Аннан соң авырлык белән әйтте:
– Аңа кадәр Мөхәммәдәмин ханнан минем үчемне кайтар. Монысы – иң кичектергесез бурычың. Тора-бара исә Мәскәү элекке Алтын Урда җирләренең төп хуҗасы булып калырга тиеш. Балаларыңа да шуны васыять итеп калдыр. Рәсәй Византияне уздырачак. Ә хәзер бар, эшеңдә бул, мин арыдым…
Василий, атасы яныннан чыккач, шактый уйланып утырды. Баксаң, аның һич тә олуг кенәз буласы килми икән ләбаса. Атасы канаты астында күпкә тынычрак, рәхәтрәк, уңайлырак булган икән. Ил тезгенен үз кулыңа алу – ифрат та җаваплы бурыч. Иван III шикелле ул да каты куллы, булдыклы, максатчан була алырмы? Мәскәүне бөтен килеш саклый алырмы, дан-куәте артырмы, тоныкланып, сүнеп калмасмы? Тик шунысына иманы камил: ул, атасының васыятен үтәү өчен теше-тырнагы белән тотыначак. Үзең тырышып тапмасаң, ата малы бер айлык ул.
Кичке якта Иван телдән калды, бераздан аңын югалтты. Төн уртасында исә күзләрен йомды. Уллары, кызлары, туганнары, дин әһелләре аның янында иде.
Шул рәвешле, Иван III дәвере төгәлләнде. Ул нәкъ кырык өч ел да җиде ай дәвам итте. Аннан мирас булып бердәм, төзек һәм хөр Рәсәй калды.
* * *
Кыш тәхет мәшәкатьләре белән үтеп китте. Яшь патша әле һаман үзенең хакимлегенә күнегеп җитә алмый иде. Кыенсынган чаклары да булгалый, билгеле. Аннан соң, миннән юньле патша чыкмас, ахры, дип, үзен үзе битәрләргә тотына. Атасы аны, кулың каты булсын, җебеп төшмә, дип юкка гына кисәтмәгән, күрәсең. Котылырмы ул кайчан да булса бу тискәре сыйфатларыннан, Хак Тәгалә үзе генә белә. Иң мөһиме, вәгъдәдә торырга кирәк. Абруе хәзер Казан белән бәйләнгән. Җиңүгә ул шикләнми. Казанлылар баштанаяк коралланган йөз меңлек Рәсәй гаскәренә каршы тора алмаячак. Чөнки Мөхәммәдәминнең гаскәре ике мәртәбә ким. Нижнийга һөҗүм моны бик ачык күрсәтте. Ока елгасы буендагы урыс җирләрендә баскынлык итсәләр дә, каланы кулларына төшерә алмадылар.
Әле бер бик мөһим мәсьәләне хәл итеп бетермәде Василий – үзенә гаскәр башы вазифасын алыргамы, әллә икенче берәүне куяргамы?
Шактый вакыт утыра инде ул өстәл янында. Эчә, ә хәмер алмый. Чөнки башы уй белән тулы. Әгәр Казанга гаскәр белән үзе бармаса, куркаклыкта гаепләмәсләрме? Дөресен әйткәндә, һич тә аягы тартмый. Тик мәсьәләне шулай хәл итәргә кирәк ки, сарык та исән калсын, бүре дә тук булсын.
– Кәрлә, хет син бер-бер акыллы киңәш бирер идең? – дип, бер читтәрәк буянып утыручы кызыл күлмәкле шамакайга дәште.
Шамакай, иреннәрен кыйшайтып, хуҗасына мыскыллы бер караш белән карап торды да:
– Син, Казан сылтавы белән, Иван Василыч артыннан хур кызлары янына ашкынасың булыр. Бар, бар, алдыңнан артың матур. Анда хәмерне чиләк белән, тәмәкене иләк белән, җиткәнгә чүмеч белән, җитмәгәнгә кисмәк белән бирәләр икән, – дип сайрарга тотынды.
– Дивана, тиле-миле, синнән киңәш сораган мин җүләр.
– Нәкъ өстенә бастың, син дөрестән дә җүләр. Шулай булмаса, көпә-көндез кешеләрдән качып, Иблис төкереген йотып утырыр идеңмени? Мин аны эчкә эчәм, ә ул минем башыма үрмәли, дип әйтеп әйтте, ди синең ише бер хөрәсән. Бел, хәмер акыл өстәми, киресенчә, ала гына…
– Җитәр, диләр сиңа, кәрлә, телеңә бик ирек бирсәң…
Шамакай куллары белән биленә таянып биеп китте дә ишек яныннан хуҗасына телен күрсәтте:
– Ой-ой, астым юешләнде, Иван Василычтан курыкмаганны, синнән курыкты, ди…
Табынчы тагын Василийга эчемлек салды. Кенәз эчмәкче булып авызына китерде дә шамакайга күз төшерде. Аннан соң кәсәне идәнгә бәрде.
– Әйттем бит, башка үрмәли, дип, и һәм үрмәләде…
– Ярар, ярар, гаебемне таныйм, – диде олуг кенәз, – атаем синең киңәшләрне тоткан, диләр, мине үз итмисең, димәк ки.
Кәрлә, йөгереп килеп, Василийны кочып алды, сөеп торды.
– Мачы янына барырга кирәк сиңа. Бүләкләр кыстыр да шунда сыпырт. Бик белекле күрәзәче. Иван Василыч еш була иде аның янында, – диде.
– Һы, архимандритка ни дип акланырбыз соң?
– Аңа әйт, димәдем ич, Мачы янына гына бар, дидем.
– Атаем еш мөрәҗәгать итә иде, дисең инде, алайса…
– Аңгыра да түгел кебек инде үзең, бер сүзне ике кабатларга мин сиңа хатының түгел лә.
Аграпина шәһәр читендәге урман эчендә зур бүрәнә өйдә яши иде. Юлы такыр. Килүчеләр өзелми, күрәсең. Динчеләр дә бәйләнми, ахры, үзенә. Башкаларны сихерче дип эзәрлекләгән бервакытта, Мачы ачыктан-ачык кешеләр кабул итә. Дәрәҗәле кешеләр мөрәҗәгать иткәнгәдер инде. Әнә олуг кенәз Иван Васильевич та килеп йөргән ич.
Аграпина олуг кенәзнең төркем белән килүен ошатып бетермәде.
– Атаң Иван Васильевич шыпырт кына килеп, шыпырт кына китәр иде, син шау-шу яратасың икән, – диде.
– Алар – минем җансакчыларым гына…
– Сиңа монда берәү дә тими, әйт, китеп торсыннар, миңа күз бүкәннәре кирәкми, – диде багучы, хуҗаларча.
Василийның кашлары җыерылып төште. Күр, олуг кенәз белән ничек сөйләшә, дип уйлап алды. Шулай да кабынып китмәде, түзде. Үзе килде ич, үз теләге белән.
Күрәзәчегә бер карыйсың, чип-чибәр туташ, икенче карыйсың, карт әби. Үзе күркәм генә. Озынча аксыл йөзе, килешле төз борыны, йомры ияге аны шулай матур күрсәтә иде. Тик бу ыспайлыкны күзләре боза. Нәкъ мәченеке шикелле, күз каралары әле җептәй кысыла, әле шардай түгәрәкләнеп китә. Шуңа бәйләнешле төстә үзе дә үзгәрә, Мачы кушаматы шуннан килә иде булса кирәк.
– Йә, нинди йомыш китерде минем янга, гозереңне сөйлә, – диде Аграпина. – Тик алдан кисәтеп куям, бу өйдә патша да, кенәз дә юк.
Василий сөйләп бирде. Күрәзәче, иреннәрен тешләп, үз дөньясына күчте. Хәтсез вакыт шул халәттә оеп утырганнан соң, алдындагы сулы табакка иелде.
– Синең гаскәреңне зур бәхетсезлек көтә,—диде ул, ниһаять, башын күтәреп, – хурлыклы җиңелү белән җиңеләчәксең. Тәңре миңа шул орышның сурәтләрен җибәрде. Коточкыч суеш бара әнә. Йөрмә син Казан-йортка, татарларның түл җыйган чагы. Анда патшабикә сүзе сүз. Бик булдыклы усал хатын. Патша үзе дә – егет солтаны. Кабаланма, үз сәгатең сукканны көт.
– Мин синең сүзләреңә ышанмыйм, убырлы, – дип, Василий күрәзәченең ишеген каты итеп ябып чыгып китте.
– Бүләкләреңне калдыр, – дип кычкырып калды аның артыннан Аграпина.
– Синең ул Мачыңа усал эт җибәрергә кирәк, – диде Василий шамакайга, – тилебәрән орлыгы ашаган нәмәстәкәй…
– Патшалар бит алар кәкрене төз дип әйтүчене яратарак төшәләр, хак сүз ачы шул ул, – дип, бармагын чигәсе янында уйнатты кәрлә.
– Күземнән югал, тинтәк! – дип акырды олуг кенәз.
Ачуы чынга охшаган иде хуҗаның, кәрлә читкәрәк барып утырды да уенчыклары белән уйнарга тотынды.
Шулвакыт туганы Димитрий Углицкийның килүен хәбәр иттеләр. Уналты яшендә генә булса да, үткенлеге, булдыклылыгы белән Жилка кушаматы алырга өлгергән иде инде кенәз, хәрби эшләргә дә бик маһир, Римда да мәгълүмат җыйды.
– Государь, мине Казан кампаниясенә җибәрүеңне үтенәм, – диде ул, исәнлек-саулык сорашуга. – Күңел ашкына, чыдар әмәлем юк.
– Тәҗрибәң җитенкерәми, – диде Василий басынкы гына.
– Тәҗрибә түгел, тәвәккәллек зарур монда, – диде яшь кенәз, – бер атнада Казан синең аяк астыңда булыр. Татарларны гына түгел, чирмеш-арларны да пыран-заран китерәчәкмен.
Олуг кенәзнең кәефе күтәрелеп китте. Чыннан да, Димитрий менә дигән гаскәр башлыгы була ала ич! Гаскәр башында йә ул үзе, йә аның берәр туганы торырга тиеш. Бу чын табыш лабаса. Ул бит җитәкчелек кенә итәчәк, орышны тәҗрибәле воеводалар оештырачак.
– Ярдәмчеләрең итеп кемнәрне алыр идең? – дип сорады Василий.
– Кенәз Фёдор Бельскийны, кенәз Александр Ростовскийны, кенәз Фёдор Кисилёвны, кенәз Фёдор Палицкийны, кенәз Дмитрий Шеинны, – дип тезде Жилка. Күрәсең, ул, патша янына килгәндә, барысын да уйлап куйган иде.
– Син бу кампанияне ничек итеп күз алдына китерәсең соң?
– Рәхим ит, – диде Димитрий үзенә бер канәгатьлек белән, – боз китеп, елгалар ачылуга, җәяүле гаскәрне, көймәләргә төяп, Зөя тамагына илтеп түгәбез. Алар анда ныгытма корылмалары коралар, орыш буласы урынны җентекләп өйрәнәләр. Ул арада атлылар килеп җитә. Һәм һөҗүм… Татарларга каюк. Мөхәммәдәмин ханның үзенә әсир күлмәге кидерәчәкбез. Бетте-китте, вәссәлам!
Бераздан әңгәмәгә Фёдор Бельский килеп кушылды. Аның төпле кеше буларак даны чыккан.
– Ким дигәндә, утыз-кырык мең гаскәрине көймәләргә утыртырга туры киләчәк, – диде тыныч кына, – бәхәсләшмим, кулай ысул, сигез йөз чакрым араны җәяүләп үтү өчен, күп вакыт сарыф ителер иде. Вакыттан бигрәк гаскәр йончый. Ләкин бу кадәр көймә бармы? Аңа исәп-хисап ясалганмы? Иван Васильевичның вафатыннан соң боярлар бик үшәнләнде, боерыкларны үтәргә һич тә ашкынып тормыйлар.
Бельскийның сүзләре олуг кенәзнең мин-минлегенә тиде.
– Кемнәр ул, ник мин белмим аларны? – дип кызып китте.
Бельский аның тынычланганын сабыр гына көтеп торды. Шуннан соң тәкъдимен җиткерде:
– Усал ният белән хәрби йолымын үтәүдән баш тарткан берәр боярга халык алдында җәза бирүнең файдасы зур булыр кебек. Һәрхәлдә, күпләрне уйланырга мәҗбүр итәр иде ул.
– Кенәз, минем һич тә хакимлек итүемне җәзадан башлыйсым килми, – диде Василий, озак кына уйланып торганнан соң. – Мине бутамый гына хәл итегез мәсьәләне. Бу эшкә син үзең җаваплы булырсың.
* * *
Мөхәммәдәмин урысларның ишле гаскәр белән Казанга яу чыгулары хакында хәбәрдар иде инде. Мәскәүдә ышанычлы шымчылары бар аның. Бу максатта зур-зур акчалар да тота. Мәгълүмат бик тиз килеп иреште.
Ул гаскәри даирәсен орыш буласы урынга алып чыкты. Шунда киңәш-табыш итештеләр.
Табигатьнең йөзе ачылган чак иде. Алмагачлар шау чәчәктә. Канәферләр дә алардан калышмый, күркә шикелле кабарынганнар. Быел үләннәр куе, тыгыз. Урыны-урыны белән ат бәкәлен капларлык булып киләләр. Тиздән тирә-як аллы-гөлле чәчәкләргә күмелер.
– Болынның карар җире дә калмас инде, – дип, авыр сулыш алып куйды Мөхәммәдәмин, – карагыз сана, нинди матур гүзәллек! Кызганыч, орыш белән матурлык тәңгәл килми шул. Ә без җиңәргә тиешбез! – Ул бераз уйланып торды да баш угланга мөрәҗәгать итте: – Уйгын бәк, ничек уйлыйсың, булдыра алырбызмы?
– Моның башкача булуы мөмкин түгел, галиҗәнап, – диде Уйгын, – чөнки без, үз Ватаныбызны саклау өчен, орышка чыгабыз.
– Бахшы ничек уйлый? – дип сорады Мөхәммәдәмин.
Тимбайның фикере күптәннән әзер иде булса кирәк.
– Күршеләр ярдәменнән башка очлап чыга алмабыз кебек тоела, – диде, – көчләр нисбәте һич тә безнең файдага түгел бит…
– Булмаганны сөйләмә, – диде Мөхәммәдәмин, яратмыйча. Чөнки бу аның иң авырткан җире иде.
– Белүемчә, алдан урысларның җәяүле гаскәре килеп җитәчәк. Аларга тын алырга да ирек бирмичә, беренче булып үзебезгә һөҗүм итәргә кирәк, – диде баш углан, – шәһәргә якын җибәрмәскә, алыш-бирешне ялан кырда хәл кылырга.
– Мин үзем дә шулай уйлыйм, – диде Мөхәммәдәмин,– искәрмәс түмгәк чана аудара, ди. Тик урысларны да акылсызга санарга ярамый. Алар да бит җиңәргә дип килә.
Мөхәммәдәмин, учын маңгаена терәп, тирә-якны янә җентекләп күзәтеп торды. Ялан киң, атлыларга да, җәяүлеләргә дә урын җитәрлек. Кылычларны уйнатырга менә дигән. Шулай да искәртмәс һөҗүм дә көткән нәтиҗәне бирмәскә мөмкин. Чөнки урыслар сукыр чебендәй ишле. Хәйлә кирәк монда, хәйлә! Дошманны ялгыш юлга кертеп җибәрү зарур.
– Инде мине тыңлагыз, – диде ул, яугирләрен күзеннән кичереп. – Баш углан тәкъдим иткәнчә, көймәләреннән төшер-төшмәс үк, урысларны яуга өстерү отышлы булачак. Максат – уптым илаһи ябырылырга ирек бирмичә, дошманны өлешләп-өлешләп кыру. Хәйлә – күп тапкырлар сыналган уңышлы алым.
* * *
Кенәз Углицкий Казанны алуына шик тотмый иде. Тик татар оясына менә шулай, үз утарыңдагы сыман, бернинди каршылыксыз юл ачылыр дип көтмәгән иде ул. Әллә берәр чир кырып бетергәнме үзләрен? Бәлкем, җиңеләселәрен белеп, качып ук киткәннәрдер? Күр инде, күз күреме җитмәс болын киңлекләрендә ник бер җан иясе күренсен? Уклар, сөңгеләр, кылычлар белән каршы алырлар татарлар, бик аяусыз орыш булыр дип әзерләнгәннәр иде ич. Ләкин хәрби кеше өчен чын җиңү – көч белән, осталык белән, корал белән җиңгән җиңү. Шуннан да татлырак канәгатьләнү була да алмый орыш кырында.
– Атлы гаскәрнең монда кирәге күренми, кенәз, – диде Жилка Бельскийга, – Мөхәммәдәмин орышсыз гына бирелергә уйлаган, күрәсең. Кызуында эшне бетереп куйыйк соң, алайса.
Кенәз Фёдорның да каны уйнап торган чак, яшь әле. Аның да күңеле ашкына, үзен танытасы килә. Бакырдай җирән мыегының очларын бөтереп куйды да әйтте:
– Уйларыбыз туры килә икән, үзем дә нәкъ шуны тәкъдим итәргә тора идем, өлгерә алмыйча гына калдым, – диде.—Тәвәккәллик, кенәз!
– Беренче төркем белән җитәкчелек итүне сиңа тапшырам, – диде Димитрий Иванович канәгать кыяфәттә. – Тик шуны бел: яхшы татар – үле татар, әсирләр белән мавыкмагыз.
Көймәләр бер-бер артлы ярга борыннарын төртте. Бельский шунда ук кораллыларны тезә барды.
– Ярминкә үчен кайтармыйча, кулдан сөңгене төшермәскә! – диде ул фатиха сүзендә. – Без яшь патшабызга җиңү бүләк итү өчен килдек. Тәңре безнең белән!
– Кенәз, ганимәткә күпме вакыт бирелә? – дип сорады Иван исемле шадра сугышчы. Күренеп тора, күпне күргән мут солдат.
– Бер атна, – дип кычкырды Бельский барысына да ишетерлек көр тавыш белән. – Рәхәтләнеп талагыз, кала сезнең карамакта. Тик мал артыннан куып, кызларын буш калдыра күрмәгез. Бик татлы диләр поганкаларны. Ха-ха-ха!
– Борчылма, кенәз, кимен куймабыз, – дип авызын ерды Иван, – шулай бит, егетләр?
– Ура-а-а, ура-а-а…
Бельскийга атын китерделәр. Бик күркәм алмачуар толпар икән. Ашкына, тыныч кына басып та тора алмый. Яу аты икәнлеге маңгаена язылган.
– Быргычы, уйнат быргыңны! Байракларны күтәрегез! – дигән әмер яңгырады.
Мөхәммәдәмин Кремль тавындагы яшерен сыргавылыннан урысларны күзәтеп торды. Яу зилзиләсен үзе тәгаенләгәнчә тагын бер мәртәбә күңеленнән кичерде. Әлегә ул канәгать иде. Ник дисәң, урыс черчетын һөҗүмгә өстерергә туры килмәде, алар әнә, капкын эчендәге икмәк кисәгенә алданган күсе шикелле, үз ирекләре белән аның хәйлә капчыгына ябырылдылар.
– Ашыкма, көймәләрдән төшеп беткәннәрен көт, – диде ул янындагы Мансур угланга.
Тыныч бул, дип әйтүе генә ансат, йөрәге әнә күкрәген ватып чыгардай булып тибә. Аңа чирүе янында булырга кирәк, ә хан һаман җибәрми.
– Хан, мин үземне утлы табадагы кебек хис итәм, – диде ул, йөзенә ялыну-ялварулы кыяфәт чыгарып.
– Урысларны озаграк тоткарларга тырыш, ләкин чамасын белеп кенә, җиңдек дип уйласыннар. Хәйләбезнең асылы шунда, – дип, Мөхәммәдәмин янә бер мәртәбә угланны кисәтте.
– Барысы да тәгаенләгәнчә булыр, галиҗәнап.
Ниһаять, гаскәр яшеренгән урыннан чыкты. Урыслар моны көтмиләр иде инде, каушап калдылар. Ләкин артта Идел, чигенергә юл юк. Орыш шулай, көтелсә дә, көтелмәгәнчә башланды. Китте кычкырыш, китте бакырыш. Сөңгеләр, кылычлар ялык-йолык килә. Күзләрне кан басты, күңелләр катты. Кан исе, үлем исе таралды.
Шадра Иван, гүя базардагы итче, турый гына. Зур, калын гәүдәсе әле монда, әле тегендә пәйда була. Тәм табып, ләззәтләнеп кизәнә.
– Мә, поганый, ал кирәгеңне!
– Күреп кал, менә мин ул синең Газраилең. И-их!
Мансур углан шадра сугышчының, ду-галәмәт килеп, уңлы-суллы татарларны кыруын күреп алды да Батырша яугирне чакырып алды.
– Бер көфер котырына анда, бар, хәл ит, – диде.
Батырша җан кыючыны эзләп китте. Үзе дә – гәүдәле егет. Җиргә нык басып йөри торганнардан. Ике баһадир көч сынашырга тотынды. Ә көчләр тигез. Әле Батырша өстен чыга, әле Иван куып алып китә. Иванга уңайрак, сөңгесенең сабы озын, якын җибәрми. Йөзләреннән тир ага, күзләренә керә. Үзләре аны сизми. Газраил якаңнан каптырырга торганда тир кайгысымы соң?
Бер ыргымда Батырша артка чигенгән атлы булды да, бөтен җитезлеген, бар көч-куәтен җигеп, көндәшенә ыргылды. Иванның сөңгесе бик азга гына соңгарак калып сузылды. Алар күкрәккә күкрәк очрашты. Батыршаның борынына сасы ис бәреп керде. Күрәсең, урыс ару гына «төягән» иде. Күз иярмәс тизлек белән ул сөңгесен кылычка алыштырды да шадраның муенын сызып узды. Икенче мизгелдә Иванның канлы башы гәүдәсеннән аерылды. Казан кызларын татый алмады тәки. Аңа хәзер ганимәт тә кирәкми иде инде.
Урыс яугирләре артканнан-арта бара, алар тулысы белән орыш кырында иде инде. Жилкага тәүге хәбәр дә килеп иреште. Чапкын орышның уңышлы башланып китүе, тиздән гаскәрнең шәһәр бистәсенә аяк басачагы турында кенәз Бельскийның белдермәсен җиткерде. Чираттагысы орышның бистә эчендә барганлыгын хәбәр итте.
Кенәз Димитрий бала йоныннан гына торган кыска сакал-мыегын бармаклары белән тарагандай итте. Ул үз-үзеннән дә, гаскәреннән дә канәгать иде.
– Шәраб салыгыз, – диде адъютантларына. – Бар кешегә дә. Минем тәүге җиңүем өчен тост тәкъдим итәм.
Чыннан да, бу чакта урыслар бистәгә бәреп кергәннәр иде. Казанлылар каршылык күрсәтмичә генә чигенеп юкка чыктылар.
– Ганимәт, ганимәт! – дип аваз салды кемдер.
Гаскәр, ач кандала шикелле, өйләргә ябырылды. Күп тә үтмәде, урыслар, шатланышып, ава-түнә йөриләр иде инде.
– Бистә халкын талыйлар, ә без посып ятабыз. Хурлык ич бу, – дип зарланышты яугирләр.
– Урыслар безне качтылар дип уйласын өчен бу, – дип, хәйләне ачты Мансур углан, – тиздән йөзгә-йөз киләчәкбез, батырлыгыгызны шунда күрсәтерсез.
Мөхәммәдәмин үзе дә орыш казанының кайнау ноктасына килеп җиткәнен аңлаган иде инде. Урысларның калага үтеп керүләре дә ихтимал.
– Уйгын угланга хәбәр салыгыз, төмәнен13 кузгатсын, – диде ул.
Планы гади дә, заманча яңа да иде ханның. Дөрестән дә, дошманны камап алу, сиздермичә генә аны үз ихтыяҗыңа буйсындыру, орышны башыннан ахырынача тәфсилләп күзаллау бу чор стратегиясендә өлеш-өлеш кенә кулланыла иде. Мөхәммәдәмин исә аны бербөтен итеп гамәлгә ашырды.
Мансур угланның чирүе алдавыч кына иде. Баш углан Уйгын җитәкчелегендәге төп көч урысларның арт ягындагы аулак урында тупланган иде. Хан шуларны орышка кертергә әмер бирде.
Урыслар җиңү шәрабы эчеп хозурланган бермәлдә Уйгынның атлы төмәне аларның арка якларына килеп керде. Бу шулкадәр көтелмәгән һөҗүм иде ки, Бельский билендәге кылычын суырып алырга да өлгермәде, алмачуарның тезгене татар угланы кулына күчкән иде инде. Ул, чарасызлыктан, гарьлегеннән нишләргә белмичә, ач эттәй улады:
– У-у-у…
Ул арада, чаптырып, Уйгын килеп җитте. Бельскийны аның каршысына китереп бастырдылар.
– Кенәз, мин сине Барча Казан җиренең бөек ханы Мөхәммәдәмин исеменнән әсирлеккә алам, – диде баш углан. – Гаскәрбашын да шушы язмыш көтә.
Ләкин Димитрийны орыш кырыннан алып чыгып киткәннәр иде.
Воевода юлдагы атлылар төркемен Зөя елгасы тамагында көтәргә булды. Нишләргә белер ул хәзер. Үчен бише белән кайтарыр. Ә монысы – вакытлы күңелсезлек кенә. Андый хәлләр була инде ул. Олуг кенәзгә хәбәр салырга кирәк, өстәмә көчләр дә җибәрсен.
Ул кенәз Василий Голенинны депеша белән җибәрде. Чапкын 9 июньдә Мәскәүгә кайтып егылды, олуг кенәзгә Казан хәлләрен, куе буяуларга манып, бәйнә-бәйнә сөйләп бирде. Имеш, Мөхәммәдәминнең дә гаскәре йөз меңле икән. Нугайлар, себерлеләр дә ярдәмгә килгән икән. Имеш, һөҗүмне дә татарлар башлаган, атлы гаскәрне көтәргә ирек бирмәгәннәр.
Әлеге мәгълүматлар Василийның бер колагына керде, икенчесеннән чыгып китте. Аның өчен кампаниянең уңышлы төгәлләнүе мөһим. Кемнәр әсир төшкән, күпме сугышчы башын салган – бу аның эше түгел. Гаскәрбашы бар, ярдәмчеләре, карасыннар. Аңа фәкать җиңү генә кирәк. Шуңа күрә кичекмәстән үзенең шәхси карамагындагы сайланма гаскәрне Димитрийга ярдәмгә җибәрергә карар кылды. Кенәз Василий Холмскийны чакыртып бик нык кисәтте:
– Миңа Мөхәммәдәмин ханны тотып алып кайтыгыз, – диде ул үтә бер кырыслык белән. – Ак күлдә аңа урын әзер инде.
Шулай итеп, Казан өстенә, карга көтүедәй, Мәскәүнең бар булган гаскәре ябырылды.
* * *
Гәүһәршад Кырымнан чапкын килүенә гаҗәпләнмәде. Чөнки анасы Нурсолтан мәктүп язарга ярата. Әледән-әле хәбәр салып тора, хәл-әхвәл белешә, аеруча киңәш бирергә, өйрәтергә маһир.
Ул чапкынны бик әйбәтләп кунак итәргә кушты. Чөнки күңеленә хуш килде. Юан беләкле, нык бәдәнле, үткен карашлы егет иде ул. Аңа шундыйлар ошый. Ир-егет каты куллы, кырыс чырайлы булырга тиеш дип саный.
Гәүһәршад көзге каршына килеп басты. Көзгедә озынчарак нәфис йөзле, тулы иренле бер яшь ханым сурәте пәйда булды. Чибәр иде ул. Чем-кара кашлары астында фирүзәдәй зәңгәр күзләре җемелди. Ияк очына ясмык кадәре генә нәфис уем кунаклаган. Бу аның йөзенә ниндидер сихри ямь өстәп тора.
Үзенең чибәр икәнен бик яхшы белә бикә. Шуңа күрә дә өендә бихисап көзгеләр тота. Шуның белән бергә, усаллыгы да җитәрлек. Ачуы чыкканда, аңа юлыкмас өчен мең алтын бирерсең. Тота – өзә. Үзсүзле, тәвәккәл. Әмма Ходай аңа акылны да өеп биргән. Дуамалга һич тузынмас, адәмне юкка-барга рәнҗетмәс. Булат бәк хатыныннан бик разый. Югыйсә ул сайламады, аның үзен сайладылар.
