Kitabı oku: «Казан-йорт / Казань-юрт», sayfa 8

Буйга җитеп, кияүгә чыгар вакыты җиткәч, Гәүһәршад ниятен Мөхәммәдәмингә сиздерде. Бу агасының беренче тапкыр Казан тәхетендә утырган чагы иде.

– Яучылар йөдәтә икән, агаем, ә мин хәләл җефетемне үзем сайларга телим, – дип, Мөхәммәдәминне шаккатырган иде.

Шулай булмыйча, туташларның кияү сайлаганын каян күргәнең бар? Алай да сеңлесенә каты бәрелмәде, сүзен уенгарак борды.

– Көндез әкият сөйләгән адәмне ак бүре ашар, ди, саташмыйсыңмы, сеңлем? – дип көлгән атлы итте. – Хан кызын, алдан килешеп, дәрәҗәсенә тиң кешегә генә ярәшәләр.

– Мин сайлаган егет син әйткәннәрнең барысына да туры килә, агаем, – диде Гәүһәршад, күзләрен дә йоммыйча, – акыллы да, дәрәҗәле дә, чибәр дә.

– Ала-а-й, – дип, башын чайкады Мөхәммәдәмин. – Кем дип белик соң ул хан ыруына лаеклы чибәр егетне? Башлы-күзлеме, буйдакмы?

Гәүһәршад агасына күзенең агы белән карап алды.

– Нәрсә, сеңлеңне әллә икенче хатынлыкка риза булыр дип уйлыйсыңмы? – диде.

– Шуңа сорыйм ич, мин дә сине ирексездән бирәм дип тормыйм.

– Сезне белмәссең, тотарсыз да берәр картка димләрсез…

– Башта кем икәнен әйт, аннан җавабымны бирермен, – диде Мөхәммәдәмин.

– Булат бәк…

Гәүһәршад, йөзен каплап, читкә борылды. Ә Мөхәммәдәмин, янә бер гаҗәпкә калып, телен шартлатты. Чөнки Булат бәк, чыннан да, ханлыкның иң күркәм адәмнәреннән иде. Йомырканың җөен табып булыр, Булат бәкнең җитмәгән җирен таба алмассың. Дәүләт эшенә дә бик теләп катнаша, мал-мөлкәте дә ким-хур түгел. Әйе, егеткә башлы-күзле булырга бик вакыт. Тик ничек кенә абруйлы булмасын, хан нәселе түгел инде.

– Әлеге ниятеңне башка кеше беләме? – дип сорады Мөхәммәдәмин.

Гәүһәршадның күзләре шар булды.

– Ни сөйлисең, агаем, сеңлеңне тиле дип белдеңме әллә?

– Мактыйм, монысына да акылың җиткән икән, кортка, хуш. Тик мин бит сине бер-бер ханга тәгаенләп тора идем. Терсәкне тешләргә туры килмәгәе…

– Килмәс, агаем, үзе егылган еламас, ди.

Мөхәммәдәмин уйга калды.

Ә Гәүһәршад дәвам итте:

– Хатынсыз ханны каян табасың соң аны, агаем? Минем һич тә кеше өстенә барасым килми. Киявемнән дә «башка никахка кермәм» дигән сүзен алачакмын.

– Юкны бар итәргә сиңа куш инде…

– Мәшһүр Ибраһим хан кызы лабаса мин, – диде Гәүһәршад.

Шулай бөтен мөселман дөньясында булмаганны булдырды Гәүһәршад. Дөрес, моны башкалар сизмәде. Яучылар да килде, димләделәр дә, кодалар да төшерделәр. Барысы да гореф-гадәт буенча, дин кушканча башкарылды. Ләкин кияүне кәләш үзе сайлады.

…Нурсолтанның мәктүпләрен бик өнәп тә бетерми иде Гәүһәршад, акыл өйрәтүләрен җене сөйми.

Шуңа күрә хатны теләр-теләмәс кенә ачты. Анасы исә бу юлы үтенечләрен, зарларын җиткергән иде. Аны бигрәк тә Казан белән Мәскәү арасындагы низаг борчый икән. Дөрес, әле ул мәскәүлеләрнең Казанга яу чабуыннан хәбәрдар түгел, ахры. Башлыча ярминкә, урыс сәүдәгәрләрен талау, куып җибәрү белән килешмәвен белдергән. Мөхәммәдәмингә әйт, хәлне төзәтсен, аны Мәскәү тәрбияләде, онытмасын, дигән. Мине тыңламый, мәктүпләремә җавап бирми, борынын күтәрде, дип зарлана.

Гәүһәршад янә көзге каршына килеп басты. Яңа тектергән күлмәгемне кияргә кирәк, җиңгәчәйнең йөзенә сары су коелсын әле, дип елмаеп куйды ул. Алар, Үрбәт белән ике көнче күбәләк, шулай, бер-берсе белән ярыша-ярыша, кием тектерәләр. Ике чибәр, ике кылтык. Хәер, аш-су, кием-салым белән генә чикләнми бу мөхтәрәм бикәләрнең мәшәкатьләре. Дәүләт эшләренә дә куллары җитә аларның. Һәр икесенең дә ханга йогынтысы зур. Егерме биш яшькә җиткәндә, Гәүһәршад исемле бикә иде инде. (Бу, – күрәсең, кан белән күчкән сыйфат. «Алтын Урда вакытында да бикәләр барлык корылтайларда, дәүләт җыеннарында катнашканнар. Ирләре бакыйга күчкәч, тол хатыннар хакимиятне дә үз кулларына алганнар. Мәсәлән, Үгәдәй ханның вафатыннан соң регент сыйфатында Монголия белән озак еллар җәмәгате ханәкә Туракин идарә иткән. Монгол-татар дөньясында шул рәвешле абруй казанган бикәләр шактый. Огул Гәймеш, Сөркүктәни, Үргән, Булуган ханәкәләр кебек идарәчеләрнең исемнәре китапларга теркәлеп калган» дип уйлады үзе дә Гәүһәршад. Нурсолтан ханбикә дә әнә зур танылу тапты.)

Казан-йортта Гәүһәршадны үз якларына аударырга теләүчеләр шактый. Хәтта Кәлимәт тә зур зөбәрҗәт кашлы балдак тәкъдим иткән иде. Бикәнең җаны сөйми иде бу адәмне. Саз бакасына охшата иде ул аны. Ул бүлмәгә килеп керүгә, борынга сасы тир исе килеп бәрелә, түз генә. Ихтимал, сөймәс сөяк булганга шулай күралмагандыр.

– Мин бары иремнән, якын туганнарым кулыннан гына бүләк алам, – дип баш тартты әлеге затлы балдактан.

Кәлимәт бер сүз әйтмәде, елмайгандай итеп, бүләкне кесәсенә шудырды. Сынап каравы гына булды, күрәсең.

– Мин алай ук тирәнтен уйламаган идем, бу олы хөрмәт билгесе генә иде, кичер, бикә, – диде. – Шулай да, форсаттан файдаланып, әңгәмә корып алу һич тә хилаф гамәл булмас дип уйлыйм.

– Сүз ни хактадыр бит, карачы?

– Баш карачы, – дип төзәтте Кәлимәт. – Хөкүмәт башлыгы.

– Әйе, әйе, онытып та торам, – диде Гәүһәршад түбәнсетүлерәк елмаю белән, – ә нәрсә кызыксындыра соң баш карачыны?

Гәүһәршад әңгәмәдәшенә күз сирпеп карап алды. Ирен читләрендә һаман шул түбәнсетүле елмаю иде.

– Бикә, әйдә, качышлы уйнамыйк әле, – диде Кәлимәт җитди генә, – Казан йортының язмышы Мәскәү белән мөнәсәбәтебезгә бәйле. Моны син бик яхшы беләсең. Мөхәммәдәмин ханны да Мәскәү тәхеткә утыртты. Зурлап утыртты. Дөрес эшләде. Тик хәзер мин аның кайбер гамәлләрен аңламыйм…

– Ханга басым ясарга кушу инде бу, шулаймы? – дип бүлде аны Гәүһәршад.

– Юк, фәкать хакыйкатьне төшендерүне генә үтенәм, – диде Кәлимәт, сүзләренә тирән мәгънә салырга тырышып. – Синең Төркияне, Кырымны хуп күрмәвең миңа бик яхшы мәгълүм. Безнең карашлар әлеге мәсьәләдә тулысынча туры килә, бикә. Шулай булгач, нигә әле без берләшмәскә тиеш? Дөреслек безнең якта лабаса!

Гәүһәршад кәнизәк туташка зур мамык шәлен китерергә кушты. Шуны әйбәтләп аркасына япты да әйтте:

– Минем сиңа бер хикәят сөйлисем килеп китте әле, Кәлимәт, тыңла, – диде. – Бер мактанчык адәм базарда сөйләгән, имеш.

– Иллә дә кызык иттем соң бер ачык авызны, егерме яшьлек атны нинди кыйммәт бәягә саттым, кайтып җиткәнче җан бирмәсә ярар иде инде, – дигән.

Арадан бер якташы:

– Кая әле, нинди акчага саттың икән? – дип сораган.

Карасалар, акчалар барысы да ялган, ди.

– Бу нәрсәгә ишарә инде, бикә? – дип, күзләрен чекерәйтте баш карачы.

– Синең сүзләреңә ишарә, Кәлимәт. Аңламадыңмыни? – дип көлемсерәде Гәүһәршад. – Әйе, мин төрекләрнең дә, кырымлыларның да Казан йортында баш булуларын теләмим. Шул ук вакытта мин урысларны да кире кагам. Татар илендә татар үзе хуҗа булырга тиеш!

Нигәдер шушы вакыйга хәтеренә төште бикәнең. Бу анасының Мөхәммәдәмингә йогынты ясавын үтенүеннән иде, билгеле.

Ул сарай катына килгәндә, хан юк иде әле. Алай да бикәләр вакытны бушка уздырмадылар, бер-берсенең өс киемнәрен макташтылар. Үрбәт каенсеңлесенә бизәнү әйберләрен күрсәтте. Бу яктан Гәүһәршадны уздыра иде ул. Кершәннәрне, сөрмәләрне, кызылларны башлыча Кытайдан кайтарта иде. Шушы көннәрдә генә яңаларын китерделәр. Кайберләрен Гәүһәршад өчен бүләккә дип аерып куйган иде. Бик сөенде яшь бикә.

– Минем дә сиңа бүләгем бар, җиңгәчәй-бикә, – дип, озатучы туташтан букчасын сорап алды. Аннан бик матур нәфис тартмачык чыгарып, Үрбәткә сузды.

– О-о, нинди зәвыклы бүләк, – диде ханбикә, – минекеләр синеке янында бигрәк кечкенә инде…

– Куйсана, җиңгәчәй-бикә, бүләк – бүләк инде ул, дөясе дә бүләк, энәсе дә бүләк, – дип тынычландырды Үрбәтне каенсеңлесе.

Хан да озак көттермәде.

– Бездә кунак бар икән, әссәламегаләйкем, туганым, – дип сәламләде Мөхәммәдәмин сеңлесен. – Кулларың бик кайнар икән, әйтәм Булат кияү авызын ерып кына йөри.

– Ә син, агаем, җиңгәчәй-бикәне саргайтып, бик озак йөрмә, кара, коры сөяккә калган бит инде.

Үрбәт шатлыклы елмаю белән елмайды. Бәхетле хатын елмаюы иде бу. Яратышулары күзгә бәрелеп тора. Күгәрченнәрне көнләштерерлек.

– Агаеңа алай каты бәрелмә, сеңлем-бикә, болай да мәшәкатьле чагы, күрмисеңмени, сакал-мыегына көмеш төс кунып килә, – диде Үрбәт үзенә бер наз белән.

– Көмеш төс агаем кебек каһарманга килешеп кенә тора ул. Бөтен кала синең батырлыгың турында сөйли, агаем, урысларны бик каты дөмбәсләгәнсез икән. Мин бик сөенәмен, – диде Гәүһәршад.

– Андый хәл булды, – диде Мөхәммәдәмин тыйнак кына, – тик орышның кәттәсе алда әле. Бүген-иртәгә Мәскәүнең атлы гаскәре килеп җитәчәк. Араларында Җангали дә бар икән, олуг кенәз аңа зур өмет баглый, имеш.

– Касыймлылар гомер-гомергә Казанга теш кайрадылар инде алар, – диде Гәүһәршад, ачуына төенеп, – Мәскәүгә ничек ярарга белмиләр.

– Мәскәү аларны Казан тәхетенә ымсындыра, шуңа алданып, йөзләре белән җир ерталар, – диде Мөхәммәдәмин.

– Нәфесләренең башы ябылмаган икән, – дип, Үрбәт тә фикерен җиткерде.

– Керер ишекләрен киң итеп ачсак та, чыгар ишекләрен ябып куярбыз без аларның, борчылмагыз.

– Иншаллаһ, агаем.

– Син йомышсыз йөрмисең инде, туганым, бүген нинди җилләр ташлады? – дип кызыксынды Мөхәммәдәмин.

– Миңа бүләк китергән сеңлем-бикә, – диде Үрбәт, – шундый матур, шундый нәфис.

Мөхәммәдәмин асылташлар белән бизәлгән тартмачыкны кулында әйләндергәләп торды да:

– Бүләге булгач, йомышы да, сүзе дә бар инде, – диде.

– Йомышым юк, сүзем бар, – диде бикә. – Анакайдан мәктүп китерделәр, сиңа да үтенеч юллаган.

– Багай дигәнме?

– Багай дип анакай улына мөрәҗәгать итә, ә аның ханга әйтәсе сүзе бар.

– Йә-йә…

– Ханга әйт, урыслар белән бозылышмасын, ярминкә хәлләрен ишетеп бик кайгырдым, дигән.

Мөхәммәдәмин, кәнәфиенә кырын ятып, җайлабрак утырды.

– Анабыз Габделлатыйф туганыбыз өчен шулай тәшвишләнә инде, – диде Мөхәммәдәмин уйчан гына, – олуг кенәзгә ләббәйкә итеп торсак, аны тоткынлыктан азат итәр дип өметләнә инде ул, кәбәм. Мин урысларны яхшы беләм, аларны көч кенә туктата ала. Безнең җиңүләребез китерәчәк Габделлатыйф ханга ирекне. Менә шуларны бәйнә-бәйнә язып җибәр үзенә.

* * *

Яликәй карт балыкны Тарлаш кичүеннән түбәндәрәк тота. Монда җәтмә салырга бик уңай. Идел бу урында агымын тизләтә төшә. Шуңа күрә, ахры, төбе чиста, төп-тамырлар да, агач-ташлар да бимазаламый. Коралга зыян тими. Балык, Аллага шөкер, күп, тота гына бел. Яликәйне бу яктан өйрәтәсе юк, нәсел-ырулары белән балыкчы алар. Хан табынына да балыкны ул җибәрә. Яликәй балыгы үзенә бер тәмле була, дип әйтә икән хан, рәхмәт төшкере.

Хан җәенгә мөкиббән, һаман шуны сората. Тик зурысы булсын. Ә олы җәенне кармакка каптырырга кирәк, җәтмәгә эләкми ул, эләксә дә ертып чыга. Чос балык. Теләсә нинди җимгә ыргылмый, сайланып кына сыйлана, каһәр. Аңа кош ите бир. Аның да ис керә башлаганы булсын.

Карт балыкка оныгы Хәмәтшәехне дә алып йөри, өйрәнә торсын, ди. Малай ушлы. Әйткәнне бик тиз эләктереп ала. Кайсы балыкның өстә йөргәнен, кайсысының төптә ятканын, кай яктан җил искәндә балык киткәнен, уылдык чәчү чорларын – барысын да яттан белә. Җиде генә яшь бит әле аңа. Хәер, заманасы шулай, яшьләр белән ярыша алмыйсың. Әнә кичә ханның ашчысы сөйләп торды, кайсыдыр мәмләкәттә утлы корал уйлап тапканнар, имеш. Үзе иләмсез шартлый, ди. Тавышыннан йөрәкләре ярылып үлүчеләр бихисап икән. Тимерне ярмага әйләндерә, ди. Тисә, кара канга батыра икән. Шул коралны урыслар да эләктергән, ди. Угланнар бик куркып торалар, имеш. Урыслар белән бик зур орыш буласы икән.

– Бабакай, кармагың өч мәртәбә этләде бит инде, әллә күрмисеңме? – дип, Хәмәтшәех аны уйларыннан арындырды. Җәт-җәт кармак җебен саварга тотынды Яликәй. Ләкин җәеннең дә алданасы килеп тормый шул, күгәрченне эләктереп шылган әнә.

– Җимне әрәм иттең, – дип уфтанды малай.

– Чәпчемәсәнә, юеш борын, кош буа буарлык, тагын ауларсың, – диде карт, тешсез авызын шапылдатып.

– Һы, тапты ялчы, – диде малай эре генә, – әллә кулы кычытып тора дисеңме?

Алар берара сүзсез генә утырдылар. Тынлыкны янә Хәмәтшәех бозды.

– Бабакай, карале, кара, су өстендә әллә нинди кара нәмәстәләр, – дип, Иделгә төртеп күрсәтте.

Чыннан да, су өстен тутырып агач төпләренә охшаш нәрсәләр ага иде. Карт, кулын маңгаена куеп, шул тарафка чекерәйде. Күзләре чагылу сәбәпле, ул нәрсә акканын анык кына күрә алмады. Яшьләре дә комачаулый.

– Бүрәнәдер, – диде карт.

– Бабакай, бүрәнә түгел алар, – диде Хәмәтшәех. Малайның күзләре үткенрәк иде, билгеле.

– Тарлаш тамагындагы урманга төштеләр микәнни? – дип гөманлады карт.

– Кеше гәүдәләре бугай, бабакай…

– Юкны сөйләмә, юеш борын, шулкадәр кеше гәүдәсе каян килсен?

Карт, ниһаять, күзләренең җаен тапты. Казан тирәсендә орыш кузгалган икән, дип уйлап алды, җәт-җәт кенә кармакларын урый башлады.

– Улым, әйдә, җыен, өйгә кайтыйк, Аллам сакласын!

Бу вакытта Казан каласы итәгендә өченче көн дәһшәтле сугыш бара иде. Ул кенәз Александр Ростовский, Касыйм ханзадәсе Җангали җитәкчелегендәге атлы гаскәр килеп җитүгә кабынып китте.

– Холмскийны көтсәк, ышанычлырак булмасмы? – дигән теләк белдерде Ростовский. – олуг кенәзнең гаскәрендә утлы корал да бар.

– Холмский иң хәлиткеч этапта, Кремльне алу этабында гына кирәк булачак. Ул килеп җиткәнче бетерәсе эшләр дә күп әле, – диде гаскәрбашы.

– Минем бөркетләрнең түземлекләре төкәнде анда, тыяр хәл калмады, – дип сүзгә кушылды Җангали. – Ул Казан калай әтәчләренең кикрикләрен шиңдерергә бик вакыт.

– Күрдеңме, – дип эләктереп алды шаһзадәнең сүзен Димитрий, – татарлар үзләре казанлыларны күралмый. Кан кайтару өчен, менә дигән форсат.

Мөхәммәдәмин сыргавылыннан урыс гаскәрләренең хәрәкәт-гамәлләрен җентекләп күзәтеп торды. Яшерен ирәвелгә¹⁴ җибәрелгән унлыкбаштан да чапкыннар эз суытмый.

– Урыслар нишләптер песи булдылар, бу һич тә аларга охшамаган, – диде чираттагы чапкын, – астан уеп, өстән җуеп куймагайлары.

Мөхәммәдәминнең киң маңгаена сырлар ятты: димәк, һөҗүмгә әзерләнәләр. Ул үзе дә шуңа исәп тота иде. Чөнки кенәз Димитрий яшь кеше, аның озын-озак көтәргә түземлеге җитмәс, тизрәк орышка ыргыласы килер.

Бу юлы Уйгын яугирләрен үзәккә куйды хан. Ябырылып килүче урыс атлыларының арасына чөй кебек ярып кереп, аларны төркем-төркем таркату бурычы куелды баш угланга. Ә ян-яктагылар ул төркемнәрне камап алырга тиеш иде. Мондый күпсанлы гаскәр катнашындагы орышта фәкать хәйлә һәм җитезлек белән генә җиңүгә ирешергә мөмкин.

Димитрий исә өметен ишлелеккә баглый иде. Яу булып өерелеп килергә дә, тын алырга да ирек бирмичә, дошманны изеп-таптап китәргә. Монголлар шул рәвешле әнә ничәмә-ничә мәмләкәтне, ничәмә-ничә халыкларны тәпәләп узганнар, үзләренә буйсындырганнар. Рим шул ысул белән бөек Карфагенны тезләндергән, Мисырны, Урта диңгез буе биләмәләрен кулына төшергән. Аттила җиһангир Уралдан Ауропага кадәр кылычын ялтыратып узган.

Мөгаллиме, мәшһүр Византия императоры ыруы вәкиленнән булган синьор Константин колагына тукыганнарны, бөртекләп, хәтер иләге аша уздыргач килде әлеге нәтиҗәгә Жилка. Китапча фикер йөрткәндә, бу чыннан да бик төпле, бик шома тәгълимат иде. Ул, һичшиксез, яшь воеводага дан, җиңү китерәчәк.

Ростовский әлеге тираданы тыныч кына йотты. Сүз көрәштерүдән ни файда, ул барыбер үзенчә эш итәчәк. Җангали шаһзадә исә эре тешләрен ыржайтып елмайды. Воеводаның дуамаллыгы ошый иде аңа. Чөнки ул үзе дә – яшь кеше, ул да бөеклеккә дәгъва итүче.

Орыш иртә белән башланды. Җилсез, дымык иртә иде бу. Идел өсте тип-тигез. Ара-тирә вак балык артыннан куучы чуртаннар гына чупыр-чупыр килеп, суны болгатып алалар. Мул булып чык төшкән, ярдагы үләннәр ямь-яшел булып яшәреп утыралар.

Ослан тавы түбәсеннән кояш елмаеп балкыганда да тыныч иде әле. Ул бүген үзгәрәк күренә. Ни өчендер шәфәкъ кызыллыгы бик тиз бетте, аның урынына кояшның як-ягында ак колакчыннары бар иде. Моны коры, кызу көнгә юрадылар.

Кинәт кенә офык караңгыланып китте. Җиһан берьюлы дөпелдәгән меңнәрчә тояк тавышы эчендә калды. Бу шулкадәр көчле иде ки, хәтта җир гүли башлады. Шом өстенә шом өстәп, кешеләр кычкырыша, атлар кешни. Һавада әле чыкмаган кан исе асылынып тора. Ахырзаман диярсең.

Урыс явы менә шулай котырынып килде.

Уйгын бер талпынуда иярендә иде инде. Яңа сауган сөт шикелле ап-ак толпары өстендә ул әүлия затны хәтерләтә иде.

– Атларга менегез! – дигән әмер яңгырады.

Иң алда – Олуг Мөхәммәдтән калган кыл байракны тоткан яугир. Аннан аз гына калышып хан байракларын йөртүчеләр урын алды.

– Тезгеннәрне бушатыгыз!

Атлар бер тын белән дәррәү килеп кузгалдылар. Тояк астыннан кыелган үләннәр оча, кибеп бетмәгән чык тамчылары чәчри. Бер якта – татарлар, икенче якта – урыслар. Татарлар үз йортларының иминлеген саклау өчен күтәрелсә, урыслар Казан иленә коллык тышавы салырга, антихристларны буйсындырырга килгән. Бу – изге гамәл. Шуңа күрә берәве дә башын аямый, һәркайсы үзен хаклы дип саный. Орыш мәрхәмәтсез, рәхимсез булачак.

Инде кояш та күренмәс булды. Ә ара якынлашканнан-якынлаша. Әнә атларның мышнавы да ишетелә башлады, тир исе борынга килеп бәрелде.

– Көферләргә – үлем!

– Бей поганых!

Гарасат кузгаткан дулкынны тыеп булмаган кебек, бу өерне дә туктатыр көч юк иде инде. Бәгырьләр катты, хисләр качты. Башта бер генә уй – ялмавызыңнан өстен чыгу.

Гаскәр маңгайга-маңгай чәкеште. Кылычларга, сөңгеләргә тәүге кан ябышты. Буталышып беттеләр, кемнең кайда икәнлеген дә белеп булмый. Дошман атчабарлары эченә чөй булып керү, аны төркемнәргә бүлү планы да орышның башында ук челпәрәмә килде. Урыслар сукыр чебеннәр кебек ишле иде.

Уйгынның ак аты, Чыңгыз ханның Сәтәре шикелле, әле бер җирдә, әле икенче җирдә калкып чыга, үзе күз иярмәс җитезлек белән сөңгесен уйната.

Мөхәммәдәмин сыргавылына ябышып катты, керфекләрен дә какмыйча орыш кырын күзәтә.

– Кенәзне сөңге очына ал, кенәзне! – дип кычкырып җибәрде ул берзаман, әйтерсең лә аның сүзләре шунда кадәр барып җитә иде.

Ни сәер, баш углан, әлеге күрсәтмәне ишеткәндәй, Ростовскийга якынлашу хәстәренә кереште. Воеводаны сафтан чыгару бик ярап куяр иде, әлбәттә. Башсыз калган гаскәр койрыгы өзелгән кәлтә белән бер ул, качу ягын карый.

Җансакчылары кенәзне нык саклыйлар, якын килергә ирек бирмиләр, чынлыкта ул җанлы боҗра эчендә. Шунлыктан иң элек сакны какшату зарур. Уйгын, бу эшне якыннарына тапшырып, үзе кенәзне сагалый башлады. Һәм, җаен туры китереп, Ростовскийга сөңгесен очырды. Кенәз шул ук мизгелдә аяк астына мәтәлеп тә төште.

– Егет икәнсең, булдырдың, – дип, Мөхәммәдәмин баскан урынында сикергәләп куйды.

Уйгын, ниһаять, урысларның зур гына төркемен Идел буена кысрыклады. Һәммәсен кылыч астыннан үткәрделәр, берәү дә котылып кала алмады. Менә шуннан соң китте инде мәхшәр. Урыслар тәртипсез рәвештә чигенә башладылар. Ә чигенер урын юк. Чөнки арка ягыннан хан гаскәрләре килеп керде. Чолганышта калдылар. Ары сугылалар, бире сугылалар, тик кайсы якка гына сугылма, угланнарның сөңгесенә килеп төртеләсең.

Үтереш, суеш туктаусыз өч тәүлек дәвам итте. Холмский бу ызгыш табынының соңына гына килеп җитте. Аны килә-килешкә утлы коралы-ние белән капкынга эләктерделәр, әсир төшкәнен дә абайламыйча калды кенәз.

Чутсыз-чамасыз күп булулары урысларның башына җитте. Әллә ни зур булмаган орыш кыры аларны сыйдыра алмады, фәкать бер-берсенә комачау гына тудырдылар, үз косыкларына үзләре тончыкты.

Ростовскийның бәхете җиңде. Баш угланның сөңгесе кулбашын гына җәрәхәтләп узган иде. Атының тоягы астында үлгән атлы булып ятты да, орыш елга буена авышкач, Жилкага барып баш орды.

– Татар барда, хәтәр бар, ди, яхшы чакта үкчәләрне күтәрик, – диде кенәз Ростовский. Ул суга төшкән тавыкка охшап калган иде, элекке мин-минлегенең эзе дә күренми.

– Борынгы гадәт буенча, ике батыр яугирнең көч сынашуын оештырырга кирәк дип саныйм, – диде Димитрий, үз уйларына бирелеп, – бик һәйбәт тамаша булачак. Ул әле һаман римлылар тәгълиматы канаты астына сыенып фикер йөртә иде.

Ростовскийның иреннәре бүлтәеп чыкты.

– Бала-чага булма, кенәз, кеше көлдермик, – диде.

– Мин инде ханга чапкын җибәреп кайтардым, ул да риза, – диде воевода.

– Алышка кемне куясың? – дип сорады кенәз.

Димитрийның юка иреннәре бөтен битенә җәелде. Ул шушы авыр хәлдә дә үч кайтару турында хыяллана иде булса кирәк.

– Җангалины инде, кемне булсын, татар барда, хәтәр бар, дисең ич, – диде.

Бу хакта ишеткәч, Җангалинең күзләре акайды.

– Юк, кенәз, мин мондый уеннарда катнашмыйм, – диде.

– Әле кайчан гына казанлыларның арт сабагын укытмакчы идең, менә күрсәт, – диде воевода әмер рәвешендә.

– Ә хан кемне куя?

– Баш углан Уйгын бәкне.

Татарлар да, урыслар да тамаша кылырга әзерләнде. Гадәт буенча, бу вакытта сугыш хәрәкәтләре туктатыла. Алыш бер катнашучы һәлак булганчы яки, бирелеп, җиңелүен таныганга кадәр дәвам итә.

Көн инде кичкә авышкан иде. Кояшның да бәллүенә тәгәрәр чагы җитеп килә. Эсселек басылган, ләкин тынчу. Чөнки орыш кырында бихисап мәет аунап ята. Җыештырасы иде дә, тамаша буласы бит әнә.

Уйгын атын алыштырды. Аккошы аягын авырттырган иде. Монысы алыш өчен уңайрак та әле. Җитезлек ягыннан Аккоштан калышса да, күпкә көчлерәк. Күкрәге киң, ботлары тимердәй нык. Куркуны да белми, чын сугыш аты.

– Мин синең чутка бөртек тә шикләнмим, углан, – дип, фатихасын бирде Мөхәммәдәмин, – тик уяулыгыңны югалтма, шаһзадә – үҗәт бәндә.

Җангали карар күзгә агасы Шаһгали шикелле үк килешсез иде. Гәүдә-сыны гүя аяк-кулдан гына тора. Иләмсез озын үзләре. Ә менә атка атлангач, Җангали танымаслык булып үзгәрә дә куя. Муены тырпая, гәүдәсе турая, йөзенә алсулык йөгерә, күзләрендә очкын кабына. Чын егетнең эчендә иярле-йөгәнле ат ятар, дип, шундыйларга әйтәләр дә инде. Мондый җайдакка ат бервакытта да хыянәт итми. Ә ышаныч орышта җиңүгә бәрабәр.

Алышчылар ындыр табагыдай такырланып калган яланның берсе – бер башына, икенчесе икенче башына чыгып басты. Уйгын догага оеды: «Раббәнә атина мин ләдункә рахмәтән вә хәййи ләна мин әмрина рашәда».

Җангалинең дә иреннәре кыймылдый. Мөгаен, ул да шушы ук доганы укыйдыр. Чөнки бу – Аллаһыга гамәлләренең уңышлы тәмамлануына булышуын үтенеп мөрәҗәгать итү догасы.

Алышны үткәрүче баш казый кулындагы әләмен болгап алды. Җайдаклар, чаптырып, бер-берсенә якынлаштылар. Ләкин сөңгеләр күтәрелмәде, чөнки бу әле сәламләү йоласы гына иде. Күзләр генә очрашты. Алар нәфрәт белән тулы иде. Ат өстендә кем калыр? Моны бер Алла үзе генә белә.

Инде чынлап очраштылар.

– Җаныңны тәмугка озатам мин синең бүген, Иблис, – дип кычкырды Уйгын.

Җангали бу янауны ишеттеме-юкмы, үзе дә:

– Бүксәңне тишеп, казыкка элеп куям бит, үләт, – дип мыгырданды.

Тәүге ыргымны Җангали ясады. Әйтерсең лә яшен яшьнәде, Уйгын керфек кагарга да өлгерми калды. Әмма аның гәүдәсе дә шундый ук яшен тизлеге белән үзеннән-үзе читкә янтайды, сөңге аны читләтеп узды.

Уйгынның маңгаена тир бәреп чыкты. Куркыныч адәм икән бу, дип уйлап куйды, хан бик дөрес кисәткән.

Икенче тапкырында да өстенлек шаһзадә ягында булды. Монысында кылычын селтәде, Уйгын ияр башының җиргә очканын сизми дә калды.

– Менә шулай, анаеңның кабер тактасын…

Уйгынга беренче чиратта тынычланырга кирәк иде. Шуңа күрә тезгенен читкәрәк каерды. Аннан капылт кына борылып, елгырын Җангали өстенә җибәрде. Тик шаһзадәнеке дә куркаклардан түгел иде. Маңгайга-маңгай бәрелештеләр дигәндә генә, атлар ал аякларын күтәреп кешнәп җибәрделәр. Канатлары булса, дөлдел шикелле очып та китәрләр иде, мөгаен.

Уйгын сөңгесен дошманы тарафына тондырды. Җангалинең йөзе чалшайды. Чөнки калканы кулыннан төшеп китте.

– Әһә, ошамыймы, Иблис?..

Җайдакларны да, толпарларны да алыш тәмам үз кочагына тартып кертте. Читтән күзәткәндә, бу ниндидер күңел ачу, кызыклы тамаша кебек күренә иде. Кешни-кешни атлар бер-берсенә ташлана, кылычлар чыңлый, сөңгеләр уйнаклый. Ара-тирә алышчыларның өзек-өзек усал тавышлары яңгырап китә.

Воевода алышның тәмамлануын көтмәде, кенәз Фёдор Киселёвны чакырып китерде дә әйтте:

– Мин китәм, алыш тәмамлануын көтмәгез, үзегез дә кузгалыгыз, Муромда сезне көтәләр, – диде.

Кенәз Димитрий Иванович, Углицкий көймәсенә утырып, Түбән Новгородка юл алды. Казан аның башланырга да өлгермәгән карьерасына киртә салды.

Мөхәммәдәмин көч бирә-бирә кара тиргә батты. Үзе туктаусыз йөренә, сөйләнә:

– Углан, артыңны май басмагандыр ич, җитезрәк кылан, җитезрәк… Их, тагын булмады… Ни карап торасың инде, бәреп төшер… Шайтан…

Җангали кылыч белән дә, сөңге белән дә бер дәрәҗәдә оста сугыша иде. Ул аларны еш алыштыра. Ләкин бер мәртәбә ялгышты шаһзадә, сөңге урынына кылычын тартып чыгарды. Ара шактый иде, һәрхәлдә, кылыч җитәрлек түгел. Уйгын бу форсатны кулдан ычкындырамы соң? Ачу белән сөңгесен очырды. Сөңге көндәшенең корсагына килеп орынды, ләкин ул көбә күлмәкне тишмәде, ертты гына. Алай да Җангали тәненә кан саркып чыкканын тойды. Шунда ук атын борды да орыш кырын ташлап качты. Аның артыннан уптым илаһи урыслар купты.

Уйгын шаһзадәне куа чыкты. Сура елгасына кырык чакрымнар кала ул аны куып та җитте. Алар кенәз Фёдор Киселёв белән бергә иде. Ләкин орыш углан өчен көтелмәгәндә уңышсыз төгәлләнде, воеводаларның кулына богау кигезә алмады. Чөнки урысларга ярдәм килеп җиткән иде.

* * *

«И разгневася господь русских вои, отня у них храбрость и мужество, и дал бог поганому царю храбость и мужество… И от тои 100000 оставшася 7000 русских вои, ови же мечом посечены, ови же в водах сами напрасно истопоша, бегающе от страха варварского. Волга утопшими людьми загрязе, и озеро Кабан, и обе реки, Казань и Булак наполнишася побитыми телесы християнскими и течаста по 3 дня кровию, и своих людей, оки по месту, ездити и ходити казанцом».

Әсир урыс елъязмачысы, йөрәгеннән кан сауган хәлдә, шушы кайгылы юлларны теркәп куярга мәҗбүр була. Хәер, күп нәрсәләр терки тарихка «Казан елъязмачысы» исеме белән кереп калган исемсез монах. Язмыш аңа Казан ханлыгының бердәнбер елъязмачысы вазифасын йөкли. Менә дүрт йөз елдан артык инде тарихчылар өчен ул язып калдырганнар төп чыганак ролен үти. Чөнки башкалары сакланмаган.

Монах Мөхәммәдәмин чорын аеруча киң һәм җентекле тасвирлый. Яратмыйча, күралмыйча тасвирлый, нахак бәлаләр тага, хәтта ачыктан-ачык мыскыл итә. Тик барыбер җиңүне күрмичә булдыра алмый.

Мөхәммәдәмин ханның 22 июнь (1506) көнендәге җиңүе – дөнья тарихында лаеклы бәһасен алган җиңү. Михаил Худяков үзенең «Казан ханлыгы тарихы буенча очерклар» дигән мәгълүм хезмәтендә Олуг Мөхәммәднең Казан ханлыгы тууга китергән әлеге җиңүен Белёв һәм Суздаль орышына тиңли. Хәтта фәнни коммунизмның атасы, алман галиме Карл Маркс та әлеге вакыйганы читләтеп үтми. «Мәскәүлеләрне Казан янында шундый итеп тар-мар китергәннәр ки, бары җиде мең кеше генә котылып калган», – дип яза.

Бу мәгълүматларны фәкать Һади Атласи гына кабул итеп бетерми: «Йөз мең урыс гаскәреннән җиде меңе генә сәламәт калган, туксан өч меңе үлгән булучанлыкка да ышанып булмыйдыр», – дип, шик астына ала.

Икенче бер татар галиме, Равил Фәхретдинов исә, бөтенләй капма-каршы фикердә тора. Русьның Чыңгыз һәм Бату ханнардан соң беркайчан да әле мондый җиңелүгә дучар ителгәне булмаган дип саный.

Янә дә бәгъзе тарихчылар бу бәрелешне Куликово орышы югарылыгына куялар. Татарлар Куликово кырында җиңелүнең үчен кайтарды, диләр.

* * *

Июньнең соңгы көнендә Казансу елгасы буендагы үзәнлектә йөздән артык чатыр пәйда булды. Җиңү хөрмәтенә хан зур бәйрәм игълан иткән иде. Үзе дә гаиләсе, якын даирәсе белән шунда күченде. Сугымлык малны бер атна алданрак кудылар, көрәеп торсыннар, диделәр. Ашчыларга, чәйханә тотучыларга, сугымчыларга, кымызчыларга, сырачыларга эш муеннан – өлгер генә!

Ат чабышын, хәрби уеннарны карау өчен, ханга түбәсе ябулы махсус таскак кордылар. Мөхәммәдәмин бигрәк тә чабышкылар узышына мөкиббән. Беренче килгән ат хуҗасына һәр чабышта хан бүләге тапшырыла. Бу – бик зур дәрәҗә. Чөнки җиңүче – атның иясе – хан табынына чакырыла. Шуңа күрә ярыша-ярыша, көнләшә-көнләшә әзерләнәләр. Соңгы ике елда Шәрәф морзаның Алаяк кушаматлы аргамагы җыен тота. Аны һәммәсе, хәтта дошманнары да ярата. Бик ыспай, матур ат. Гәүдәгә әллә ни зур да түгел, әмма һәрнәрсәсе урынында, һәрнәрсәсе килешле. Әйтерсең лә юнып ясаганнар. Ул дугаланып торган кәттә муен дисеңме, киң күкрәк, килен көянтәседәй сыгылмалы бил – су сөлеге кебек суырып йотарлык. Шулай да Алаякның иң гүзәл бизәге, мөгаен, аякларыдыр. Камыштай зифа, озын торыклы аяклар. Мондый аяклар бик сирәк йөгерек атларда гына була.

Билгеле инде, акбүз атка җиз камчы дигәндәй, морза дирбиягә дә акча жәлләми. Йөгәне генә дә ат бәясе торырлык.

Чабышта Алаяк җиргә сыенып бетә, нечкәрә, озыная, очар кошка охшап кала. Бу мизгелдә аның ашкынуын, ярсуын басармын димә. Андый көч юк. Чөнки ул чабыш өчен яратылган.

Ә бүген? Хәер, һәрвакыттагыча чабыш оешкан төстә башланып китте. Алаяк, гадәттәгечә, шунда ук алга атылып чыкты. Моңа инде барысы да күнгән, шуңа күрә аның урынын дәгъвалаучы да юк. Ат өстендәге җайдак та борчылмый. Алаяк акыл иясе, барысын да үзе белә, аны тарткаларга да, суккаларга да кирәкми. Әнә мәйданга да ерак калмады. Кешеләр кычкырыша, кәләпүшләр күккә оча…

– Соңгы ыргым, Алаяк, кызула, – дип, җайдак җиңелчә генә аяклары белән атка кагылып алды.

Алаяк томырылды гына. Ләкин әллә нәрсә булды аңа, зиһене чуалып китте. Думбра аһәңе күңелен җилкендердеме, мәдхия җырлаулар саташтырдымы, бәлкем, халыкка кызык ясыйсы килгәндер – моны хәзер беркем дә әйтә алмый, – кыскасы, муенына сөлге салыр вакыт җиткәч, кинәт кенә уңга каерылды да шау-гөр килеп торган халык арасына ерып керде. Җайдак тезгенен тартырга да өлгерә алмый калды.

Эх, хан чатырын урап узса, ихтимал, шау-шуы алай ук тавышлы да булмаган булыр иде, үзара көлешеп алырлар иде, шуның белән бетәр иде. Ә хан белән бәйләнешү атаңның сакалы белән уйнаудан да хәтәррәк.

Әһле фарраш дигәннәре ханнан да яман. Бәйдәге эттән дә уздыралар, каһәрләр. Кулларыннан килсә, ханга тузан да кундырмаслар иде. Алаякның хан чатырына үтеп керүе алар өчен көтелмәгән фаҗига булды. Әйтерсең лә күкнең бер чите җимерелеп төште. Яу булып чабышкыга ябырылдылар. Эләктереп алып, киртәгә китереп тә терәделәр. Кайсыдыр йөзе кәгазь шикелле агарынган җайдакны бер сугуда ат өстеннән бәреп төшерде.

Тыны-көне бетеп, ат хуҗасы Шәрәф морза да килеп җитте.

– Алланың рәхмәте яусын, атымны тотып алдыгыз, зыян-зарат булмады, – дип, сөйләнә-сөйләнә, тезгенгә үрелде.

– Кулыңны кыскарак тот, морза, – диде баш сакчы, – бу җүләр атны иректә калдырырга ярамый, аның урыны – ябулы утар.

Шәрәфнең һич тә Алаяктан колак кагасы килми иде. Шунда ул уеннарны тамаша кылып кайтып килүче ханны күреп алды да аягына егылды. Бишмәт чабуларын үбә-үбә ялынырга тотынды:

– И мөхтәрәм галиҗәнап, дөньяда иң шәфкатьле вә бөек хан! Берүк, чапкынымны кире кайтар. Ул бик затлы нәселдән килә, ыруы кыпчак бабаларыбызның көтүләренә барып тоташа. Аның бер гаебе дә юк, барысына да ачык авыз җайдак гаепле. Тиешле җәзасын алачак ул мокыт, бу хакта тыныч бул…

Мөхәммәдәминнең кәефе әйбәт иде, сакал-мыегы эченнән генә көлемсерәп алды да әйтте:

– Синең үзеңә ун камчы тиеш, морза, – диде.

Шул сүз җитә калды, морзаны чишендерергә үк керештеләр.

– Бәйрәм хөрмәтенә гафу итик инде бу адәмне, – диде хан, шул көлемсерәгән хәлендә.