Kitabı oku: «Бердәнбер һәм кабатланмас», sayfa 2
Ул телефонын алып Аннаның номерын җыйды:
– Хәлләрең ничек, кадерлем?!
– Яхшы, – дип елмайды хатын. Михаил аның елмаюын күргән сыман булды. – Менә җыенып беттек инде. Син кайчанрак килә аласың? Монда бер хат китерделәр. Синең исемгә.
– Нинди хат? Ничек минем исемгә?
– Белмим, Миша. Ачмадым. Үзең килгәч карарсың дидем…
– Тукта әле… Ничек ул хатны сиңа бирергә тиешләр? Үзең уйлап кара әле…
– Мин дә сәерсендем шул.
– Кем бирде соң аны?
– Бер ир кеше инде. Мин аны әллә синең берәр якын кешеңме дип уйладым әле. Синнән хат алып килгән икән дисәм, үзеңә адресланган. Адрес дип инде, исем-фамилияң генә язылган.
– Нинди ир кеше?
– Гади бер ир инде. Кырык яшьләр тирәсендә. Матур гына. Кара күзлек кигән, киеме дә карадан иде бугай. Әйе, кара куртка, джинсы чалбар. Җәйге эсседә нигә кара куртка киде микән дип уйлап та куйдым әле… Уртача буйлы. Шундый танышың бармы?
Михаил бер мизгелгә тынып калды. Нәрсәдер эзләгәндәй, бүлмә буйлап карашларын йөртеп алды. Һәм кинәт тәрәзәгә күзе төште. Юк, моның булуы мөмкин түгел. Ләкин күзләре аны алдамый иде.
– Кыска итеп алдырылган чәчләрен алга тараган, кара футболка, кара куртка, зәңгәрсу джинсы кигән, ә аякларында… Аякларында… Хәзер әйтәм…
– Син аны беләсеңмени?!
– Ул әле минем тәрәзә алдында тора… – Михаил ашыгып ишеккә атлады. – Мин сиңа аз гына соңрак шылтыратырмын. Ә әлегә бу серле кунак белән танышырга ашыгам. Хуш!
Ул аягына ни эләксә, шуны гына элде дә урамга йөгереп чыкты. Минуттан да артык вакыт үтмәгәндер. Ләкин теге кеше урынында юк иде инде. Ул каядыр китеп югалган иде. Михаил тирә-якка күз ташлады. Күренмәде. Подъезддан ерак түгел генә күрше ишегалдына чыга торган арка бар. Шунда таба киткәндер инде ул. Башкача булуы мөмкин түгел. Михаил йөгерә-атлый арка ягына китте. Ләкин анда да беркем дә юк иде. Янә, тирә-ягын энә күзеннән үткәргәндәй, беркадәр атлады. Ышыграк булып торган урыннарны капшап чыкты, подъезд ишекләренә күз салды. Ләкин ул юк иде. Нибары бер минут эчендә юкка чыкты да куйды. Болай була алмый. Җир ярылып, шунда төшеп китмәгән бит инде ул!
Михаил, тирә-юньдәге бер генә күренешне, бер генә хәрәкәтне дә күзеннән ычкындырмаска тырышып, кире борылды. Шул рәвешле әкрен генә фатирына керде. Игътибарны җәлеп итәрдәй бер генә сәер күренеш тә очрамады. Ишектән узгач, бүлмә эченә күз йөгертте. Нәрсәдер үзгәргән сыман тоелды. Әлбәттә, барысы да үз урынында, бернинди үзгәреш тә юк иде. Бары тик кире кергәндә, ишеген ябарга онытканлыгын күреп кенә күңеленә шундый шик килгәндер. Бернинди дә үзгәреш юк. Шулай да… Михаил сак кына атлап кухняга чыкты. Шкафларга, юынгычка, савыт-сабага күз төшерде. Бары тик шуннан соң гына өстәлдәге конвертка игътибар итте. Ләкин аны алырга ашыкмады. Кабат залга чыгып, бүлмәне тагын бер кабат тикшерде. Тәрәзәгә күз салды. Кара курткалы ирнең чагылышын күреп калырга теләгән иде. Тик анда беркем дә күренмәде. Бераздан ул, кабат кухняга кереп, теге конвертны алды. Алды да куз тоткандай тетрәнеп китте. Арка үзәге буйлап ниндидер салкынлык узды.
Гади конвертка салынган гади хат иде бу.
Ләкин Михаилны сискәндергән нәрсә хатны алырга тиешле кешенең исеме иде. Конверттагы «кемгә» дигән юлда бөтенләй ят исем тора иде. Ләкин бу хат аңа иде. Михаилга. Һәм әлеге исем дә аңа таныш иде. Шултиклем нык таныш.
* * *
Хәсәнбай. Башкортстан
Хәмит дертләп уянды да бернәрсә дә аңлый алмый торды, тирә-якка күз йөгертеп чыкты, татлы мышнау тавышыннан башка бернәрсә дә шәйләнмәде, өй эче күзгә төртсәң күренмәслек иде. Бераздан тәрәзәдән кергән сыек яктылыкта чикләре җуелган шәүлә булып идәнгә тезелеп яткан балаларына карап торды да, аларга абынмаска тырышып, хатыны яткан караватка килде. Сөялләнеп каткан бармаклары белән аның чәчләреннән сыйпады, бит очыннан үбеп алды. Хатын назлы мыгырданып борылып ятты. Уянмады. Йокласын әйдә. Хәмит, тын алырга да куркып, аның янында тагы бераз басып торды. Карындагы баланың йөрәк тибешен ишеткәндәй булды. Елмаеп куйды. Хатынының корсагына кулын куеп улы белән «сөйләшергә» дә теләге зур иде, әмма тыелып калды. Карында бала юк иде инде. Хатынының авыры өч атна элек төшкән иде. Ләкин Хәмит кенә моның белән килешергә теләмәде. Аңа гел Лена авырлыдыр сыман тоелды.
Ишек төбендәге чөйгә эленгән сырмасын беләгенә асып, галошын кулына тотты да, ишекне шыгырдатмый гына ачарга тырышып, өйалдына чыкты. Утны кабызып җибәрде. Сырмасын киде. Аның кесәсеннән тәмәке алып кабызды.
Әле генә сәер төш күреп уянып китте ул. Ишектән үзләренең буаз сыеры кереп килә икән.
– Түгәнәй! Анаңны!..
Хәмит сикереп торып аны шулай куалый башламакчы иде, сыер телгә килде:
– Кумый тор әле син мине. Йомыш белән килдем бит.
– Син… – Хәмит ачкан авызын ябарга да онытып катып калды.
– Гафу ит, – диде сыер, җитди сөйләшүгә килгән эшкуар шикелле, – мин сине куркытырга теләмәгән идем. Ләкин кичектергесез эш килеп чыкты. Безгә сөйләшергә кирәк.
Һәм ул кайдандыр ике тәмәке алып, берсен Хәмиткә сузды, икенчесен авызына капты, кучкардан шырпы алып кабызды да гомер буе тәмәке көйрәткән ирләр кебек төтен суырды һәм аңа төбәлде:
– Монда сөйләшәбезме, әллә ихатага чыгабызмы?
Хәмит хатыны яткан караватка күз йөгертеп алды. Бәхеткә каршы, ул уянмаган иде. Аннан сыерга борылды:
– Тәмәкеңне сүндер. Күрмисеңмени?
– Алайса чыгып сөйләшик, – сыер ишеккә борылды, – өйдә тартырга ярамыйдыр.
– Сиңа бөтенләй тартырга ярамый, – диде Хәмит, сыерның корсагына ишарәләп, – бозаудан язасың киләмени?!
Сыер кычкырып көлеп җибәрде:
– Мин дә нәкъ шул хакта сөйләшергә дип килгән идем.
Хәмит ишектән чыкканда тупсага абынып егыла язды да дертләп уянып китте. Күзләрен ачканда, тирә-юньдәге шомлы караңгылыктан бернәрсә дә аңлый алмыйча, үзенең өнендәме-төшендәме икәнен чамаларга тырышып ятты. Хатынының һәм балаларының татлы мышнавыннан башка бернәрсә дә ишетелми иде…
Бу төшне ул нәрсәгә юрарга да белмәде. Хәер, ник юрап торасы инде аны, абзарында буаз сыеры ята ич. Керергә дә карарга кирәк. Сыер бозаулау – авыл кешесе өчен изге нәрсә. Кышкы салкын төн уртасында, тәрәз шакып, «Сыерыгыз бозаулады!» дигән тавышка уянып китеп тә чыгып караганы бар Хәмитнең. Сыерлары чынлап та бозаулаган, әгәр чыгып карамасалар, бозаулары катып үләсе иде. Хәер, мондый чаклар еш була инде һәм бер аның белән генә дә түгел. Шуңа да сыер бозаулау хакындагы мондый хәбәрләргә күнегеп беткән авыл халкы аны гадәттән тыш хәл итеп түгел, ә табигый нәрсә итеп күрә.
Тәмәкесен сүндереп ташлады да Хәмит абзарга керде. Утны яндырып җибәрүгә елмаеп тәмәке көйрәтеп торган сыерны күрер төсле тоелып, тәне эсселе-суыклы булып киткән иде, әмма алай булмады. Сыер акрын гына күшәп ята иде. Хуҗасын күрүгә, ул назлы мөгрәп куйды да күшәвен дәвам итте. Хәмит аңа бертын карап торды, аннан соң янына ук килеп муен астын сыпырып иркәләде дә исән-имин котылуын теләп чыгып китте. Сыер күзләрен мөлдерәтеп аның артыннан карап калды.
Хайванның хәлен белеп чыкканда, Хәмитнең күңеле әйтеп бетергесез наз, бөтен җан иясенә булган чиксез мәхәббәт белән тулган иде. Бу дөньяга туачак яңа җан иясе кем карынында ятуына да карамастан күңелне иркәли, тормышка якты күз белән карарга, аны яратырга мәҗбүр итә.
Хәмит янә тәмәке кабызды.
Һавадагы йолдызларга карап торды. Авыл өстендә ниндидер һәлакәт, ләгънәт эленеп тора, дип сөйлиләр… Йолдызлар якты яна, баш очында ләгънәткә охшаш нәрсә күренми иде. Бер генә томан заты да, болыт әсәре дә юк. Һавадан якты нур гына тарала.
Кинәт абзар ягыннан ниндидер ыңгырашуга охшаш аваз ишетелгәндәй булды. Хәмит бер мәлгә катып калды. Тавыш кабатланмады. Ул инде өйгә керергә дип ишек тоткасына үрелгән иде. Тагын нидер ишетелгәндәй булды. Бу юлы пышылдап сөйләшүгә тартым. Ул янә бераз тыңлап торды. Өйгә керү теләге сүрелгән иде инде. Сыер бозаулап ятмасын. Болай иртәнгә кадәр түзәрлек сыман тоела иде дә тоелуын. Хайван хәлен белеп буламыни, әйтергә теле юк бит. Хәмит кабат абзар ягына юнәлде. Һәм шунда кинәт абайлап алды, тавыш бит абзар эченнән түгел, ә тыкрык яклап абзар артыннан ишетелә иде. Тыкрык буенда берәр исереге йоклап китте микән әллә? Хәмит шул якка атлады.
Атлаган саен тавыш якыная барды, ул инде мышнау-ыңгырашу авазларын аермачык ишетә башлады һәм нәрсә булыр бу дип баш ватты. Берәр нәрсә урлап маташалармы? Төн уртасында бурлар гына йөрергә мөмкин инде. Ләкин авазларның берсе хатын-кыз тавышы икәнен һәм аның көчәнеп нидер күтәрүгә тамчы да охшамаганын тойгач тукталып калды. Алар Хәмитләрнең абзар почмагындагы салам эскерте артында иде.
Эшнең нидәлеген аңлагач, Хәмит елмаеп куйды һәм кире борылып абзар эченә керде дә эскерткә чыга торган капканы аз гына ачып, аларның кем икәнен чамаларга теләп күзәтә башлады.
Иң кызыгы үткән иде, ахры. Алар башкача ыңгырашмадылар. Ир, ай нурында к… битләрен ялтыратып бер-ике генә ялкау хәрәкәт ясады да тынып калды. Бераздан тезенә басып чалбарын күтәреп куйды. Хатын аның кулына ябышты.
– Ашыкма…– дип пышылдады ул, – миңа җитмәде.
Ир аның кулын тупас кына читкә этәрде:
– Китәргә кирәк.
Хатын үпкәләгән булып иркәләнде:
– Китмә инде…
Тик бу сүзләренең тәэсире юклыгын күргәч, читтә генә торган шешәне капшап алды да борыныннан гына күтәреп уртлап куйды.
– Һу, б… – Кул аркасы белән авызын сөртеп, иргә борылды: – Ә син чын ир кеше, Нәсим.
Ир инде торып баскан иде.
– Мин Нәсим түгел, – диде ул тупас кына. – Кая, берәр йотым калдымы?
– Ә син кем соң?
– Нинди аерма?! Кая?
– Монда бетте. Эчеп бетергәнбез. Түгелгән. Ха-ха-ха!..
– Сау бул.
– Мине озатмыйсыңмыни?!
– Нәрсә?!
– Ха-ха-ха!.. Эшләде дә китте… Ә миңа җитмәде…
Ир инде аны тыңлап маташмады. Ул, тавыш-тынсыз гына атларга тырышып, киртә аша чыкты да күрше урамга юнәлде. Ул исерек түгел иде. Хәмит атлап йөрешеннән аның кемлеген танып алды.
– Иди ты на… – дип сүгенде хатын һәм шешә борыныннан тагын уртлап куйды: – Ирләрнең юне бетте хәзер. Ни туда, ни сюда… Ә миңа җитмәде. Җитмәде… – Һәм ул саламга туңкаеп еларга тотынды.
Хәмит иргә ачулы иде. Хатын-кызны шул хәлгә җиткереп исерт тә кемнеңдер абзар артында ташлап кит, имеш. Ләкин ачуы озакка бармады, аны бүтән тойгы алыштырды. Хәмит «ач» иде. Хатыны янына күптән инде якын барганы юк. Ярамый. Ә бу хатынның ай нурында алтынсу төскә кереп балкыган шәрә очалары ымсындыргыч иде. Хәтта аның исереклеге дә, бернинди кануннарны санламыйча, «Ә миңа җитмәде…» дип, үзе үк сорап торулары да канны аерым бер дулкында кайнарга мәҗбүр итә иде.
Хәмит акрын гына шул якка атлады. Сулкылдап яткан исерек хатын аның якынлашуын сизми дә калды. Бу иргә тагы да ныграк дәрт өстәде. Ул, чалбарын ычкындырып, акрын гына тезләнеп, хатынның артына басты. Назлы, әмма нык итеп аның биленнән эләктереп алды. Хатын бу көтелмәгән хәлдән дертләп куйды, карышып маташты, әмма үзен бер куркыныч та сагаламавын аңлап тынычланып калды, ә бераздан үзе үк, очаларын уйнатып, Хәмиткә ныграк ышкылырга тотынды.
Хәмит аны таныды. Бу моннан ике ел элек мәктәпкә рәсем дәресләре укытырга килеп, авылдагы мәктәпне япкач, эшсез торып калган Ләйлә иде. Шул ике ел эчендә кемнәрнең генә рәсемен төшереп бәхетле итмәгәндер. Кулы алтын иде аның. Йөргән егете Уфага китеп үзеннән ун яшькә өлкән бер хатынга йортка кергәч, кыз да эчештереп йөри башлаган, дип сөйлиләр иде. Менә бит…
Ләкин Хәмит өчен боларның бер тиенгә дә кирәге юк иде. Ләйлә исерек булса да, яңа гына бер ир куеныннан калган булса да, аның яшь тәне әйтеп-аңлатып булмаслык гайрәт тарата, йөрәкне якты назга күмелеп тибәргә мәҗбүр итә иде. Аның татлы ыңгырашулары, мизгел арасында гына гәүдәсен әллә нинди кыяфәтләргә кертеп боргаланып, тартышып алулары җанга изге бер ләззәт бирә һәм әлеге гамәлне азгынлык күренешеннән бигрәк изге шөгыльгә, фәрештәләр биюенә әйләндерә иде.
Хәмит уйларын читкәрәк юнәлтергә, ләззәтне озаграк сузарга тырышып караса да булдыра алмады. Наз упкынына башы белән чумды да эреп юкка чыкты. Һәм, еш-еш сулап, тәне дә, җаны да таралып томанга әйләнгән бер халәттә эскерт төбенә сузылып төште. Ул үзен аз гына гаепле итеп тойды. Ләйлә тагын «Миңа җитмәде…» дип әйтер сыман тоелды. Әмма хатын алай итмәде. Ул җанны тибрәндерер бер тавыш белән ыңгырашты да назлы итеп Хәмитнең күкрәгенә ягылып ятты. Тын калдылар. Олы бер гомер үтте. Хатынның назлы бармаклары Хәмитнең чәч араларында уянды.
– Рәхмәт сиңа!..
Назлы бу шыбырдаудан бөтен дөнья кабат сөю назына күмелде. Хәмит хатынны күкрәгенә кысып иркәләргә тотынды һәм бераздан алар, ярсу хисләргә уралып, дөньяда бернәрсә белән дә исәпләшмәс давылга әйләнделәр. Тойгы давылына…
Ләззәт диңгезендә аркылы-буй йөзеп хәлдән тайгач, Хәмитнең дөньяга карашы да бераз үзгәрә төште. Әлеге төнге маҗара аңа инде гомернең изге балкышы, күңелгә канат куяр якты тылсым булып тоелмады. Бу – азгынлык, әйтеп-аңлатып булмаслык кабахәтлек иде. Ул ниндидер күзгә күренмәс сызыкны атлап чыкты, ул ниндидер күзгә күренмәс пычраклыкка батты. Һәм моның сәбәпчесе Ләйлә иде. Уйнашлык һәм хәмер шаукымыннан мәлҗерәп төшеп аяк-кулларын җыялмыйча эскерт төбендә яткан азгын яшь хатын.
Хәмит баягы шешәне алып борыныннан гына эчеп куйды. Утлы көмешкә эчендәге әрнүләрен юып алып киткәндәй булды. Аннан соң көмешкәне учына агызып гаурәтен юарга тотынды. Хәмер бөтен хуҗалыгын чеметтереп әрнетсә дә түзде, бу әрнү аңа чистарынуның сиземләрлек билгесе булып тоелды. Спирт үз эшен эшли, димәк. Алла сакласын, мондый сөйрәлчек белән бәйләнеп чир-чорга юлыгуың да бар. Болай уйлаудан йөрәге кинәт сикереп куйды, һәм Хәмит янә эчеп җибәрде. Аннан соң шешәне җиргә утыртты да чалбарын эләктерде.
– Үкенәсеңме?.. – диде Ләйлә. Ул урыныннан торып күлмәк-ыштаннарын кия башлаган иде инде. Хәмит дәшмәде. Ләйлә ашыкмый гына киенеп бетте дә чәчләрен төзәтергә тотынды. – Гафу ит… – Ләйлә эскерт артына атлады.
Хәмит кинәт һушына килгәндәй булды.
– Тукта! Китми тор, – диде ул, аның артыннан ияреп, – сабыр ит.
Ләйлә туктап калды:
– Нәрсә?
Хәмит дәшмәде.
– Мин чирле түгел, – диде Ләйлә ниндидер бер ягымлы дошманлык хисе белән. – Мин синең хакта беркемгә дә әйтмәячәкмен. Ә син нәрсә телисең, шуны уйла, ни телисең, шуны сөйлә. Миңа пофиг. Сау бул. – Хатынның тавышы калтыранып куйды. Ул кинәт борылды да китәргә омтылды.
– Ләйлә! Тукта! – Ир аның беләгеннән эләктереп алды. – Мин… Ни… Мин сине… – Хәмит кинәт туктап калды. Ниндидер бер ярсу белән Ләйләне куенына кысты да кайдан эләгә, шуннан үбә-үбә пышылдады: – Рәхмәт сиңа!
Хатынның баштарак дошманлашып, читсенеп карышкан тәне йомшара төште, бераздан ул әйтеп бетергесез назлылык белән Хәмиткә сыенды да сулкылдап калтыранырга тотынды.
– Мин ярамаган эш эшләдем, гөнаһ кылдым, – дип пышылдады Хәмит. – Тик мин… мин үкенмим… Дөресрәге, үкенәм… Тик синең белән булганга түгел…
Ул үзенең болай дип әйтүенә үзе үк гаҗәпләнеп куйды. Ләкин сүзләре дөрес иде. Үзенең гөнаһ кылуына, хатынына хыянәт итүенә чиксез нык үкенсә дә, аның нәкъ шушы гүзәл белән булуына ир шат иде. Бу Ләйләдә ниндидер сафлык, тән халәте белән бәйләнмәгән бер чисталык, күңел керсезлеге бар сыман иде.
– Бүген минем туган көн… – дип шыңшыды Ләйлә. – Мин… Минем елдан артык инде ир күргәнем юк иде… Ә бүген… Бүген барысына да бирдем… Кем очрый… Мин ирләрдән издевалась, как могла… Мескеннәр… Беләсеңме нәрсә?.. Ирләр хатын-кызны әбрәкәй кебек кенә күрә. Эшен эшли дә китә һәм вәссәлам!..
Хәмит дәшмәде. Мәхәббәт сукмагына аяк басу белән үк җанын имгәтергә өлгергән кыз хаклы иде бугай. Ул үзе дә теләген канәгатьләндергәч, Ләйлә хакында шулайрак уйлады түгелме соң? Үз бозыклыгына сәбәп итеп Ләйләне күрсәтергә маташты.
– Син андый түгел… – диде Ләйлә, бераз тынычлана төшеп. – Син үзең хакында гына уйлый торган түгел. Синең хатының нинди бәхетле!
Ире төн уртасында өеннән чыгып, кем беләндер уйнаш итеп йөргән хатын бәхетле була аламы? Хәмит дертләп китте. Моны хәтта Ләйлә дә сизде шикелле.
– Юк, ул чынлап та бәхетле, – диде ул. – Бүгенгесе чутланмый. Бүгенге төн очраклылык кына.
Бүгенге төн маҗараларының очраклылыктан уза башлаганын ир тоемлый иде инде.
– Бүген минем туган көнем иде, – диде Ләйлә. – Син иң зур бүләк булдың.
Ул Хәмитнең ирененнән суырып үпте дә кинәт кузгалып китеп барды. Ир бернәрсә әйталмый, берни кылалмыйча баскан урынында катып калды. Азрак һушына килгәндәй булгач та өенә керергә ашыкмады. Ят хатын-кыз исе тәненә, киемнәренә сеңеп калгандыр да өйгә керү белән бөтен дөньяга таралыр сыман тоелды. Беркадәр ихатада җилләнергә кирәк иде. Хәмит тәмәке алып кабызды. Куллары җиңелчә калтырый иде бугай. Үзеңнең йомшаклыгыңны, көчсезлегеңне тоеп үкенгәндә гел шулай була. Ник аз гына соңга калыбрак чыкмады инде ул?! Ник тыелып кала алмады?! Гөнаһ сызыгы аша узу гына җиңел шул. Бер атлап чыктыңмы, кирегә юл юк. Ул күрше бакчасы гына түгел. Үз көчсезлегеңне, үз мескенлегеңне эчеңә йомып яшәргә мәҗбүр буласың.
Хәмит, әлеге уйларын калдырырга теләгәндәй, кинәт кенә капка ягына атлады. Тоткага үрелгәч, урамга чыгарга кыюлыгы җитми тукталып калды. Тирә-якка карангалап, күз эләгер нәрсә, уйлар уй эзләде. Әмма бернәрсә дә күренмәде, баягы күренеш күз алдыннан китми интектерде. Аптырагач, ул урамга чыкты. Кеше-кара күренми бугай. Күренсен иде шул. Берәрсе белән бер-ике авыз сүз алышсаң да ярар иде. Тормышның һаман элеккечә акканына, дөньяның бер чите дә кителмәгәненә ышанычы артыр иде.
Ләкин адәм заты табылмады. Хәмит, капка баганаларына карап, бәйләнерлек җир эзләде. Бәйләнерлек түгел иде. Ләкин сокланырлык та түгел. Матурын матур, әлбәттә. Тик мондый чакта сокланып булмый. Бернәрсәгә дә. Кинәт почта ящигына күзе төште дә күңелен шатлык ялмап алды. Кичәге газеталарны алырга онытканнар бит! Ящик эченнән «Тулпар» журналы да килеп чыккач, сөенече тагы да артыбрак киткәндәй тоелды. Монда укып онытылырлык нәрсәне табарга була!
Караңгы иде әле. Хәмит веранда утын яндырып куйды да, тәмәкесен кабызып, баскычка утырды. Журналның беренче битен генә ачкан иде, аннан хат килеп чыкты. Хәмит дертләп китте. Үзе хат язарга яратмый ул. Гомумән, алар беркем белән дә хат алышмыйлар. Ләкин кайдан да булса ниндидер сирәк хат килеп төшкән саен, Хәмит сискәнеп куя. Үзен чиксез гаепле итеп сизә. Әлеге хат эчендә аны мәңгелек утка салырдай кара хәбәр бардыр сыман тоела. Әле дә шулай булды. «Иртәгә үк китәм! Иртәгә үк! – дип уйлады ул хатны күрү белән: – Бүген үк! Бер минут та тормыйм…» Ләкин аны ачкач, ничектер тынычланыбрак калгандай булды. Бернинди дә кара хәбәр юк иде. Хәмит хатны укып чыкты да бернәрсә дә аңламады. Ул бары тик борчылырлык, газапка уралырлык нәрсә юк икәнен генә аңлады. Шул шатлыктан идәндәге галошларга текәлеп озак кына утырды. Аннан соң тагын хатка үрелде. Бу юлы игътибар белән укып чыкты. Укыган саен, авызы ерыла барды. Һәм бөтен дөньясын онытып, күтәренке кәеф белән өенә атлады.
Бу вакытта ул абзар артында булган хәл турында бөтенләй оныткан иде инде.
* * *
Нью-Йорк. Америка
Ул өске палубага күтәрелде. Катер дулкыннарны ярып Манхэттенга юл алды. Ә Хәлил, мизгел саен зурая барган биек йортларга карап, авыр сулап куйды. Ул да, тормыш дулкыннарын ярып, үз бәхетен табарга теләгән иде бит. Шул бәхет хакына туган илен калдырып китүдән дә тайчанмаган иде. Рәсәйдә калса, кем булыр иде икән бүген? Билгесез. Ләкин ул анда калырга теләмәде. Бернәрсәгә дә мохтаҗлык кичермичә, ирекле кеше булып яшисе килде. Һәм шушы теләгенә иреште дә бугай. Һәрхәлдә, бүгенге тормышы зарланырлык түгел. Нәрсә тели, шуны эшли ала. Ә илле биштән узып барган ир өчен бу начар түгел. Соң, шулай булгач… Ник әле күңелен әллә нинди сәер тойгы били?! Палубадан түбәнге Манхэттен да, Бруклинның көньяк өлешендәге Нью-Джерси да, Сайт-Айленд та һәм ерактагы Верразано күпере дә ачык чалымлана иде. Хәлил бертын шулардан күз алалмыйча торды. Искиткеч гүзәл манзара иде бу. Кинәт ул каршыга килүче сәүдә корабына игътибар итте. Кораб әйтерсең йөзми, ә күз алдында зурая бара иде. Ул дертләп куйды. Аны да кайчагында ниндидер сәер халәт биләп ала, онытырга, еллар томаны артында калдырырга теләгән тормышы ерактагы кечкенә нокта булып күз алдына баса да әлеге кораб шикелле кинәт зурая башлый һәм бөтен дөньясын яулый. Әле дә шулай булды. Корабның күләгәсе бөтен дөньяның яктылыгын каплап алгандай тоелды. Тик ул узып китте. Ул үткәч, тирә-як тагын яктыра төште. Ә күңелдәге теге авыр тойгы үтмәде.
Сагыну дигәнең шулай тилертә микәнни инде?! Әллә үзеңне гаепләү тойгысы тынгы бирмиме? Хәер, икесе дә бардыр. Моңа кадәр яшәвен юньгә салырга тырышып, яшьлеге белән дә артык сизмәгәндер. Ә хәзер, тормышы көйләнеп, яше зурайган саен, үткәннәренә күз сала да хаталарын аңлап үкенәдер. Моны ачыктан-ачык танырга теләмәсә дә, күңел дигәнең үзенекен итә торгандыр.
Башта ук дөрес эшләмәде шул. Беркемгә бернәрсә әйтеп тормыйча, чит илгә чыгып китте. Хәер, заманы да мондый нәрсәне кычкырып сөйләп йөри торган түгел иде. Әмма иң якыннарына гына серен чишәргә мөмкинлеге бар иде ич инде. Тик Хәлил алай итмәде. Соңыннан да бер хәбәр дә бирмәде. Баштарак гаиләсенә шик төшерүдән, аларның тормышын катлауландырудан курыкты, ә аннан соң үзенең бер хәбәрсез китүе өчен уңайсызланды. Аны күптән тереләр исемлегеннән сызып ташлаганнардыр инде. Югалуы белән килешкәннәрдер. Хәзер үткәннәрне искә төшереп, күңелләрендәге яраны казып азапланмыйм дип уйлады.
Әлбәттә, аның кинәт юкка чыгуы гына гаиләләрендәге тормышны әллә ни үзгәртеп җибәрмәгәндер. Ни генә әйтсәң дә, ул әти-әнисенең бердәнбер улы түгел, картайган көннәрендә кадер-хөрмәт күрсәтерлек тагын өч ир туганы бар. Ул яктан Хәлилнең күңеле тыныч. Ләкин…
Катердан төшкәч, Беттери паркы аша чыгып, машиналар һәм җәяүлеләр белән шыгрым тулы урам буйлап атлап китте. Бернәрсә турында да уйламады бугай. Җанында тик бушлык кына иде. Бродвейның очына килеп чыккач тукталып калды, тирә-ягына күз салды. Мескен генә булып утырган чиркәүгә карап торды. Монда килгән беренче мәлләрендә аның өчен бердәнбер таныш нәрсә чиркәү иде бугай. Казанда да күп иде алар. Шуңадырмы, чиркәү яныннан узганда, күңелен ниндидер сәер хис биләп ала иде. Ул беркая да китмәгәндер, Казан урамында гына йөридер сыман тоела иде ул чакларда. Әле алай булмады. Хәзер ул мондагы тормышка өйрәнеп җиткән иде инде. Шулай да урамнардан узганда, һичьюгы, берәр тапкыр гына татар телендә сөйләшкән кешене очрату теләге тынгы бирми иде. Ничә еллар буе шушы уй тормышка ашмаслык хыял булып җанында яшәде. Хәтта бервакыт урам чатындагы кибетчек янында ике хатынның татарча сөйләшкәнен ишеткәндәй дә булды. Сүзләр агышы шулкадәр таныш, йөрәкне назлар дәрәҗәдә ягымлы иде. Ул ирексездән тукталып калды, колакларын торгызып тыңларга кереште. Ләкин болар төрекләр булып чыкты. Шулай да якын, рәхәт иде. Ә икенче вакыт базарда ир-ат тавышының татарча кычкырганын ишетеп дертләп китте:
– Унбер алла! Унбер алла!
«Нинди унбер алла булсын! Алла берәү генә!» – дип уйлады ул, әлеге тавышның таныш моңын тыңлап. Ләкин якынрак килгәч, арзанлы зонтиклар сатып торган пакистан картын күреп, тәгәрәп китә язды. Ә карт, аны үчекләгәндәй, һаман сатып алучыларны чакыруын белде:
– Umbrella! Umbrella!
Моңа охшаш алданулар аз булмады, әлбәттә. Шуңа да әлеге теләге беркайчан да тормышка ашмаслык хыял булып тоела башлады. Аның акчасы җитәрлек иде. Кайчакларда: «Урамда татарча сөйләшкән берәр кешене очратсам, ике дә уйлап тормыйча чек язып бирер идем», – дип уйлаган чаклары да аз булмады. «Нәрсә теләсә, шуңа риза булыр идем», – дия башлады соңрак, бу теләгенең тормышка ашудан никадәр ерак икәнен аңлый башлагач. Ләкин андый адәм очрамады. Әлбәттә, татарлар аз түгел иде монда. Алар берсен берсе яхшы беләләр, еш кына очрашып та торалар. Андый чакларда татарча сөйләшәләр дә. Ләкин бу исәпкә керми. Урамда очрату бөтенләй башка.
Баштагы мәлләрдә үзе көлемсерәбрәк күзәткән күренешләрне ул хәзер яхшы аңлый иде инде. Аның монда очраткан беренче татары Габдулла Хәмит булды. Герман сугышында әсирлеккә эләгеп, Сталин төрмәләрендә башын черетергә теләмичә башта Көнбатыш Германиядә яшәп, аннан соң Америкага килгән бу карт Хәлилгә бик кызык тоела иде. Ул татар җырын беркайчан да тыныч кына, еламыйча гына тыңлый алмый. Татарларның тарихы, мәдәнияте, әдәбияты турында тәүлек әйләнәсенә гәпләшергә мөмкин. Шуннан башка аны чын мәгънәсендә дулкынландырган бүтән тема юк та сыман тоела иде кайчагында. Казанга еш йөргән танышлары аша кайтарткан татар китапларын кычкырып укырга ярата иде. Шигырь түгел… Шигырь булса аңлашылыр да иде әле… Шигырь түгел, ә хикәя китапларын кычкырып укый иде ул. Һәм күзләренә яшь бәреп чыга иде. Хәлил нәкъ менә шушы гадәтен сәерсенә иде аның. Ничек инде хикәяне кычкырып укып була?! Һәм ничек елап була ул хикәяне укыганда?! Гаҗәп! Ләкин хәзер чамалый инде, Габдулла бабайга китапта язылган вакыйгалар гына түгел, ә телнең агышы, аның ягымлы матурлыгы тәэсир иткән. Ул чакта мистер Хәмиткә сиксән яшь иде. Ә Хәлилгә күпме генә әле. Болай барса, ул да нәкъ Габдулла бабай көненә төшәр, мөгаен…
Ләкин тормышта могҗизалар булмый тормый икән. Кичә Хәлил ял алды. Эштән чыгып арыганлыктан түгел, әлбәттә. Улы Робертның да буш вакытлары. Бергәләп берәр кайда ял итеп кайтырбыз дип уйладылар. Ялның рәсми вак-төякләрен хәл итү белән, өенә җилдерергә иде исәбе. Кайда китәчәкләрен улы белән ачыкларлар да юлга җыена башларлар. Дөресен генә әйткәндә, Хәлилнең үзенә кайда барса да барыбер иде. Хатынын югалтканнан бирле, менә биш елдан артык инде, ялга чыкканы юк аның, эш белән онытылырга тырыша. Роберт кына озак сайлана, аңа әле Рим, әле Париж ошый…
Эш урыныннан чыгып, такси тотарга дип юнәлгән иде Хәлил. Кинәт колагына ниндидер ягымлы дулкын килеп бәрелде дә, ул туктап калды. Юк, гәүдәсе генә түгел, ә бөтен барлыгы белән катып калды ул. Тәненең һәм җанының бөтен күзәнәкләре әлеге хәлнең чынбарлык икәненә ышанырга теләмичә карыштылар. Моның чынлап та булуы мөмкин түгел иде. Мондый хәл берничек тә була алмый иде. Булырга тиеш түгел иде. Ләкин ул бар иде. Һәм ул Хәлилнең бөтен булмышын катып калырга мәҗбүр итте. Ә таныш авазлар акрын гына бөтен барлыгына үтеп керде, күзәнәкләренә таралды, җанына үрелде. Һәм Хәлилнең җанын ләззәтле бер дулкында тибрәлергә мәҗбүр итте. Ул үзен авыл өенең матчасына эленгән бишектә тирбәлүче бала сыман тойды. Менә-менә әнисенең ягымлы йөзе дә күренер төсле… Шундый рәхәт… Җанны назлаган дулкын акрын гына көчәя барды, һәм Хәлил аның сүзләрен дә аермачык ишетә башлады. Ягымлы, моңлы тавыш белән кемдер җырлый иде:
Онытылмас һич тә. Төшәр әле искә
Үзегезнең туган ягыгыз.
Бер мизгелгә Хәлил үзенең чынлап та Нью-Йорк урамында торуына шикләнеп куйды, бу төш кенәдер сыман тоелды. Төш кенә булса да, бу шундый ләззәтле иде. Хәлил, уянуыннан курыккандай бер хәрәкәтсез калып, моңны йотты:
Кайтырсыз әле бер… Кайтырсыз барыбер,
Таш булмаса әгәр җаныгыз.
Бугазына төер тыгылды. Сулышлары ешайды. Бөтен тәнен калтырану алды. Һәм Хәлил, әлеге хәлнең чынлап та өндә икәненә, җырчының чынлап та үз артында гына икәненә ышанырга теләп, артына борылды. Хәрәкәте ничектер кискен килеп чыкты бугай, җырлаучы кинәт тынып калды. Бер мизгелгә генә тукталып, аңа текәлеп торды. Һәм елмайды:
– Нәрсә, буржуй? – диде ул шаян тантана белән. – Куркасыңмы безнең җырдан?!
Хәлил авызын ачарлык та көч тапмады. Ә теге адәм киң елмайды:
– Син курыкма. Матур җыр ул. Телисеңме, сине дә өйрәтәм?
Хәлил бер сүз дә әйтә алмады. Кара футболка өстеннән кара күн куртка, джинсы чалбар кигән бу адәм аннан унбиш яшьләр чамасы кечерәк иде. Чәчен алга тарап, кара күзлек киеп куюы аны тагы да яшьрәк итеп күрсәтә. Һәм ниндидер таныш кешене хәтерләткән сыман… Ә елмаюы!..
Америка – елмая торган кешеләр иле. Ләкин болай ихлас елмаю, күңелеңдәген ачып салып елмаю, татардан башка беркемдә дә юктыр. Ул нәрсәдер әйтергә теләгән иде, тик тавышы чыкмады, шуңа да башын кагарга ашыкты. Ир кычкырып көлеп җибәрде:
– Икәү кычкырып җырлыйбыз, яме. Син җырлый беләсеңме, мистер…
– Хәлил… – Ниһаять, ул сүз әйтерлек хәлгә килде. – Хәлил мин…
Хәзер теге ир аптырап калды. Ул, Хәлилгә төбәлеп, үз күзләренә үзе ышанмагандай катып калды. Аннан соң уң кулы белән аның иңен капшап карады:
– Син дә татармыни?! Менә инәңнең… бәрәңге тәкәсе!
– Туганым! – Хәлил аны кочаклап алды. – Татар малае!
Көтелмәгән очрашуның исерткеч шатлыгы узгач, Хәлил үзенең күңелдән кабатлаган нәзерен искә төшерде:
– Урамда татарча сөйләшкән кешене очратсам, аның нинди дә булса бер теләген үтәрмен дип вәгъдә биргән идем. Син бездә озак яшәмисең шикелле, нинди ярдәм кирәк, кыенсынып торма.
Кара куртка уйга калды:
– Нинди теләк булса да үтисеңме?
– Кулдан килердәй булсын инде… – дип елмайды Хәлил. – Үтим, әлбәттә.
Кара куртка күз алдында балкып китте:
– Минем теләк берәү генә. Һәм кулыңнан килердәй. Үтәрлек булсаң гына әйтәм.
– Ярый. Килештек.
Кара куртка бер мизгелгә тынып торды. Икеләнүле карашын Хәлилгә төбәп алды һәм тәвәккәлләде:
– Син безгә кунакка кил. Гаиләң белән.
Хәлил мондый нәрсәне көтмәгән иде. Ул аптырабрак калды. Һәм өстеннән авыр йөк төшкәндәй елмаеп куйды:
– Килештек.
– Вәгъдәме?
– Вәгъдә! – диде Хәлил, елмаеп, һәм иргә текәлде: – Ә сез кайда яшисез соң?
– Казанда.
Хәлил бер мәлгә югалып калды. Ул аны Нью-Йоркта, һичьюгы, Америкада яшидер дип уйлаган иде. Аның хәлен Кара куртка да аңлады:
– Проблема бармы әллә? – дип елмайды ул.
– Юк-юк! – дияргә ашыкты Хәлил. – Тик мин сезне Казанда яшисездер дип уйламаган идем.
– Димәк, килешү үз көчендә кала?
– Әлбәттә.
– Бик яхшы. Кайчан киләсез?
– Белмим… Без улым белән ялга җыенган идек. Бәлки, Рәсәйгә кайтырбыз да. Шунда сезгә дә…
– Яхшы. Алайса, болай сөйләшәбез. Сез бүген кайтып, гаиләгез белән киңәшегез дә миңа шылтыратырсыз.
– Бик әйбәт булыр, – диде Хәлил, елмаеп, һәм үзенең татар гадәтләреннән читләшә баруы өчен уңайсызланып өстәп куйды: – Бәлки, башта миндә кунак булырсың. Минем әле өйгә кайтыш иде…
– Юк, – дип елмайды Кара куртка. – Рәхмәт. Башка вакытта.
Аның белән аерылышканнан соң да күңелдәге рәхәт тойгы таралмады. Бары тик өенә кайткач кына ул әлеге кешенең исемен дә сорамавы өчен үкенеп куйды. Ләкин бу үкенеч озакка бармады. Роберт аның тәкъдимен ишетү белән үрә сикерде:
– Менә яхшы була! Казанны да күрәбез!
Бу көтелмәгән очрашуның тәэсире көчле булды. Хәлил төне буе йоклый алмады. Әти-әнисе, туганнары, авылы күз алдыннан китмәде. Бөтен дөньясын сагыш, моңсу бер яктылык биләп алды. Рәхәт тә, кыен да иде. Катердагы кичерешләре дә әлеге хисләр давылының хәлсезләнгән дәвамы иде.
Уйларына бирелгән Хәлил көтелмәгән тавыштан дертләп китте. Елмаеп басып торган яшь кенә ханымны күреп, үзе дә елмаерга ашыкты.
– Гафу итегез, мистер Хәлил, – диде ханым, кулындагы конвертны сузып. – Дустыгыз үзе килә алмады һәм кичерүегезне сорады. Монда бөтен кирәкле нәрсәләр дә бар. Иртәгә юлга кузгаласыз. Көттергәнем өчен тагын бер кат гафу үтенәм. Хушыгыз.
Хәлил нәрсәдер әйтеп өлгергәнче, ул китеп тә барды.
– Рәхмәт! – дип пышылдады Хәлил, конвертны куен кесәсенә салып. – Рәхмәт, сеңлем!
