Kitabı oku: «Вершнікі на дарозе», sayfa 2
– Казалі, яна і сама чаруе, і чужыя чары здымае, – Лель уздыхнуў. – То я меркаваў… дакладней, спадзяваўся…
– Што адна ведзьма знішчыць праклён, насланы другой, – працягнуў за яго Йурай. Лелю ў ягоным голасе пачулася лёгкае адценне насмешкі, таму ён змрочна засоп. Але, абурана хмурачыся і паглядаючы на лютніста спадылба, не мог не пацікавіцца:
– А ты… ты і сам чаруеш. Можа, ты здолеў бы… развеяць?
Ён не змог дагаварыць: горла звяло сутаргаю.
– Я? – Йурай прыўзняў брыво. – Але ж не я, чалавечае дзіця, ударыў халодным металам па люстэрку Ўсёмаці. Не я праліў кроў у коле святых камянёў. Не, развейваць такія чары толькі табе, самому.
– Але што ж мне рабіць? – з горыччу спытаў Лель.
– Можа, блукаць па дзікіх пустках у мядзведжай шкуры, – нявінна прапанаваў яму лютніст. – Іншы-каторы з чалавечых сыноў, можа, за такое паўжыцця аддаў бы. Мядзведжая моц, звярынае чуццё. Што можа быць лепей? А ўзімку атрымаецца як след адаспацца ў берлагу.
– Пракаветныя пушчы цягнуцца амаль да самага мора, – заключыў Йурай, нявінна ўсміхаючыся. – Станеш блукаць па іх, як сапраўдны ўладар ляснога краю, патроху раствараючыся ў звярыным шале, пакуль нічога ад цябе ранейшага не застанецца. Чым не жыццё, а, чалавечае дзіця?
Лель, пакуль лютніст гаварыў, сцяўся ў камячок, абхапіўшы рукамі галаву. Ані моцы, ані чуцця, ані ляснога ўладарства яму не хацелася. Хацелася жыць, як раней, спакойна і мірна, у хаце на рачным беразе. Без звярыных сноў, без вядзьмарскіх чараў, без змяінага пляцення знакаў на чароўных камянях. Проста жыць.
– Я… не хацеў, – прагаварыў Лель здушана, апраўдваючыся – і сам няўпэўнены, за што менавіта.
Йурай усміхнуўся.
– У тым уся і справа, – заўважыў лютніст. – У тым і справа, што – хацеў ударыць і ўдарыў.
– І не старую ведзьму, чалавечае дзіця. А саму Усёмаці. Раганы – толькі люстэркі, скрозь якія глядзіць Яна.
– …але ж я не ведаў…
– Ды справа не ў тым, што ты ведаў, – Йурай пахітаў галавою, углядаючыся ў агонь. – А ў тым, што здзейсніў. Усёмаці… спрадаўняя, даўно ўрасла ў косткі гэтай зямлі. Яна сама – гэта зямля. Яна помніць вечна. І… помсціць вечна, калі на тое.
Лель схаваў твар у далонях. Кусаў вусны, марна змагаючыся са страхам, і адчуваў, як зацягваецца на ягонай шыі пятля – быццам змяіныя абдымкі.
– То лепш памерці, – глуха сказаў ён.
– О, калі б Яна хацела, – адгукнуўся Йурай, задуменна паціраючы падбароддзе. – Ты б ужо быў мёртвы, чалавечае дзіця. Але ў Яе свае разлікі. На нас усіх.
– Тады… чаго яна хоча? – спытаў Лель, не дужа тым сцверджаннем абнадзеены.
– А вось гэта, нарэшце, добрае пытанне, – Йурай з адабрэннем трасянуў валасамі, так што дзынкнула доўгая завушніца.
Лель пачухаў патыліцу. Шчыра сказаць, ён праз усе свае сямнаццаць год не дужа верыў у старых горных багоў, малітвам да якіх яго вучылі з маленства. Не верыў, хаця разам з бацькамі, кіруючыся звычаем, і падносіў да разных слупоў на раздарожжы абавязковыя прынашэнні. Ён не верыў і ў гэтую вусцішную Усёмаці, хай старая рагана і вымагала ад людзей многае ў імя свайго боства. Але ён верыў, не мог не верыць у чары – у тыя, якія бачыў, у лекаванні ды праклёны. А вось пра карані чарадзейства і пра тое, да чаго яны цягнуцца, адкуль чэрпаюць сваю сілу, нават і не задумваўся. Не меў патрэбы.
– То… мне трэба гаварыць з ёй.
Йурай усміхнуўся.
– Адважнае ты дзіця, – прагаварыў ён. – Жадаеш гаварыць з Той, чыю помсту на сябе наклікаў уласным няведаннем. Але ад твайго жадання тут мала залежыць. Адно ад…
Языкі полымя рэзка выцягнуліся ўверх, рассыпаючы іскры, і лютніст імгненна замаўчаў, недаверліва прыглядаючыся да агню, быццам бачыў там нешта – ці некага – яшчэ. Лель, праўда, нічога, апроч языкоў полымя не заўважыў.
– …а чаго, – Йурай глянуў на Леля. – Чаго ты хочаш, чалавечае дзіця?
Лель скрыпнуў зубамі.
– Хачу застацца сабой, – прашаптаў ён ціха.
Застацца самім сабой, толькі і ўсяго. Калі вяртання да ранейшага жыцця няма, калі ён, Лель, у тым сваім ранейшым жыцці для ўсіх родных і блізкіх памёр, дык хоць застацца самім сабой. Не дзяліць свой розум і сваё цела са зверам.
– Застацца сабой, – задуменна паўтарыў за ім лютніст. Усміхнуўся зноў, але не з’едліва, а сумна, і прамармытаў: – Часам гэта – раскоша недасяжная, дзіця.
– …я толькі хацеў абараніць сястру, – упарта мовіў Лель, і голас у яго здрыгануўся. Ён прыгадаў, што ўсё-такі, як ні намагаўся, – не абараніў. Бо ўсё было марна. Бо малая так і засталася там, у гулкім коле камянёў на сырым рачным беразе, сам-насам з пачварнай старой, з камянямі, з Усёмаці.
Лютніст хмурыўся і глядзеў у агонь.
– Можа быць, – загаварыў ён няўпэўнена. – Можа быць, ёсць спосаб выбавіцца. Можа быць, яшчэ не ўсё страчана. Можа быць, Яна менавіта гэтага і дамагалася. Хто пад месяцам можа ведаць Яе разлікі?
– Адно… – Йурай пытальна зірнуў на Леля. – Што ты, чалавечае дзіця, гатовы аддаць, каб атрымаць жаданае? Каб… застацца сабой?
Лель задыхнуўся, сэрца ў яго прапусціла ўдар. Яму прапаноўвалі дапамогу – упершыню за ўвесь гэты час, пакуль бег ад сваіх, скурчаны пад цяжарам праклёну, пакуль хаваўся па лясах, зрэдку выходзячы да людзей. Гожы твар лютніста, праўда, быў досыць змрочны, і кожнае слова падала ля вогнішча важка, быццам цяжкая кропля начной залевы, і пракатвалася рэхам у каменным коле, і трымцела ў сырым паветры. Быццам спляталіся ў адмысловым малюнку нябачныя ніці.
– Што заўго… – з гарачнасцю выпаліў Лель, але пад позіркам лютніста асёкся, перавёў дыханне і, прадчуваючы нешта нядобрае, асцярожна ўдакладніў: – А… што патрэбна?
– Цана крывёй, – проста адказаў лютніст, і вочы ў яго засвяціліся цьмяным зялёным святлом, зусім як чароўны агонь, што рассыпаў іскры пад самыя зоры. Йурай працягнуў Лелю над вогнішчам свой касцяны нож, і Лелевы пальцы самкнуліся на дзяржальне.
– Ты не адзін з нас, – загаварыў лютніст. – І каб нашыя… каб Яе чары прапусцілі цябе, патрэбнае ахвяраванне. Зарок на крыві, клятва нашаму агню. Такі закон, даўні, як Яна.
– Іначай, – Йурай нахмурыўся. – Калі пойдзеш нашымі сцежкамі без дазволу і без блаславення, так ніколі і не здолееш вярнуцца.
Нож быў на дзіва лёгкі і зручна клаўся ў далонь. Падобны ён быў да ікла і, як звярыны ікол, быў востры, і часта дрыжалі ў паліраваным заточаным лязе надломленыя блікі ад вогнішча. Лель пракаўтнуў шорсткі камяк у горле.
– Над агнём, – цярпліва скіраваў яго лютніст. Лель пасунуўся бліжэй, выцягнуў рукі над вогнішчам і, зажмурыўшыся, правёў нажом-іклам па левай далоні. Балюча не было, і Лель непаразумела глянуў на руку. А там на светлай скуры пазначылася тонкая выгінастая рыса, быццам дадалася яшчэ адна да малюнку на далоні. Рыса набрыняла знутры барваю, пралілася – раз, два, тры – упрост у зялёныя языкі вогнішча. Лель толькі цяпер заўважыў, што гарыць яно без дроваў, быццам само сабою выліваецца з зямлі. Здзівіцца ён не паспеў, бо полымя раптоўна ўздыхнула, амаль як жывая істота. Уздыхнула – і паярчэла, затанчыла весялей.
– А зараз – глядзі, – строга загадаў Йурай. І Лель, выпусціўшы нож у траву, паслухмяна глядзеў у агонь – а можа, папросту не мог адарваць вачэй ад вогненнага танцу. Ува ўспышках, у іскрах, у мільгаценні і ззянні бачыліся звівы агромністага змяінага цела, і па гэтым целе, як па дарозе, высланай зеленаватымі вогненнымі лускавінамі, Лель пакрочыў, спускаючыся глыбей і глыбей.
І там, у мулкай няўстойлівай глыбіні нешта варухнулася, так што змяіныя звівы выгнуліся і некуды сышлі з-пад ног. Лель падаў, увесь ахоплены полымем, і бачыў, як насоўваецца бліжэй і бліжэй пагрозлівы касматы цень. І, разявіўшы страшную пашчу, звярыны цень праглынуў яго з галавою.
Памяць пра колішняе, незваротнае, замглілася гэтым жудасным ценем – і згасла. І ўсё вакол як бы згасла, ачэзла, і ўпала зверху касматая цемра, скрозь якую ледзь-ледзь былі відаць зялёныя языкі агню. Ачмурэлы, аглушаны Лель адчуў пад сабою зямлю і траву і падняўся на ногі рэзка, рыўком, адчуваючы, як пячэ ўнутры. Боль разрастаўся ў касцях, у жылах, завязваўся вузламі пад скурай, ламаў і нішчыў, выварочваючы, выкручваючы. Боль з сілаю шпульнуў Леля ўбок, так што паляцелі злымі восамі зялёныя іскры, мільганулі ўспуджана зоры.
– Глядзі!.. – строга крыкнуў яму ўслед голас лютніста. А ён чуў і не чуў, і ўсё каціўся па касматай цемры, прырастаючы да яе, абрастаючы ёю. І ўпаў ніц, прырастаючы да зямлі, ад якой пахла мядовым верасам, правальваючыся ў яе цёмнае чэрава. А пасля вылузаўся знутры, як прарослае зерне з раллі, ускочыў на чатыры лапы і зафыркаў, зароў, непаваротлівы і цяжкі.
Ноч расквечвалася, поўнілася пахамі і гукамі, і ён адрозніваў асцярожныя лісіныя крокі ў зарасніках і след пужлівай перапёлкі між шорсткіх сцяблін. Ад вострага паху вільготнага пер’я ажыў, заварочаўся ў ім нясцерпны звярыны голад, толькі часова падмануты хлебам ды мёдам.
Убаку ўспыхнула, вырастаючы пад самыя зоры, і адразу ж апала белае полымя. Ён занепакоіўся, забурчаў сярдзіта. Павярнуў магутную галаву, прынюхваючыся, і пабачыў, як па схіле павольна спускаецца белы воўк. Гэты пах трывожыў, бо аказаўся незнаёмым, не звярыны і не чалавечы, а вочы ваўка, зялёныя, пранізлівыя, сачылі ўважліва і строга. Ён зноў буркнуў, але ўжо з сумневам, з асцярогай, і падаўся задам, прагна ловячы праз вільготныя ноздры той новы пах.
А воўк абышоў яго кругам, ступаючы бязгучна і прыглядаючыся, і ён таптаўся на месцы, скалячыся і таропка паварочваючыся следам, каб не паказаць гэтаму, не зверу і не чалавеку, касматую чорную спіну. Воўк жа, звузіўшы вочы, глуха цяўкнуў – быццам выраніў насмешлівае слова, адначасна скіроўваючы і прыспешваючы. І стрымгалоў рушыў скрозь ноч сярод верасовых купін, і ад поўсці яго сеялася слабое серабрыстае ззянне – як ад тонкага сярпа месяца.
Звярынае слова, кінутае ваўком, порстка штурханула яго, пагнала следам. І ён рвануўся таксама, з сапеннем перакідваючы цяжкое цела, налітае пругкай сілай, і дагнаў, і пабег нароўні з тым, легканогім і ззяйкім.
Верасовыя пусткі расхіналіся перад імі, рассыпаліся росамі, што асядалі на поўсці, белай ваўчынай і чорнай мядзведжай. Плыў зорны купал над купінамі, паварочваліся сузор’і, а хмары, што пад вечар прынеслі дождж, па нябеснай рацэ сплывалі на поўнач, грувасціліся на даляглядзе, утвараючы цёмныя горныя хрыбты і пікі.
Шорсткае радно верасоў разыходзілася ўбакі, і купіны пад лёгкімі ваўчынымі крокамі зыбаліся, распадаліся, як адбітак берага ў патрывожанай вадзе. За галавакружным зыбаннем праступала іншая, нябачаная роўнядзь – бясконцая, снежная. Вераснёвыя пусткі, прапахлыя мёдам ды адсырэлымі травамі, пакорліва адступалі, і снежная роўнядзь рабілася ўсё больш рэчыўнай. У хуткім часе былі толькі бязмежныя снягі і дзве касматыя здані, белая і чорная. Зоры быццам спусціліся ніжэй, бо пабольшалі, а яшчэ тыя зоры гучалі – трымцелі кожная сваёй адметнаю нотай. Звыклыя для чалавечага вока сузор’і рассыпаліся, як пацеркі з разарваных караляў, і ўтваралі новыя, няўцямныя знакі ў небе. І бязмежна раскідвалася чорная зорная бездань і белая раўніна пад ёю, і цягнуліся па снезе сляды, ваўчыныя і мядзведжыя.
Пэўны час не было нічога, апроч бегу, апроч зіхатлівых снежных хваляў, што ўзносіліся ўверх пад самыя зоры, апроч аблачынак цяжкога дыхання. І раптам белы воўк прашыў снежную раўніну, быццам страла, так што халодная бель рассыпалася на аскепкі, апала белым рыззём туману на пер’е папараці ды сыры ядловец. Хвоі выраслі з ніадкуль, выцягнуліся высока-высока, і густы смалісты водар шыбануў у ноздры. А за хвоямі, за папараццю, за туманам, што распаўзаўся па засыпаных ігліцай пагорках, драпежна пелі сярэбраныя галасы паляўнічых рагоў. Белы воўк выскаліўся, вільнуў убок, прэч ад спеву начной пагоні, і беглі яны цяпер удвая хутчэй, навыперадкі з паляваннем. Але тое не адставала: хрыпелі, нябачныя яшчэ, загнаныя коні, адгукаліся вісклівым брэхам ганчакі, а галасы рагоў гучалі збоку і ззаду, набліжаючыся, заходзячыся пераможным зыкам.
Але прамільгнуў сонны раўчук, што прабіваў сабе шлях у чырвонай гліне, і за звонкаю вадой шаты туману паглынулі і ваўка, і мядзведзя. Тут паляванне сціхла – як адрэзала. За туманам адкрыўся цёмны няскошаны луг, які чамусьці дыхаў не ранняю восенню, а самым разгарам лета.
Над высокімі травамі дрыжалі, пазвоньваючы, дробныя зялёныя агеньчыкі. А сярод тых чароўных агнёў, пракладаючы сабе шлях у траве і абапіраючыся на посах, ішоў цень, захутаны ў ноч, як у плашч. Белы воўк прабег колькі крокаў раз’ятраным белым агнём – і з полымя абазначылася постаць Йурая, адно каб замерці ў глыбокім паклоне. Мядзведзь зароў, занепакоены гэтымі зменамі, але цень, згубіўшы серабрысты смяшок, без страху наблізіўся і ўладна паклаў руку на цяжкую мядзведжую галаву.
Рука была тонкая, жаночая.
І ад гэтага дотыку тое, што яшчэ было Лелем, ажыло, адгукнулася, прыйшло ў рух. Футра спаўзло з яго лахманамі туману – і вось Лель на карачках стаяў у траве, задыхаючыся, усё яшчэ адчуваючы на сваёй макаўцы агністае дакрананне. Агеньчыкі цэлымі гронкамі абкружылі яго, выхапіўшы з цемры растрапанага Леля ў падзертым і брудным адзенні, насцярожанага Йурая, які ўсё яшчэ схіляўся ў паважлівым паклоне, і тую, што насіла плашч. Яна вывучала Леля, адкінуўшы капюшон, і чамусьці падаваўся да дзіўнага знаёмым гэты бледны твар з рэзкаватымі рысамі, з сузор’ем радзімак, з яснымі зялёнымі вачыма ды паўмесяцам-ямінкай, што пазначалася на шчацэ ад усмешкі. Растрапаныя рудыя пасмы варухнуліся – яна павярнулася да лютніста.
– Ну, вось ты і вярнуўся, ці не так, мой залаты?
Голас быў пяшчотны і нягучны, але разліваўся ракою і, нават сціхнуўшы, яшчэ доўга гучаў дзесь глыбока ўнутры. Гучаў надзвычай ласкава, але адначасна з дакорам. Так дарослыя дакараюць малому гарэзе, які ў чарговы раз насваволіў, але якога ўсё роўна любяць ды песцяць. Лель, аддуваючыся, бачыў, як Йурай спахмурнеў і падціснуў вусны, і здзівіўся: як можна ласцы – супярэчыць? Як гэтаму вось голасу, што ўліваецца пад скуру, што плыве па жылах, можна працівіцца? Сам ён, пакуль рудая гаварыла, не мог адарваць ад яе вачэй, і Лелева сэрца салодка замірала ад кожнага яе слова.
– Ясная пані разумее, – мовіў Йурай суха. – Я ўсяго толькі прывёў да цябе…
– Я добра ведаю, што ты да мяне прыцягнуў, – адрэзала яна, і замест лагоднай ракі ў голасе бліснула сталь, а халодныя агеньчыкі вакол яе загулі з абурэннем. – То патлумач мне, мой залаты, чаму б мне не кінуць гэтую маленькую пачварынку, што джаліцца халодным жалезам, хартам майго Князя на забаву?
Яна абвінаваўча падняла руку – з чорным следам, нібы ад апёку, на далоні. «Даруйце!» – паспрабаваў прамармытаць Лель. Але голасу не засталося: яе гнеў пракатваўся ўнутры яго хвалямі, і абрывалася нешта за рэбрамі, і страшна было зірнуць у яе прыгожае аблічча, у яе вочы з чорнымі безданямі зрэнак.
Йурай, аднак, спакойна глядзеў на яе, і яна заўважна памякчэла, а на яе шчацэ зноў паказаўся ўсмешлівы паўмесяц.
– Ты нешта надумаў, – сказала яна, сцвярджаючы, а не пытаючы. – Як звычайна.
– Гэтае чалавечае дзіця можа быць табе карысным, пані, – мовіў лютніст, паважліва нахіліўшы галаву, так што дзынкнула завушніца. – Я бачыў… – раптоўна ён пазмрачнеў і асёкся, а ўсмешка ў ягонай суразмоўцы зрабілася шырэйшай і трохі злавеснай.
– Ты бачыў, – паўтарыла яна нараспеў. Працягнула тонкую руку, пяшчотна кранулася Йураевай шчакі, адвёўшы непакорлівыя пасмы ўбок. – Што ты бачыў, мой залаты?
– Халоднае жалеза ў халодным камені, – адказаў Йурай як бы цераз сілу. – Там, дзе сярэбраныя ніці не гучаць. Дзе рана ад колішняй бітвы ўсё яшчэ сцякае гноем, дзе жалеза ржавее, пускаючы сваю атруту ў каменнае сэрца.
Яна апусціла павекі, быццам прыслухоўваючыся да нечага.
– А яшчэ, – прапела яна ціха. – Барву і золата на захадзе, ці не так, мой залаты?
І зноў, прыкрыўшы вочы, прыслухоўвалася да чагось далёкага, няпэўнага. А пасля глянула на лютніста – на гэты раз без усмешкі, заклапочана і пахмурна. Коратка зірнула на растрапаную макаўку Леля, і гэтым разам той задыхнуўся ад жаху і прыкрыў далонямі твар. Абы не глядзець ёй у вочы, абы не падаць у дзве чорныя бездані ў яе зрэнках.
– Песня і праклён, – прамармытала яна, ні да кога асабліва не звяртаючыся. – Часам і не адрозніш адно ад другога.
– Я бачу, ясная пані, – прагаварыў Йурай, настойваючы. – Добра бачу, што нам усім патрэбна гэтае чалавечае дзіця. Ніхто з нас не здолее вырваць з каменя жалезнае церне, а ты ведаеш лепш за мяне, што бывае, калі прошчы нямеюць, і…
– Я ведаю многае, мой залаты, – насмешліва звузіўшы вочы, адказала яна, і чароўныя агеньчыкі, што абселі яе цёмны плашч, і посах, і травы вакол, згодна зазвінелі на розныя галасы. Йурай паважліва нахіліў светлую галаву, дзынкнуўшы завушніцаю.
– Я таксама ведаю, мой залаты, – яна ўсё яшчэ глядзела на лютніста, і ямінка-паўмесяц не знікала з яе шчакі. – Пра спаборніцтва паэтаў і бітвы на песнях. У цябе, здаецца, несправядліва адабралі магчымасць паказаць сябе?
– О, ёсць многа спосабаў паказаць сябе і сваё майстэрства, ясная пані, – прагаварыў Йурай, звузіўшы вочы. – На мой густ, лепш, калі майстэрства кажа за сябе само.
Тон быў дзёрзкі, ды яна засмяялася, і ў Леля ад яе смеху мурашкі прабеглі па спіне.
– А цяпер ты, канечне, захочаш, каб я загадала аднаму з маладых прыдворных паэтаў стаць памагатым гэтаму чалавечаму сыну.
– Гэта было б мудра, ясная пані, – пачціва азваўся Йурай. – Вядома.
– Вядома, – насмешліва паўтарыла за ім яна, быццам разумела нешта яшчэ, што лютніст да пары прыхаваў за паважлівым тонам ды пачцівымі словамі. І павярнулася да Леля, і наблізілася на крок-два, трохі кульгаючы ды абапіраючыся на посах.
– Падыміся, – загадала ўладна. – Дай жа на цябе паглядзець, дзіця.
Лель сутаргавата выпрастаўся, пазбягаючы яе пагляду. Стаяў, пераступаючы з нагі на нагу, адчуваючы на сабе цяжкі ўважлівы позірк і згінаючыся пад гэтым цяжарам.
– Зірні ж на мяне, – засмяяўшыся, мовіла яна, і чароўныя агеньчыкі задрыжалі, кожны на свой лад паўтараючы яе словы.
– Зірні, – шапнуў у Леля над вухам напружаны Йураеў голас. – Не бойся.
Ён падняў вочы – і на імгненне аслеп, бо прапаў цёмны росны луг, бо расцяклася ва ўсе бакі нястрымнае залатое святло. Травы сталі падлогай, выкладзенай узорыстымі каменнымі плітамі, і ўзвысіліся, на вачах вырастаючы, стромкія калоны, і купал, з нанізанымі на яго жывымі зорамі, раскінуўся зверху.
Яна ж стаяла пасярод велічнай залы, поўнай ззяння, і стары дарожны плашч спаўзаў з яе, як шалупінне. А з-пад яго мякка бліскалі перліны на ўрачыстым уборы, і востры шлейф цёк за ёю, быццам жывыя хвалі, пераліваючыся ад пяшчотнага блакіту да сталёвага шэрага. У валасах цьмяным срэбрам бліснуў зубчаты венчык, а на рудых косах, схаваных пад сеткаю, рассыпаліся, быццам росы, дробныя дыяменты.
А гожы твар быў той самы, і выгін вуснаў такі ж уладны, і вочы такія ж вусцішна даўнія, такія ж зялёныя – быццам травы на курганах.
– Ведаеш, хто я, дзіця? – спытала яна, і на белай шчацэ паўмесяцам абазначылася смяшлівая ямінка. Лель, агаломшаны, знямелы, прырослы да каменных плітаў, знайшоў у сабе сілы адно кіўнуць. «Ведаю. Канечне, ведаю. Цяпер – ведаю».
Імя не давалася, выслізгвала з вуснаў, вылузвалася з пальцаў.
– Ведай яшчэ вось што, – яна рушыла да яго, і шлейф паплыў следам, і паплылі ў паветры чароўныя агні. – Я справядлівая. Ты праліў кроў маёй раганы, прынёс халоднае жалеза да святых камянёў. То цяпер пралі сваю кроў, вызвалі мае камяні ад жалезнай атруты. Зробіш так – і я забуду пра помсту табе, пакуль тыя камяні будуць пець.
Яна працягнула Лелю руку ў белай пене карункаў, і вышыўка на яе вострым рукаве жыла, кацілася рачнымі хвалямі па пералівістым шоўку. Лель дрогкімі пальцамі крануўся белай далоні з чорным следам апёку. А яна ўсміхнулася драпежна і сціснула ягоныя пальцы сваімі, сталёвымі, халоднымі, з нечалавечаю сілай.
– Зарок ёсць зарок, – мовіла сурова. – І клятва ёсць клятва. Адгэтуль і давеку, дзіця.
Зялёныя агні, што мірна плылі ў паветры побач з ёю, зазвінелі нясцерпна гучна, амаль раз’юшана, і зала вакол раптам паблякла, рассыпалася на аскепкі, на іскры. Лель, усё яшчэ адчуваючы дотык яе рукі на сваёй, падаў у бездань, у цемру, бясконца і безнадзейна падаў, і сам патроху згасаў, як іскра ад вогнішча.
Сонца пякло яму ў галаву. Лель прыўзняўся на локці – і пабачыў знаёмае каменнае кола на вяршыні пагорка і чорныя прысак, у якім яшчэ варочаліся дробныя пробліскі былога агню. Пахла мёдам, ніжэй па схіле гулі пчолы, і хвалі верасовага мора ленавата варушыліся пад ветрам. Неба за ноч паспела ачысціцца, і цяпер ззяла радаснай сінню, і сонца прыпякала амаль па-летняму.
– Прачнуўся? – голасна спытаў лютніст, і Лель, здрыгануўшыся, павярнуў галаву на ягоны голас. Йурай, накінуўшы кароткі дарожны плашч, стаяў побач з адным з камянёў, і лютня ў скураным чахле прытулілася ў яго на плячы, гатовая да падарожжа.
– Дык гэта быў сон? – расчаравана спытаў Лель, калі яны, адзін за адным, спускаліся з пагорка па вузкай сцежцы. Йурай засмяяўся.
– Сон, – адказаў, паціснуўшы плячыма. – Або ява. Выбірай, чалавечае дзіця.
– Я хацеў сказаць, гэта была… няпраўда? – Лель з лёгкай дрыготкай прыгадаў галасы рагоў у начным лесе. – Усяго толькі мроя?
– А чаму сон абавязкова мусіць быць няпраўдай? – адгукнуўся Йурай, бліснуўшы на суразмоўцу ўсмешкай, і Лель змрочна засоп. У лютніста была дзівосная манера адказваць на пытанні, не даючы, уласна, адказаў. Зрэшты, вытрымаўшы нядоўгае маўчанне, Йурай злітаваўся.
– Так, – мовіў. – Ты цяпер звязаны зарокам. Так, ты цяпер мусіш выканаць тое, што паабяцаў Усёмаці. І так, яна, у сваю чаргу, абяцала забыць пра праклён і помсту.
– А што, – насмеліўся спытаць Лель. – Што яна казала пра… спаборніцтва паэтаў?
Йурай варухнуў бровамі.
– Хіба ёсць табе да гэтага справа? – спытаў лютніст. – Так або іначай, але я пакуль побач, а ў цябе дамоўленасць з Усёмаці. Толькі гэта і важна, не?
– Але… усё гэта быў сон? – азадачана нахмурыўся Лель. Зараз, удзень, ад успамінаў пра начное падарожжа накатвала вусціш, і дрыжыкі караскаліся па спіне. Бо калі гэта ўсё праўда – значыць, сіла той, што з’явілася ў Лелевым сне, не прыснёная, а самая сапраўдная. Значыць, святыні яе сапраўдныя. Значыць, тая старая ведзьма, адбіраючы ў вяскоўцаў дзяцей, аддаючы Лелеву малую сястру камяням, таксама была ў сваім праве.
З гэтым было цяжкавата змірыцца, і на душы, ад усведамлення ўласнага бяссілля, разліваўся холад. У свеце не-людзей, якія выпявалі закляцці ды ўмела знітоўвалі сон з яваю, так што і не адрозніш, чалавеку проста не было месца.
– Можа, і так, чалавечае дзіця, – паціснуўшы плячыма, адгукнуўся Йурай, калі Лель з горыччу вымавіў перадуманае ўслых. – Але часы нашых чараў патроху мінаюць, і хутка мы ўсе будзем жыць у свеце людзей.
Лель прыснуў недаверлівым смяшком, але лютніст нават не ўсміхнуўся.
– Я бачу, – адказаў толькі, калі Лель пацікавіўся, адкуль такая ўпэўненасць.
Яны плячом да пляча крочылі між верасоў побач з дарогай, і лютніст уважліва паглядаў па баках, быццам шукаў нешта. Нахіліўся, нарэшце, сарваўшы пару вялікіх суквеццяў ліловага верасу, пакруціў у пальцах, з сумневам узважыў кожнае на руцэ. Лель, чухаючы патыліцу, падумаў быў, што лютніст вышуквае травы для якогась зелля.
Адно Йурай, выбраўшыся на зарослыя каляіны, шпульнуў верасовую квецень на дарогу. А пасля, нахмурыўшыся, упусціў з вуснаў у дарожны пыл кароткае слова. Слова гэтае Лель не пачуў – толькі пабачыў у руху Йураевых вуснаў, у рабізне, што прабегла па паветры, у клубах пылу, што рэзка ўзняліся над каляінамі. За покрывам пылу варочаліся на дарозе дзве цёмныя плямы з ліловым адлівам, і кожная паступова выцягвалася, падымалася, набывала форму. І раптам над верасамі прагучала тоненькае конскае ржанне, і капыты гарачых коней ударылі па дарожным пыле.
Лель захоплена глядзеў, як двое коней – вараных, з нябачанымі ліловымі пробліскамі ў поўсці, – патрэсваюць шаўковымі грывамі і хвастамі, гарачацца, раздуваюць ноздры, прадчуваючы дарогу. Йурай патрапаў абодвух верасовых скакуноў па галовах – і яны азваліся прыязным фырканнем. Лель, усё яшчэ зачараваны, пакрочыў бліжэй, і коні нікуды не зніклі, а паўдзённае сонца лілося на іх крутыя бакі і точаныя шыі.
– Рушма, чалавечае дзіця, – прыспешыў Йурай, спрытна сядаючы верхам. – На двух нагах далекавата давялося б ісці, а паспяшацца нам варта. Хіба што, – дадаў лютніст насмешліва, – Лель пажадае ісці на чатырох уласных нагах, а не трэсціся ў сядле. Ён, Йурай, зусім не супраць, калі на тое.
– У сядле, – таропка пагадзіўся Лель. Асцярожна пагладзіў скакуна па льсняным баку – і конь павярнуў галаву, дабрадушна косячы цёмным вільготным вокам. Жывая, рэчыўная істота, з плоці і крыві, быццам і не было ніякіх чараў, быццам не вырас толькі што з верасовага суквецця.
Конныя, яны рынуліся па дарозе цераз пусткі, і прапахлыя мёдам верасовыя хвалі імкліва замільгалі абапал дарогі. Замільгалі – і патроху адкаціліся, засталіся за спінамі, за звівамі дарогі. Пабеглі частыя ўзгоркі, зарослыя маладымі асінкамі, і на іх Лелю час ад часу кідаліся ў вочы белыя камяні, што быццам бы вартавалі дарогу. За бярозавым гаем паказаўся, бліснуўшы срэбрам вады, вольны разлог рачной даліны – і таксама ў хуткім часе застаўся ўбаку. Йурай, скарачаючы шлях на захад, скіроўваў коней патаемнымі сцежкамі, што спавівалі надрэчныя ўзвышшы. Верасовыя скакуны віхурамі праносіліся праз сырыя асіннікі, праз светлыя бярэзнікі, без высілку, без стомы пераскокваючы цераз бураломы ды неглыбокія раўчукі, што беглі ў рачную даліну.
Яны ўварваліся пад шаты пушчы, пад покрыва старадаўніх хвояў. Па медных ствалах языкамі агню разбягаліся вавёркі, і цені асцярожных аленяў праносіліся ў зялёным паўзмроку, за сухімі маліннікамі. Хваёвыя вершаліны трапяталі і шапталіся пад ветрам, тут, пад лясным покрывам, амаль незаўважным. Частыя плямы сонечнага святла павольна паўзлі па меднай кары, быццам кроплі смалы, і гусцелі, бо сонца патроху апускалася ніжэй, а дзень каціўся да вечара.
Каляіны дарогі паўзлі па пяску, і з-пад капытоў няўрымслівых верасовых коней узляталі высока ўверх драбочкі жоўтага жвіру і зжоўклай ігліцы. А пушча цягнулася далей і далей, раскідвалася, распроствалася, бясконцая, старадаўняя, вечная. У мажных хвояў шырока разрасталіся кроны, і дрэвы нібы распраўлялі плечы, цягнучыся да неба. Лель, удыхаючы густы смалісты водар, глядзеў на гэтых волатаў у меднай лусцэ, што, мабыць, засталі яшчэ ягоных прашчураў, і думаў пра свет людзей, узгаданы лютністам як непазбежнасць. І ад гэтых думак чамусьці шчымела сэрца – няхай сам Лель быў, несумненна, часткаю таго новага, чалавечага свету.
Даўняя пушча, дарма што падавалася бясконцай, урэшце адступіла-такі. Спачатку рассеяўся зеленаваты паўзмрок, тады радзейшымі сталі дрэвы, пасля замест векавых волатаў дарогу абступілі іх унукі і праўнукі, таксама моцныя, але без той спрадвечнай велічнасці ды магутнасці. З узлеску, дзе густой сцяной стаялі, цягнучыся з кустоўя да сонца, тонкія сеянцы, было добра відаць рэдкія пагоркі, зарослыя дубровамі, а між імі – адваяваную ў пушчы зямлю, лугі і палеткі. Пасвіліся авечкі, перарывіста звінела жалейка, і рэдкія разложыстыя дубы ды хвоі, пакінутыя пасярод поля, глядзелі самотна, сіратліва.
Тут, сярод гэтых прыручаных, змененых працоўнымі рукамі абшараў у лепшую долю для людзей, у будучыню, толькі для іх прызначаную, верылася. Прынамсі, верылася значна болей, чым на дзікіх пустках, дзе з верасовых суквеццяў вырастаюць чароўныя коні, або ў вячыстай пушчы, чалавеку не падуладнай.
Над дубровамі пачынаў патроху налівацца барваю захад, а таму, крыху перавёўшы дыханне на ўзлессі, зрабіўшы па глытку з біклагі з травяным напоем, яны рушылі далей, несліся нястомна, быццам дзве верасовыя віхуры. Каляіны ацяжэлі, паглыбіліся, сама дарога заўважна раздалася ўшыркі і часта давала адгалінаванні. Тыя разыходзіліся то ўправа, то ўлева, беглі, кружляючы, цераз палі і лугі, цераз дубровы, і было бачна, як у аддаленні падымаюцца ў неба дымы ачагоў. Гэта быў абжыты чалавекам, досыць густа заселены кут, і Лелю тым больш дзіўным падавалася, што чары не-людзей могуць мець тут сілу, ды і ўвогуле – існаваць.
– О, нашыя чары паўсюль, – адказаў Йурай на Лелева нясмелае пытанне, калі яны прыпыніліся на адным з раздарожжаў. – Мы жывём тут вельмі даўно, чалавечае дзіця. І нашыя чары, і мы – частка гэтай зямлі.
– А як жа тыя «часы людзей»? – Лель перадаў лютністу яго біклагу і ацёр даланёю вусны. – Што ж тады будзе… з чарамі?
Ён хацеў спытаць – «з вамі», але язык неяк не павярнуўся.
– Аднойчы ўсё заканчваецца, – адгукнуўся Йурай, памаўчаўшы. – Старое мусіць сысці, каб прыйшло новае. Такі лад рэчаў у свеце пад месяцам, чалавечае дзіця.
– І… – Лель зябка павёў плячыма. Яму чамусьці да болю шкада стала чараў, нязвыклых і прыўкрасных, і змяіных звіваў ліній на камянях, і верасовага мора на дзікіх пустках. – Няўжо нічога нельга зрабіць?
Йурай усміхнуўся.
– Часам я задаю сабе такое ж пытанне, – адказаў ціха. – Але не ведаю адказу.
Верасовыя скакуны неслі іх далей і далей. У засені дубоў па пагорках часта бялелі стаячыя камяні, і тады ў вецер, апроч перашэптвання лісця, упляталіся ледзь заўважныя чалавечаму слыху зыкі. Лель, заплюшчваючы вочы, засяроджана прыслухоўваўся – і чуў, адрозніваў, як цягнуцца і трымцяць даўнім глыбінным спевам сярэбраныя ніці чараў, што сыходзілі з самой зямлі.
Што былі голасам гэтай зямлі.
Прошчы пелі і гаварылі – можа быць, між сабою, можа быць, гукаючыся з цёмнаю пушчай, што ўсё аддалялася, аддзеленая апрацаванай зямлёй. І гэты спеў незаўважна быў паўсюль, дамешваўся да дробату капытоў і бразгання збруі, да крокаў ветру ў прыдарожных зарасніках, да перазвону вады ў соннай рачулцы, што давала нырца пад гулкі масток цераз глыбокі яр.
За ярам Йурай пусціў каня ступою. Лелеў скакун без аніякай указкі вершніка сцішыў хаду таксама, і зараз яны ехалі куды павольней, прыглядаючыся да ваколіцы. Магутныя дубы, у якіх дзе-нідзе пачынала ўжо залаціцца лісце, непарушна стаялі на пагорках, а часам і спускаліся ніжэй, ледзь не да самой дарогі. Мясцовыя, падобна, часцяком вырубалі тут векавыя дрэвы для ўласных патрэб, і Лель не без шкадавання глядзеў на разарэнне дуброваў: дубы яму падабаліся. І ўвогуле тутэйшы край падаваўся да дзіўнага блізкім, нечакана сваім, быццам Лель пасля доўгага падарожжа, нарэшце, вяртаўся дамоў.
– То мы едзем да прошчы? – спытаў Лель, асабліва не спадзеючыся на ўцямны адказ. Проста надакучыла маўчаць, ды і сама імклівая шматгадзінная скачка адзывалася і ў целе, і ў душы стомленасцю.
– Менавіта, – спакойна пацвердзіў Йурай.
– Бо там вашыя камяні… як гэта… болей не пяюць?
– Менавіта так, дзіця.
– І таму ты… вырашыў дапамагчы мне?
