Kitabı oku: «Tanrı və dövlət», sayfa 2

İdealistlərin sistemi bunun tam əksidir. Bu sistem, bütün insan təcrübəsi ilə bəşəri və ümumi sağlam düşüncə-nin tərsinə çevrilməsinə əsaslanır. O sağlam düşüncə ki, bü-tün insan anlayışının təməl şərtidir və iki üstəgəl ikinin dörd etdiyi kimi bəsit və hər kəs tərəfindən qəbul edilən həqiqət-dən üstün və ən mürəkkəb elmi mülahizələr səviyyəsinə qal-xaraq, eləcə də, təcrübənin ya da əşyanın və faktların müşa-hidəsinə əsasən əsaslandırıla bilməyəcək heç nəyi qəbul et-məyərək, insan bilgisinin yeganə ciddi özülünə çevrilir.

Aşağı olandan yüksək olana, adi olandan üstün ola-na, nisbətən bəsit olandan daha qarışıq olana istiqamətlənən bir yolla irəliləyən təbii nizamı izləməkdən imtina edən; qey-ri üzvi adlandırılan dünyadan üzvi dünyaya, bitkiyə, hey-vana və nəhayət, tam insana kimyəvi maddə və ya kimyəvi varlıqdan yaşayan maddə, yaxud, yaşayan varlığa, və yaşa-yan varlıqdan düşünən varlığa təkamül edən, inkişafda olan və həqiqi hərəkətə əqli və məntiqi olaraq paralel getməyi in-kar edən; teologiyadan götürdükləri müqəddəs ruh tərəfin-dən yanlış düşüncəyə sürüklənən, korlaşdırılan və instink-tivləşdirilən idealistlər bunun tam əksi bir yolda irəliləyərlər. Onlar yuxarıdan aşağıya, üstün olandan adi olana, mürək-kəbdən bəsitə doğru gedər və istər bir nəfərlik, istərsə də, müqəddəs bir özül və yaxud ideya olaraq görsünlər, Tanrı anlayışından yola çıxıb ilk addımda qorxunc bir şəkildə əbə-di idealın ali zirvəsindən maddi dünyanın çirkabına, mütləq mükəmməllikdən mütləq yanlışlığa, düşüncədən varlığa, ya da daha doğrusu, üstün varlıqdan heçliyə düşərlər. Heç bir idealist, heç bir teoloq, heç bir metafizik, heç bir ozan əbədi, sonsuz, mütləq olaraq mükəmməl və böyük ehtimalla özün-dən bezmiş bu müqəddəs varlığın, nə zaman, necə və nə üçün bu “salto moraleni” reallaşdırmağa qərar verdiyini, bu günə qədər nə başa düşə bilmiş, nə də izah edə bilmişdir. Müqəddəs insanlar, ilhamlanmış qanun yaradıcıları, pey-ğəmbərlər, məsihlər, həyatları boyunca keçmişdəki və ha-zırdakı bütün dinlərin və məhəbbətin fəlsəfənin bütün sis-temlərinin varlıqlarını özlərinə əsaslandırdıqları, bu yeganə və bədxah sirrin arxasınca getmişlər, lakin, cəhdlərinin so-nunda çatdıqları son nöqtə yalnız ölüm və əzab olmuşdur. Küllərindən yenidən doğulan əfsanəvi Anka quşu kimi, bu sirr, onu açıqlaya bilməyənlərin hamısını yandırıb külə çe-virmişdir. Heraklid və Platondan, Dekart və Spinozaya kimi bir çox filosof, Leybnits, Kant, Fixte, Şelling, Hegel (Hind fi-losoflarını bir kənara qoyuram), bunların hamısı, arada çox gözəl və böyük şeylər dedikləri, ölümsüz həqiqətlər kəşf et-dikləri cild-cild kitablar yazmışlar, müdrik olduğu qədər də ali olan sistemlər qurmuşlar, lakin bu sirri açmağı, araşdır-malarının bu əsas məqsədinə çatmağı əsla bacara bilməmiş-dirlər. Dünyanın bu günədək tanıdığı ən mükəmməl düha-ların böyük əzmlərinin və ən azından otuz yüzillikdir ki Si-zifin öhdəsinə götürdüyü çətin vəzifəyə bir-birinin ardınca talib olanların bu günə kimi gələ bildiyi tək məqam, bu sirri daha da anlaşılmaz etmək olmuşdur. Bütün yaşayan və ciddi insanların, müzakirəni qəbul etməyən imanla ciddi elmi araşdırmalar arasındakı bir razılaşmadan yaranmış, heç şüb-həsiz, tarixi olaraq izah edilə bilən, nə olduğu naməlum olan bu elmi tərk etdiyi bir zamanda, süni şəkildə ifrat qızışdırıl-mış bir metafizikanın “müdriklik edən” bəzi şagirdlərin or-taya atdığı təkarlanan fərziyyələr bu sirrin üzərini örtən ör-tüyü qaldırmağı bacara bilərmi? Buna ümid etmək müm-kündürmü?

Açıqdır ki, bu sirri açıqlamaq mümkün deyildir; yəni, bu, cəfəngiyyatdır, çünki, yalnız cəfəngiyyatın şərhə ehtiyacı yoxdur. Məlumdur ki, hər kim xoşbəxtliyini və həyatını bu sirrə əsaslandırırsa, ağlını bir kənara qoyub (əgər əlindən gə-lirsə), sadəlövh, kor, səfehcə imana dönməli və bütün səmi-mi iman sahibləri kimi Tertullianın bu sözünü təkrarlamalı-dır: “Credo Quia absurdum”. Beləliklə, bütün mübahisə so-na çatar və geriyə qalib gələn imanın cəfəngliyindən başqa bir şey qalmaz.

Bu sirri bədxah olaraq adlandırdım, çünki o, edilmiş və edilməkdə olan bütün pisliklərin xeyir-duası olmuş və ol-maqdadır. Eyni zamanda “yeganə” adlandırdım, çünki, in-san ağlını alçaldan bütün teoloji və metafizik cəfəngiyyatlar onun nəticələrindən başqa bir şey deyildir. “Cəfəngiyyat ol-duğu üçün inanıram”. (Ç.N.)

Amma, məqamda, başqa bir sual ortaya çıxar: Necə olur ki ağıllı və bilgili bir insan bu sirrə inanma ehtiyacı du-yar?

Dünyanın yaradıcısı, idarə edicisi, hakimi, əfəndisi, lənətləyəni, xilaskarı və hamisi olan tanrıya duyulan inancın xalq arasında, xüsusən də şəhər proletariatı arasında oldu-ğundan daha geniş bir şəkildə varlığını davam etdirdiyi kənd yerlərində geniş yayılmasından daha təbii heç nə yox-dur. Təəssüf ki, xalq hələ də olduqca cahildir və hökumətlə-rin sistemli səyləri ilə cəhalət içərisində saxlanılmağa davam edilir. Dövlətlər, haqlı olaraq bu cəhaləti iqtidarlarını davam etdirməyin mühüm şərtlərindən biri kimi görürlər. Bütün enerjilərini gündəlik çalışmaları zamanı sərf edən, özünə ayı-racaq vaxtı olmayan, intellektual münasibətlərdən və oxu-maq üçün lazımi vaxtdan, qısacası, insanda təfəkkürü inkişaf etdirən bütün vasitələrdən və xəbərdaredicilərin böyük bir hissəsindən məhrum edilən xalq, əsasən dini inancları tənqid etmədən, olduğu kimi qəbul edir. Onu, uşaqlığından başla-yaraq, bütün həyatı boyunca əhatə edən və hər növ zəhər sa-çan keşişlər və digərləri tərəfindən süni şəkildə zehinlərinə həkk olunan bu adətlər, çox zaman orada təbii düşüncədən daha güclü bir növ əqli və əxlaqi vərdişə çevrilir.

Xalqın cəfəng inanclarını yəni, Avropanın ən inkişaf etmiş ölkələrində xalqın, cəmiyyətin iqtisadi təşkilatlanması tərəfindən ölümcül şəkildə məhkum edilmiş olduğu bu qeyri-normal vəziyyəti açıqlayan və bir yolla haqlı çıxaran başqa səbəblər də vardır. Maddi olduğu qədər intellektual və əxlaqi olaraq da insan varlığının minimuma endirilmiş, zindana atılmış bir məhkum qədər məhdud bir həyat bəxş edilmiş, bir çıxış yolu tapa bilməyən, hətta iqtisadçılara inansaq bir gələcəyi olmayan xalq, əlbəttə ki, bir qaçış arzulamadığı təqdirdə yalnızca burjuaziyanın daralmış ruhuna və korlaşmış instinktlərinə sahib olacaqdır. Qaçışa gəldikdə, bunun yalnız üç üsulu vardır. İkisi xəyali, biri isə real. İlk ikisinin yolu meyxanalardan və kilsədən keçər birincisi bədəni, ikincisi isə ruhu səfalətə sürükləyər. Üçüncü yol isə ictimai inqilabdır. Buradan bu nəticəni çıxarıram: Bu sonuncu yol, azad düşünənlərin dini inancları son zərrəsinə qədər məhv etmək və xalqın vərdişlərini dəyişdirmək üçün (bu inanclar və vərdişlər əsasən zənn edildiyindən daha çox iç-içədir) həyata keçirdikləri teoloji propaqandaların hamı-sından daha güclüdür. Yalnızca ictimai inqilab cismani və ruhi səfalətin aldadıcı və heyvani həzlərinin yerinə həm tək-tək, həm də bütövlükdə saf olduğu qədər də həqiqi olan insani həzləri qoyaraq, eyni zamanda bütün kilsə və meyxanaları bağlaya biləcək gücə sahib ola bilər.

O zamana qədər, bir bütün olaraq nəzərdən keçirdik-də xalq inanacaqdır və inanmaq üçün bir səbəbi olmasa be-lə, heç olmazsa, buna haqqı olacaqdır.

Xalqın bir təbəqəsi daha vardır ki, inanmasa belə ən azından inanırmış kimi görünməyə məcburdur. Bu təbəqə insanlığın bütün zülümkarlarını, bütün zorakılıq edənlərini, istismarçılarını əhatə edir: Keşişlər, monarxlar, dövlət adam-ları, əsgərlər, ictimaiyyət üçün yaxud da özü üçün çalışan maliyyəçilər, hər növ səlahiyyətli şəxslər, polislər, jandarm-lar, zindançılar, edamçılar, təkəlçilər, kapitalistlər, vergi top-layanlar, varlılar, torpaq mülkiyyətçiləri, hüquqşünaslar, iqtisadçılar, siyasətçilər, ən xırda şirniyyat satıcılarına kimi hamısı bir ağızdan Volterin bu sözlərini təkrarlamalıdırlar: “Əgər Tanrı olmasaydı, onu yaratmağa məcbur olardıq”.

Bunlardan başqa, son olaraq sayı xeyli çox olan başqa bir insan təbəqəsi vardır. Xristian doqmalarını ciddiyə alma-yacaq qədər ağıllı olan bu dürüst, amma utancaq şəxslər inancın xırdalıqlarını inkar edərlər, lakin onu bütövlükdə in-kar etmək üçün lazımi cəsarət, güc və qətiyyətliliyi göstər-məzlər. Bunlar dinin özünəməxsus cəfəngiyyatlarının hamı-sına tənqidi yanaşarlar, bütün möcüzələrə dırnaqarası baxar-lar; lakin, əsas cəfəngiyyata, işin mənbəyinə, bütün digər möcüzələri izah edən və aşkara çıxaran möcüzəyə, Tanrının varlığına möhkəm şəkildə inanarlar. Onların Tanrısı, teologi-yanın canlı, güclü varlığı, vəhşicəsinə müsbət olan Tanrısı deyildir. Onların Tanrısı özünü dərk etmək üçün atılan ilk addımda heçliyə çevrilən, uçucu, aldadıcı bir tanrıdır; bir xə-yaldır, nə isidən, nə də ki aydınlandıran bir “ignis fatugs”-dur. Bunun müqabilində, onlar, bu Tanrıdan möhkəm yapış-mağa davam edər və əgər onu itirsələr, onunla birlikdə hər şeyi itirəcəklərinə inanarlar. Bunlar, hazırkı sivilizasiyadan aralanan, lakin gələcəkdəkinə də aid olmayan qərarsız, xəstə ruhlu şəxslər, yerlə göy arasında əbədi olaraq asılı qalan solğun ruhlardır; burjua siyasəti ilə proletariat Sosializmi arasında işğal etdikləri mövqeləri də eynilə belədir. Bu in-sanlarda fikirlərinin ardınca gedəcək güc, arzu və qətiyyət yoxdur, uzlaşması mümkün olmayanları uzlaşdırmaq üçün boş yerə səy göstərərlər və əzab çəkərlər. İctimai həyatda bunlar Burjua Sosialistləri kimi tanınırlar. Onlarla birgə, ya da onlara qarşı ediləcək hər hansı bir müzakirənin heç bir mənası yoxdur; bu qədər əhəmiyyətsizdirlər.

      Lakin, bunların içərisində bir neçə məşhur şəxslər var ki, heç kim onlara ehtiram göstərmədən onlar barəsində da-nışa bilməz; zəkalarının canlılığı və gücü ilə onların xoş mə-ramlarını müzakirə məsələsi edə bilməz. Mazzini, Michelet, Quinet, Con Stüart Mill*¹ bunlardan adları ilk ağlıma gələn-lərdir. Comərd və güclü ruhlara, ali qəlblərə, dahi zəkalara sahib olan və böyük yazıçılar olan bu insanlardan birincisi (Mazzini) eyni zamanda, böyük bir xalqın qəhrəmanı və in-qilabi yenidən qurucusudur. Adını çəkdiyim bütün bu şəxs-lərin hamısı idealizmin həvariləridir; materializmə və nəticə etibarilə Sosializmə həm fəlsəfi, həm siyasi olaraq nifrət edər və ona qarşı mübarizə edərlər.

Onda bu məsələni bunlarla müzakirə etməliyik. Əv-vəla, bu məqama diqqət yetirək: Nə adını yuxarıda qeyd et-diyim bu mühim şəxslərdən hər hansı biri, nə də bu gün əhəmiyyətli olan digər hər hansı bir idealist məsələnin mən-tiqi tərəfinə hər hansı əhəmiyyət verməmişdilər. Bunlardan heç biri, ruhun saf və əbədi sahəsindən maddi dünyanın çir-kabına edilən müqəddəs “salto mortalenin” (ölümcül sıçra-yış) fəlsəfi olaraq mümkünlüyü məsələsinə diqqət yetirmə-mişdir. Görəsən, bu uzlaşmaz təzada yaxınlaşmaqdan qorx-duqları, tarixin ən böyük dühalarının müvəffəqiyyətsizliklə-rindən sonra bu təzadı aydınlığa qovuşdurmağa ümid et-mədiklərinə görəmi; yoxsa, bu problemi onsuz da yetərli qə-dər həll olunmuş kimi gördükləri üçünmü? Bu, onların sirri-dir. Həqiqət budur: Bunların hamısı nəzəri olaraq, bir Tanrı-nın varlığının sübut olunması məsələsinə laqeyd yanaşmış-lar və yalnız bunun praktiki faktorları və nəticələri üzərində dayanmışlar. Onların fikrincə, Tanrının varlığı bəşəri olaraq qəbul edilmiş və belə olduğuna görə də hər cür şübhədən tə-mizlənmiş bir həqiqətdir; sırf bu sübutdan istifadə edərək bu şəxslər özlərini Tanrıya inamın qədim zamanlara uzanan köklərinin və həqiqi bəşəriliyinin aşkar edilməsi ilə məhdud-laşdırmışlar.

Bir çox məşhur insanın və yazıçının gözündə bunlar-dan yalnız məsələni çox təsirli bir ifadə ilə irəli sürənləri Co-zef de Maistre və Cüzeppe Mazzininin adını çəkəcəyəm.      Özünü       təlqin edən bu ortaq düşüncə təklikdə bütün elmi sübutlardan daha dəyərlidir və bu şəxslərə görə, əgər çox az sayda məntiqli və hətta çox güclü, amma təcrid edil-miş filosof bu ortaq qənaətə qarşı çıxırsa, onlar baxımından vəziyyət daha pisdir, çünki, bəşəri təsdiq, bir fikrin ümumi və primitiv mənimsənilməsi hər zaman onun həqiqiliyinin ən aşkar sübutu kimi dəyərləndirilmişdir. Bütün dünyanın paylaşdığı bir duyğu, hər zaman və hər yerdə rast gəlinən və qorunan bir inanc, yanlış ola bilməz; o, insanın həqiqi təbiət-ində mütləq olaraq mövcud bir labüdlükdən qaynaqlanma-ğa məcburdur; həm keçmişdə, həm də bu gün xalqların Tan-rının varlığına inanmış olduqları və hələ də inanmağa dav-am etdikləri qəti olaraq müəyyən edilmiş olduğundan, şüb-hə azarına düçar olanları bu şübhəyə aparan məntiq nə olursa-olsun, anormal istisnalardan, əcaib məxluqlardan baş-qa bir şey deyildir.

O zaman, elm və məntiq nə qədər əksini iddia etsə də, bir inamın çox qədim və bəşəri olaraq mənimsənilmiş ol-ması onun həqiqiliyinin yetərli və təkzibedilməz bir sübutu olmağa məcburdur. Bəs nə üçün?

Kopernik və Qalileyə qədər hər kəs günəşin dünya ətrafında fırlandığına inanırdı. Məhz o zaman da hər kəs ya-nılmamışdımı? Köləlikdən daha qədim və daha bəşəri nə ola bilər? Bəlkə də, hannibalizm. İctimai tarixin başlanğıcından bu günə kimi, həmişə və hər yerdə kütlələr-kölələr, təhkimli-lər və muzdlu işçilər məcburi olaraq əməyə cəlb olunaraq, hakim bir azlıq tərəfindən istismar edilmişlər. Xalq kilsə və dövlət tərəfindən təzyiqə məruz qalmışdır. O zaman, bu is-tismar və təzyiqin insan cəmiyyətinin həqiqi varlığında möv-cud olan ehtiyaclarından məcburi şəkildə qaynaqlandığı nə-ticəsinə gəlmək olarmı? Bu nümunələr bir şeyi göstərir: Tan-rının qabaqcıl müdafiəçilərinin irəli sürdüyü sübut əslində heç bir şeyi isbat etmir.

Əslində heç nə haqsız və cəfəng olduğu qədər qədim və bəşəri deyildir, həqiqət və haqlı olan isə insan cəmiyyət-indəki inkişafın ən yeni xüsusiyyətini təşkil etməsi səbəbin-dən ən az bəşəri olandır. Davamlı bir tarixi faktın, yəni, həqi-qəti ilk dəfə elan etmiş olanların, “bəşəri“ və “qədim” inanc-ların rəsmi, imtiyazlı və onunla əlaqəli təmsilçiləri və eyni zamanda, bu saydığımız şəxslərin təzyiqi nəticəsində sonda həmişə onların fikirləri mənimsənilmişdir. Beləliklə, onlara zəfər qazandıran eyni kütlələr tərəfindən eyni zamanda on-ların əzaba düçar edilməkdə olması faktının açıqlanması da bu həqiqətlə bağlıdır.

Biz materialistlər və İnqilabi Sosialistlər üçün bu ta-rixi faktda təəccüb doğuran, və ya, qorxulacaq heç nə yox-dur. İstənilən şəraitdə həqiqətə olan sevgiyə, inama və şəxs-ən özü böyük bir gücə malik olan və o olmadan heç bir düş-üncənin mümkün olmayacağı məntiqə qarşı hiss etdiyimiz ehtirasa və insan olanın nəzəri və praktiki olaraq heyvani olan hər şey üzərində qələbə çalacağı ilə əlaqədar duyduğu-muz sarsılmaz imana və nəticə etibarilə inanclarımızı paylaş-an azsaylı insanın qarşılıqlı olaraq bir-birinə göstərdiyi eti-mad və dəstəyə bunların hamısına möhkəm sarılmış olan bizlər, özündə dünyanı idarə edən digər qanunlar qədər tə-bii, mühim və sabit bir ictimai qanunun təzahürünü gördü-yümüz bu tarixi faktın nəticələrinə təslim oluruq.

      Bu qanun məntiqidir və insan cəmiyyətinin heyvani mənşəyinin qaçınılmaz sonudur. Bu günə kimi toplanan bü-tün elmi, fizioloji, psixoloji və tarixi sübutlar və bu sübutları olduqca açıq bir şəkildə təsdiqləyən almanların Fransanı iş-ğal etməsi nəticəsində yaranan bu pisliklər qarşısında artıq bu mənşədən şübhə duymaq, həqiqətən də, mümkün deyil. Nə vaxt bu heyvani mənşə qəbul edilsə, o zaman hər şey açıqlanar. O zaman tarix bizə keçmişin hərdən ağır, durğun, sürünən hərdən də ehtiraslı və güclü bir inkarı olaraq görü-nür. Bu müddət qəti olaraq, insanın primitiv heyvaniliyinin insan tərəfinin inkişafı ilə proqressiv formada inkarını ehti-va edir. Vəhşi bir heyvanın, qorillanın qohumu olan insane, heyvani instinktin qaranlıqlarından, keçmişin yanlışlıqların-dan tamamilə təbii bir şəkildə açıqlayan və bugünkü səhvlər mövzusunda bizə qismən təsəlli verən ağılla aydınlığa qo-vuşmuşdur. O, heyvani köləlikdən gəlmiş, müqəddəs köləlik mərhələsindən keçmiş və hazırda insanlıqla heyvanlıq ara-sındakı keçid mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Ardınca get-diyi istiqamətdə isə insan azadlığının fəthi və reallaşdırıl-ması dayanır. Bütün bunları nəzərə aldıqda bu nəticəyə gə-lirik ki: Bir inancın, bir fikrin çatışmazlığı, əksikliyi nəinki onun həqiqiliyinin sübutu olmalıdır, hətta bizi onun həqiqi-liyinə şübhə duymağa vadar etməlidir. Çünki bizdən geridə heyvanlığımız, önümüzdə isə insanlığımız dayanır. İnsani işıq bizi aydınlandıra biləcək yeganə işıq, bizi xilas edən, bi-zə ehtiram, azadlıq və xoşbəxtlik verən və biri-birimizlə qar-daş olmağımıza səbəb olan yeganə vasitədir; bu işıq başlan-ğıcda olmasa da, hazırda yaşadığımız dövrdə nisbi olaraq parlayır, tarixin sonunda isə, əbədi olaraq parlayacaqdır. Elə isə, keçmişi buraxıb gələcəyə baxaq, çünki, günəşimiz, qur-tuluşumuz gələcəkdədir. Əgər, geriyə dönüb tarixi təhlil et-məyimiz haqlı, əhəmiyyətli və mühimdirsə, bu, yalnız keç-mişdə nə olduğumuzu, nəyə inandığımızı və nə etdiyimizi müəyyənləşdirmək və bundan sonra nə olmamağımız, nəyə inanmamağımız və nəyi etməməyimizi müəyyən etmək üçündür.

Bir yanlışın bəşəriliyi nöqteyi-nəzərindən etibarlı olan bu dediklərimiz, mənfiliyi nəzərindən daha da çox eti-barlıdır. Bu yeganə şeyi sübut edir: İnsan təbiəti. Bütün dö-vrlər ərzində və göylər altında mükəmməl şəkildə identik ol-masa belə, oxşardır və buna görə də, bütün xalqlar həyatları-nın bütün dövrlərində Tanrıya inanmışlar və hələ də inan-maqdadırlar. Buradan, asanlıqla özümüzün bir surəti olan bu müqəddəs ideyanın, insanlığın inkişaf mərhələsində tari-xi olaraq lazımi bir yanlış olduğu qənaətinə gələ bilər və bu sualı verə bilərik: bu yanlış tarixdə nə üçün və necə yaradıldı və nəyə görə insan irqinin böyük bir qismi bu yanlışlığı bö-yük bir həqiqət kimi qəbul etməyə davam edirlər.

Necə olur ki, insan zehninin tarixi təkamülündə bir föv-qəltəbii və müqəddəs dünya ideyasının inkişaf etdiyi və inkişaf etməli olduğu barəsində verilən suala özümüzü razı salacaq bir cavab verə bilmədiyimiz halda, bu ideyanın cəfəngliyinə nə qə-dər inansaq da, bu artıq mənasız olacaqdır. Bunu edə bilmədi-yimiz müddətdə çoxluğun zehnindəki bu ideyanı məhv edə bilməyəcəyik; çünki, belə olan təqdirdə, əsla, ona doğulduğu yerdə yəni, primitiv insan varlığının dərinliklərinə hücum edə bilməyəcəyik. Bu halda, edə biləcəyimiz yeganə şey özümüzü heç vaxt bir nəticə əldə edə bilməyəcəyimiz bir mübarizəyə məhkum edərək, aysberqin üzdə görünən hissəsi ilə, başqa cür desək, bu ideyanın saysız-hesabsız təzahürləri ilə məşğul ol-maqdır. Əgər bu paradoksu qıra bilməsək, görəcəyik ki, zeh-nimizin səyləri nəticəsində nadirən müvəffəqiyyətlər əldə etsək belə, bu mübarizə apardığımız fikir yeni bir formada əvvəl-kindən heç də daha az cəfəng olmayan yeni bir tərzdə təkrarən qarşımıza çıxacaqdır. Dünyanı yaşanıla bilməyəcək bir yer halına salan bütün cəfəngiyyatların mənbəyi olan Tanrıya inam toxunulmaz qaldığı müddətdə budanmış gövdədən yeni zoğlar inkişaf edəcəkdir. Hal-hazırda ali cəmiyyətin müəyyən təbəqə-lərində Xristianlığın xarabalıqları üzərində yüksələn Spiritizm bu dediklərimizi təsdiqləyir.

Sadəcə kütlələrin mənafeləri baxımından deyil, öz zehni sağlamlığımız nöqteyi-nəzərindən də, insan şüurunda Tanrı ideyasını inkişaf etdirən və yaradan səbəblərin tarixi yaranışını və inkişafı mərhələlərini dərk etməyə çalışmalıyıq. Bu səbəbləri dərk etmədiyimiz müddətcə boş yerə özümüzü Ateistlər olaraq adlandırar və belə olduğumuza inanarıq.

Çünki, o vaxta qədər az və ya, çox biz də, sirrinə vaqif ola bilmədiyimiz bu bəşəri inamın yaratdığı təntənənin təsirin-dən xilas ola bilmərik. Ən güclü fərdin belə sosial mühitin qar-şısıalınmaz mane edici təsiri qarşısındakı təbii zəifliyi nəzərə alındıqda həmişə əvvəl-axır, bu və ya digər şəkildə dini xurafa-tın uçurumuna düşmə təhlükəsi ilə qarşılaşırıq. Bu utandırıcı nəticələrin nümunələrinə hazırkı cəmiyyətdə sıxlıqla rast gəl-mək mümkündür.

İKİNCİ HİSSƏ

Dini inancların hazırda kütlələr üzərində hələ də sa-hib olduğu gücün başlıca praktiki səbəbini qeyd etmişdim. Bu mistik meyillər insanda ağlın yanlış yönəlməsindən daha çox qəlbdəki dərin bir məmnunsuzluğa işarədir. Bunlar yal-nış bir mövcudatın darlığına, qəlibləşməsinə, əzablarına və utancına qarşı instinktiv və ehtiraslı etirazlardır. Qeyd etdi-yim kimi, bu xəstəliyin yeganə çarəsi vardir, Sosialist inqila-bı.

Bu arada, insan şüurdakı dində mövhumatların ya-ranışı və tarixi inkişafına təkan verən səbəbləri də göstərmə-yə çalışdım. Buradakı məqsədim Tanrının varlığı və ya, dünyanın və insanın müqəddəs mənşəyi məsələsini, bunun əxlaqi və ictimai faydaları nöqteyi-nəzərindən müzakirə etməkdir, yeri gəlmişkən, düşüncələrimi daha yaxşı ifadə edə bilmək üçün də. Bu inamın nəzəri əsası ilə əlaqəli bir neçə fikri qeyd edəcəyəm.

Tanrıları, yarımtanrıları, peyğəmbərləri, məsihləri və müqəddəsləri ilə bütün dinləri yaradan hələ ki tam şəkildə inkişaf etməmiş və bacarıqlarına tamamilə sahib ola bilmə-miş insanın saf təxəyyülüdür. Nəticə etibarilə, dini cənnət cəhaləti və imanı tərəfindən aliləşdirilmiş insanın, öz surəti daxilində böyüdüb tərsinə çevirərək, yəni, müqəddəsləşdi-rərək yenidən kəşf etdiyi bir xəyaldan başqa heçnə deyildir. Bunun üçün dinin, yaxud da insan inancında bir-ibirini izlə-yən tanrıların doğulması, yüksəlişi və süqutunun tarixi, yal-nız insanın kollektiv ağıl və şüurunun inkişaf tarixidir. İn-sanlar, tarixi olaraq gələcəyə yönəlmiş təkamülləri əsnasında özlərinin daxilindəki və ya ətraflarındakı təbiətdə bir güc, bir xüsusiyyət, yaxud da hansı növdə olmasından asılı ol-mayaraq bir yanlışlığa rast gələndə balaca bir uşaq kimi bu-nu həddsiz şəkildə mübaliğə edib böyüdərək dini təxəyyül-lərinə əsaslanaraq, bunu tanrı ilə əlaqələndirərlər. İnanan və iman göstərən insanın bu təvazökar və mömin comərdliyi sayəsində dünyada işlər nə qədər pozularsa, cənnətdə bir o qədər qaydasında olar və labüd bir nəticə olaraq, cənnət nə qədər firavandırsa, insanlığın və dünyanın vəziyyəti bir o qədər pozular. Tanrı bir dəfə taxta çıxarılıbsa, təbii olaraq, hər şeyin səbəbi, hakimi və mütləq tənzimləyicisinə çevrilir. Bu vaxtdan etibarən, insan heçnə, Tanrı isə hər şeydir. İnsan, şüursuz şəkildə bir yolla boşluqdan çıxartdığı Tanrının önündə əyilir, ona sitayiş edir və özünü onun yaratdığı bir varlıq, onun köləsi elan edir.