Kitabı oku: «Köylü hərəkatı və Lenin milli siyasəti», sayfa 3

Azerbaycan’da köylü harekati
Tam istiklale müteveccih derin ve kuvvetli milli bir mücadeledir

I

1929 senesi sonlarından itibaren Azerbaycan’da başlayan müsellah köylü kıyamları indiye kadar davam etmektedir.

Evvelce yalnız «Odlu Yurt» ve gazetemizin muhabirleri tarafından haber verilen bu isyan ve kıyam tafsilatı, az zaman sonra Almanya, Fransa, İsviçre, İngiltere ve b. memleketlerin matbuatında intişar etti. Nihayet keçen senenin yazında vuku bulan Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Kafkasya ve umum Sovyetler komünist fırkası kongraları resmen bu isyan hadiselerini itirafa ve hatta müzakereye mecbur oldular.

İsyan Azerbaycan’ın bütün garp vilayetleri olan Zakatala, Şeki, Kazax, Gence; cenup vilayetlerini teşkil eden Nahçivan, Karabağ, Muğan, Şirvan, Salyan ve Lenkeran, şimal vilayetlerinden Göyçay, Ağdaş, Şirvan ve Kuba vilayetlerini istila eylemiştir. Asiler defeatla Şuşa, Ağdaş, Şeki kimi şehirleri işgal eylemiş, kanlar akmış, kurbanlar verilmiştir.

Bu isyanların tazyiki altında Azerbaycan ve bilumum Kafkasya komünist fırka teşkilatları, rehberleri, Azerbaycan’da duran Türk, Gürcü, Ermeni, Rus ordu hisseleri iki-üç defe değişmiş yerli askerler kısmen asilere iltihak, kısmen asilere karşı gitmekten imtina etmişlerdir.

Moskva Azerbaycan’a yerli Rus askerleri, 2000-den ziyade çekist kuvveti, yeni bolşevik kuvvetleri sevk-etmeğe mecbur olmuştur.

Köylü harekatının tesiri içtimaiye, siyasiye ve iktisadiyenin her sahasına tesir göstermiş, amele, köylü, münevver ve talebe gibi türk komünistleri büyük bir ekse-riyetlerile Moskva siyaseti aleyhine muhalefete geçmiş, fırkadan ve vazifeden yüzlerle komünist tart ve memleketten ihraç etmişlerdir.

Köylü harekatının tesiri altında Moskva Azerbaycan’ın mukadderatını bilvasıta Moskvadan idareye mecburiyet hissetmiş ve burada başla Lominadze, Ruhullah, Müzeffer, Rehmanof olmak üzre yeni bir muhalefet uyatmıştır.

Eliava’nın itiraf ettiği vecihle, bu harekat Sovyet senayiinde pek büyük ehemmiyeti olan Azerbaycan’ın pamuk, ipek, balık, demir, bakır, petrol, erzak kimi mahsulatına çok mahsus surette menfi bir tesir icra eylemiştir.

Köylü kıyamına sebep oldan motif, Moskvanın cebren tatbik ettiği, umumi kollektivize ve bununla alakadar olarak köyün halli kısmini teşkil eden zümrenin «br sınıf olarak imhası», beş illik senayeleşdirme planı, cebri dahili istikrazla erzak hazırlığı kimi tedbirlerdir.

Fakat, köylü harekatının Azerbaycan’da pek derin, içtimai, iktisadi, siyasi, hukuki ve harsı sebepleri olduğu kimi, kendisine mahsus uzun bir tarihi vardır.

Köylü ne zamandan beri mücadele ediyor?

Bu mücadelenin milli istiklal harekatı tarihinde ne kimi ehemiyeti ve mevkii vardır?

Azerbaycan’ın dağlarını ve ovalarını kanları ile boyamakta olan Azerbaycan köylüsünü bu kanlı mücadeleye sevk eden pek derin, beşeri, insani, medeni, milliyet ve istiklale teallük eden sebepler vardır. Bu sebepler heç bir zaman köle, esir ve kul olmamış ve kendini hür olarak hissetmiş Azeri türkünün Rus istilasına karşı her daim mücadeleye sevk etmiştir.

Modern, esri kafa ile düşünen istilacı Azeri genci Azerbaycan köylüsünün isyan ve kıyamlarına yüz yirmi yıldan beri kanlı mücadelelerine sebep olan bu içtimai-iktisadi motifleri araştırmalı ve bilmelidir.

Sovyet istilası devrinde daima mukavemet gösteren Azerbaycan köylüsünün iki yıl bundan evveline kadar pasif bir şekilde olan bu mukavemeti 1928 senesinden itibaren aktif bir yolla gitmiştir.

1928 senesinde Azerbaycan kazalarında Sovyetlerin halk ile alakasını tetkik eden komisyon neşrettiği raporunda (Komünist, № 2299 il 1928) halk ile Sovyet müesseseleri arasında derin bir uçurumun yarandığını kaydediyordu. Köylerde köy, kazalarda keza ve vilayet Sovyetleri vardır. Bu Sovyetlerin toprak-ziraat, maarif, sıhhiye, maliye, nafia, emniyeti umumiye ve s. şubeleri vardır. Fakat, halk bu Sovyetlerle, bu şubelere müracaat etmeden kendi işlerini hususi suretde davet ettikleri yığıncaklarda hallederlermiş. Sovyetlerde seçilmiş olanlar bele Sovyet içtimalarına ve faaliyetine iştirak etmiyormuş. Köy, keza ve şehir münevverleri Sovyetleri tamamile boykot etmiş bir vaziyette bulunuyorlardı. Köylüler kendi teşebbüsleriyle mektep, hastane, su arkları, şose ve s. inşa ediyor. Köylüler Sovyetleri ingore ederek toprak taksi-matını dahi Sovyetlerin kararı aleyhine olarak, kendi yığıncaklarında hallediyor.

1928 senesi başlarında Azerbaycan’ın köy, nahiye, keza ve şehir Sovyetleri müesseselerinden ibaret bir müşaverede Azerbaycan merkezi icra heyeti talimatçısı «Konukof» halkın pasif mukavemeti ve baykotu neticesinde Azerbaycan Sovyetlerinin hiç bir iş görmediklerini ve görecek bir halda olmadıklarını şikayetimiz bir şekilde kaydederdi.

Azerbaycan ziraat merkezinin ikinci reisi Karagözov Azerbaycan kazalarının tetkikten döndükten sonra «Zaktaç» muhbirleriyle olan mülakatında köylü harekatının aktif aleyhtar tezahüratı hakkında malumat vererek deyir ki: (Zar.Vos. 30-XI 1929 № 275)

„Son üç-dört ay zarfında Karabağ vilayetinde kolçomaklar kollektiv ziraat kuruluşuna müthiş suretde mukavemete başlamışlar. Kolçomakların bu mukavemeti kollektiv ziraat teşkilatçılarının azalarını katletmekten ibarettir. Kolçomaklar müselleh kuvvet halında kolhoz ve sovhozlara baskın yaparak malkaranı getiriyor, mahsulat ve ekini imha ederek müesseseleri yakıyorlar. Böyle açık ve aktif terör herekletile beraber kolçomaklar kolhozları içeriden zebt etmeye sey ediyorlar. Bu hususta kolçomaklar Şatırlı, Yevlah, Berde, Koyunlu, Hayaslı, Şeyhbabalı, Gegülgler, Zümurhaç gibi dairelerde büyük muvaffakiyetler elde etmişlerdi. Kolçomakların emrlerine itaat etmeyen Koyunlu ve Hayaslı kimi yerlerde kolhoz reisleri katledilmiştir.

«Nahçivanlı» imzası ile Z.Vostokaya malumat veren birisi Nahçıvan Cumhuriyetinde mevcut 42 kolhozda iştirak eden köylülerin bu vakte keder 1929 senesi iptidasına kadar emlak, arazi ve ekinlerini birleştirmemiş olduklarını kaydediyor.

Bakı vilayetinde yüzlerce köylünün muhakemesi başlanmıştır. Şamahıda, Bakıdan gelen seyyar mahkeme, Sovyet aleyhine nümayişler icra etmiş, kolhoz, erzak komiteleri ve s. Sovyet müesseseleri reislerini dövmüş olan köylülerin 1928–1929 senelerde muhakemesi davam ediyordu.

Şarur mahallinde, Bakıdan gitmiş amele muhafazasına köylüler baskın yaparak öldürmek istemişlerdir. (Z. V. 1929 № 273) Yine aynı gazete Gence vilayetinin Şamhor mahallinde köylüleri erzak vermeye davet eden ve erzaklarını gizletmiş olan köylülerin 19 rehberi tevkif edilmiştir.

Karabağda, Hankendi ile Laçın arasında Moskva komsomolları öldürülmüştür.

Mürselli hadisesi Azerbaycan’ın Muğan ve Mil bozkırlarında icra edilen rus kolonizasyon siyasetine karşı müthiş bir kıyamdı. Salyanda davam eden seyyar mahkeme, köylülerin Kür bentlerini aşarak bütün Muğan ve Mili denize çevrildiklerini, bütün ekinleri, rus muhacir köylerini mahvettiklerini meydana koymuştur. (Z. V. 1929 № 140)

Aynı hadise Kara Sakal kanalı etrafında dahi baş vermiş, bütün ekinlerle beraber yeni rus muhacir köyleri de batmıştı.

II

Bakıda çıkan «Komünist» gazetesi (1929 № 152) Azerbaycan kazalarında Sovyet hükümetinin erzak hazırlığına karşı kuvvetli bir mukavemet başladığını, erzakın kuyularda gizletilerek hükümetin sabit fiyatile satmaktan imtina edildiğini, bu yüzden erzak hazırlığı programının yüzde 40-ı tatbik olunduğunu, Azerbaycan kazalarında bir çok köylü tevkifatı yapıldığını yazmakta idi. Bu erzak cephesindeki mukavemet münasebetiyle Salyanda, Lenkeranda, Kubada, Hızıda, Şirvan, Ağdam, Göyçay ve s. yerlerde köylüler üzerinde icra edilen muhakemeler harekatın ne kadar ciddi ve geniş bir mikyasta olduğuna delil idi. Köylülerin aktif iktisadi mukavemet ve mücadeleleri üzerine 1928–1929 senesi Sovyet seçkileri zamanı gösterdikleri asabiyeti dahi ilave edecek olursak, harekatın siyasi ceneti dahi tekmil edilmiş olur.

Sovyet hükümeti halkın yüzde 86 kısmini seçki hakkından mahrum etmiştir. Seçkilerde yalnız amele ile yoksul köylüler iştirak edirdiler. Köyün hallı ve orta hallı ekincileriyle burjuva ve ufak burjuvaları vatandaşlık hakkından, ulema, tüccar ve toprak sahibi eski aristokrasi kimi mahrum edilmişlerdi.

Halbuki, ziraat hayatı hemin hallı ve orta hallı köylülerin elinde bulunmakta idi. Kendi emlaklerini, mallarını ve mahsullerini ellerinde saklamak üçün memleketin bu yegane müstakil ve çalışkan zümrelerini memleket idaresine dahi sahip olmaya sevk etti. Komünistlerle müthiş ve kanlı mücadele başlamıştı. Köylüler komünistlerin seçki komisyonlarını işgal ettiler, kaza seçkilerini ellerine aldılar, komünistleri döverek kovdular, çok yerde onlarla, yüzlerce komünist katledildi, komünistlerin seçki içtimalarına hücumlar yapılarak müesseseler zapt olundu. Bezi kazalarda komünist teşkilatları yandırıldı, komünistler diri-diri ateşe atıldı…

Köylünün Sovyet-komünist listesine karşı vazettiği liste ekseriyet kazanmağa başladı. Bunu gören komünist hükümeti kazalara rus amelesinden ibaret ceza ayarları gönderdi. Bununla beraber 1928–1929 intihabatında komünistler seslerin yüzde 11,2-sini, komsomollar yüzde 12,4-nü, köylüler yüzde 66,4-nü kazanmağa muvaffak oldular.

* * *

İşte, böyle bir şerait altında 1929 senesi Martında Azerbaycan komünist fırkasının 9-cu kongrası toplanıyordu. «Komünist» gazetenin (6 ve 8 Mart 1929 № 54–56) yazdığına göre, kongra toplanmadan, komünist fırkasının hususi komisyonları keza, nahiye, şehir ve köy fırka teşkilatlarında tasfiye yapmış, sağ, sol ve milliyetçi kimi muhalif unsurları çıkardıktan sonra intihab etmiş olduğu 177 kişiden kongraya 129 kişi gelmişti. Bu keder dikkat ile intihap olunan heyeti merkezi tam üç ay sonra, bütün keza ve köy teşkilatları ile beraber iflas etti. 1929 senesi temmuzunda Moskvada vuku bulan bir icma Azerbaycan komünist teşkilatlarının sağlar elinde bulunduğuna köylü harekatında köylüleri himaye ettiğine karar vermiş 9-cu kongranın intihap ettiği Eli Haydar, Yusuf ve Mirzoyan ve onlarla beraber bütün «rehber heyetlerini» azletti. Azerbaycan komünist fırkasının başına Gikalo nam birisi tayin edildi.

Moskva, komünist fırkasının iflasını, 25 temmuz 1929-cu il tarihli bir temini ile («Pravda» 1929 № 171) izah ediyordu. Gerek bu izahtan, gerekse Varaslavskinin («Pravda» 1929 № 165), Gikalonun («Pravda» 1929 № 175) A.Stolyarov («Pravda» 2 Ağustos 1929), Meerzon ve Pşeniçik («Pravda» 28 Temmuz 1929), Hebib Cebi oğlu («Komünist» 1929 № 183–184) ve diğerlerinin makale, rapor ve beyanatlarından anlaşılan şu idi ki: müthiş temizlik neticesinde toplanan 9-cu Azerbaycan kongrasında intihap olunan heyeti merkeziye köylü harekatının ıe köylü haleti ruhiyesinin tesirinden kendisini kurtaramamış, bilakis Azerbaycan teşkilatları, mülkiyetçi komünistlere karşı himaye eden adamlar eline düşmüştür. Hatta Azerbaycan komünist fırkası sağ cereyanla mücadele edenlere karşı mücadele etmiştir.

Gikalo, bunları aradan kaldıracak Azerbaycan kazalarında hakim mevkiinde bulunan halli köylüleri sıkacak ve imtina edecekti. Bunu üçün her şeyden evvel:

1. NEP devrinde toprak ve mal sahibi olmuş orta halli köylülerin «fazla» hayvanları ellerinden alınacaktı.

2. Yoksul ve ortabab köylüler kolhozlara celp olunacaktı.

3. Hususi ziraat bu suretle tehdit edilirken kollektiv ziyarete revaç verilecek ve köyde hakimiyet bu kollektivde formalaşacaktı.

4. Hususi ticaret tamamile kaldırılacak.

5. Mekteplerden komünist olmayan muallim ve talebe ihraç olunacaktı.

Gikalo bunları «muvaffakiyetle» yaptı.

1929 senesi illerinden itibaren, hallı ve orta hallı köylülerin toprak, hayvan, emlak ve mahsulatı, ne varsa, müsaderesine ve kollektivlere verilmesine karar verdi. Bu, Azerbaycan’da «umumi kollektivizeye» geçiliyor demektir. Artık büyük sanayi yüzde 99,6, büyük ticaret yüzde 100, kiçik ticaret yüzde 62,7, ufak, el sanayisi bele yüzde 56,3 kollketivize edilmişti. («Pravda» 8 Teşrini sani). Köylerde hususi ziraat, kollektiv ziraat üzerinde fakiyete malik olması, Sovyet hükümetine bir kaç cihetten müşkülat yaratıyordu.

1. Sovyet hükümeti erzak toplamıyordu.

2. Beş illik planın tatbiki üçün lazım olan miladdi iptidaiyeti, dahili istikraz ve vergileri ala bilmirdi.

3. Siycseten köylere ve memlekete mülkiyetçi köylü hakim durmakta idi.

4. Pazar ve piyasa bu köylü nüfuzunda idi.

5. Nihayet, memleketin fikri ve hayatı dahi muhite hakim bulunan bu ufak burjuva zümresinin tahtı hakimiyetinde idi.

Umumi kollketivize bunların hepsini halledecekti. Bir defe mülkiyetçi, orta hallı ziraat tarafları köylü bir sınıf olarak meydandan kalkacak, saniyen: bütün ziraat kollektivlerde toplanacakdı.

Kollektiv ziraat ve ya kolhozlardan gaye, ziraat şimdilik sosyalize değildi. Bu ameliye, bilahare, bilhassa beş illik plan tatbik edilibse, bütün aleti-ziraiyyeti avaz ede bilecek keder traktör mevcut olduktan sonra yapılacaktı. Şimdilik ise kolhozlar Sovyet hükümetine, köylünün elinden ala bilecek bir vasıta rolünü oynayacaktı.

Azerbaycan köylüsünün ireliden bahsedeceğimiz kimi, bir hususiyeti vardır: o, daima aktivdir. Rusya’da 19-cu esrin sonlarına keder davam eden kölelik rejimini o, hiç bir zaman yaşamamış, kendisini hür hissetmiş ve hür bulunmuştur. Kendi varlığını, şahsiyetini ve hakkını müdrik bulan Azerbaycan köylüsü, beş illik plan, erzak istihzarı, kollkektivize, vergiler, istikrazlar ve nihayet, bütün mevcudiyetini imha eden «bir sinif olarak kolçomakların imhası» kararına karşı müselleh kıyamla cevap verdi. 1929 senesi sonlarından başlayan ve hele davam eden bu kıyam 1930 senesi Şubat-Mart-Nisan aylarında geniş ve kanlı bir şekil aldı. Azerbaycan’ı baştanbaşa istila eden bu köylü kıyamı, Azerbaycan’ın siyasi, iktisadi, askeri ve içtimai hayatında pek mühim tebeddülatı mucip oldu.