Kitabı oku: «Mizantrop», sayfa 7

Yazı tipi:

SCENA TRZECIA

ELIANTA, FILINT, CELIMENA, ORONT, ALCEST

CELIMENA

Widzisz mnie, droga moja, dręczoną nie żartem
Przez panów nazbyt zgodnych w życzeniu upartem;
Jeden i drugi żąda tu z furią zaciekłą,
By między nimi serce me wybór orzekło
I bym, jednemu głosząc wyroki łaskawsze,
Drugiemu tkliwych starań wzbroniła na zawsze.
Czyż to jest gdzie w zwyczaju, odpowiedz mi szczerze¹⁶¹?

ELIANTA

Nie żądaj lepiej zdania mojego w tej mierze:
Zawiodłabyś się, licząc na wyroki moje,
Bo ja za otwartością w każdej sprawie stoję.

ORONT

Próżno pani wymówek tutaj dłużej szuka.

ALCEST

Na nic się już nie przyda cała twoja sztuka.

ORONT

Musisz, musisz przemówić i przeważyć szalę.

ALCEST

Dla mnie już to wzdraganie jest znaczące wcale.

ORONT

By zakończyć ten zatarg, czekam twego słowa.

ALCEST

Milczenia twego jasną będzie mi wymowa.

SCENA CZWARTA

ARSENA, CELIMENA, ELIANTA, ALCEST, FILINT, AKAST, KLITANDER, ORONT

AKAST

do Celimeny

Przybywamy tu obaj w te progi łaskawe,
By rozjaśnić wraz z panią pewną drobną sprawę.

KLITANDER

do Oronta i Alcesta

Szczęśliwie spotykamy tu panów w tej porze,
Gdyż ich sprawa ta również nieco obejść może.

ARSENA

do Celimeny

Nie wiem, co pani, znów mnie tutaj widząc, powie,
Lecz przyczyną zjawienia mego ci panowie:
Obaj przybyli do mnie wynurzać swe żale¹⁶²
Na czyn, w który uwierzyć niezdolnam jest wcale.
Wiem, że twa dusza w gruncie czuje nazbyt godnie,
Bym cię mogła posądzić o tak niecną zbrodnię;
Wiara ma jest nad wszelkie świadectwa niezłomna;
I w mej przyjaźni drobnych poróżnień niepomna¹⁶³
Pośpieszam wraz z panami, by ujrzeć z rozkoszą,
Jak te oszczerstwa jawną tu klęskę ponoszą.

AKAST

Chciej nam pani wyjaśnić, prosim uniżenie,
Jak tłumaczyć należy dwu tych listów brzmienie:
To piszesz do Klitandra stylem tak wymownym¹⁶⁴.

KLITANDER

Oto list do Akasta w swym brzmieniu dosłownym.

AKAST

do Oronta i Alcesta

Panom również to pismo musi być dość znane,
Gdyż nie wątpię, że serce pani, tak wylane,
Dało i wam miłosne uczuć swych zadatki,
Oto więc ten dokument, w istocie dość rzadki:

«Dziwny z ciebie człowiek, Klitandrze, aby mi brać za złe mą wesołość i czynić wymówki, że nigdy nie jestem tak rozbawiona jak wówczas, gdym z dala od ciebie. Jest to zarzut najniesprawiedliwszy pod słońcem; jeżeli się nie zjawisz dość szybko, aby mnie zań przeprosić, nie przebaczę ci póki życia. Nasz zacny wicehrabia, równie poczciwy, jak niezgrabny…»

Szkoda, że go tu nie ma.

«…zacny wicehrabia, od którego zaczynasz swe żale, nie jest człowiekiem który mógłby być dla mnie niebezpiecznym; zresztą od czasu, gdy go widziałam plującego trzy kwadranse w studnię i przypatrującego się kółeczkom na wodzie, nie mogłam nigdy przekonać się do niego. Co się tyczy tego głuptaska markiza…»

To ja, moi panowie, bez próżności zbytniej.

«…co się tyczy markiza, który wczoraj, twoim zdaniem, zbyt długo trzymał mnie za rękę, jest to postać zgoła bez znaczenia: ot, jeden z rycerzy, co to bardzo wspaniale noszą płaszcz wiatrem podszyty. Osobistość z zielonymi wstążkami…»

Do Alcesta:
To do pana.

«Osobistość z zielonymi wstążkami bawi mnie niekiedy porywczością i dziwactwem, ale sto razy częściej wydaje mi się najnieznośniejszą figurą pod słońcem. Co zaś do sonecisty…»

Do Oronta:
O panu tu jeszcze zaszczytniej.

«Co zaś do sonecisty, który obecnie znęca się nad literaturą i chce na przekór całemu światu, zostać autorem, nie mam po prostu tyle cierpliwości, aby słuchać, co on do mnie mówi; proza jego nudzi mnie nie mniej od wierszy. Zrozum więc, że nie zawsze bawię się równie dobrze, jak sobie wyobrażasz, że wśród rozrywek, w które się czasem daję wciągnąć, brakuje mi pana więcej, niżbym pragnęła i że najlepszą zaprawą każdej przyjemności jest obecność kochanych osób».

KLITANDER

Teraz na mnie kolej:
Piękny wzór charakteru widzim tu panowie¹⁶⁵;
Wiemy, jak się po prostu ta rzecz w świecie zowie.
Dość na tym. Teraz śpieszym, gdzie tylko kto zdoła,
Przymioty twego serca rozsławić dokoła¹⁶⁶.

AKAST

Mógłbym i ja dorzucić parę słówek przy tem,
Lecz gniew mój nazbyt wielkim byłby tu zaszczytem;
I wprędce ci dowiodę, że markiz wyśmiany¹⁶⁷
Znajdzie cenniejsze serca, by zgoić swe rany.

SCENA PIĄTA

CELIMENA, ELIANTA, ARSENA, ALCEST, ORONT, FILINT

ORONT

Jak to! więc w taki sposób obchodzisz się ze mną,
Wyznawszy mi tylekroć swą miłość wzajemną!
Więc serce twoje, strojne w tkliwych uczuć maskę,
Na cały świat kolejno przenosi swą łaskę!
Byłem naiwny, zgoda, ale, pani miła,
Koniec już tego; dzięki, żeś się tak zdradziła;
Zyskuję dziś mą wolność i zemstę zarazem
W świadomości, co tracisz z moim sercem razem.

Do Alcesta

Wolne panu zostawiam pole; od tej pory
Z mej strony w swych pragnieniach nie znajdziesz zapory.

SCENA SZÓSTA

CELIMENA, ELIANTA, ARSENA, ALCEST, FILINT

ARSENA

do Celimeny

Przebóg! słysząc to wszystko, wyznać muszę szczerze,
Po prostu tracę zmysły, uszom swym nie wierzę!
Czyż była kiedy zdrada równie niesłychana?
Nie tyle mi o innych chodzi, co o pana:

wskazując Alcesta

Ten człowiek, który w tobie kładł swą miłość całą,
Człowiek takiej wartości i z duszą tak stałą,
Który ciebie ubóstwiał, który w każdej dobie
Był gotów ci…

ALCEST

Daj pokój, proszę, mej osobie.
Pozwól pani, bym własne sam załatwiał sprawy
I oszczędź mi opieki twej nazbyt łaskawej.
Próżno me serce taką zaszczycasz obroną,
Odpłacić ci twych trudów nie jest zdolne ono;
I gdybym w innych ślubach pragnął zemsty mojej,
Nie w twoim sercu wówczas szukałbym ostoi¹⁶⁸.

ARSENA

Ech! czyliż pan doprawdy tak mocno w to wierzy,
Że na jego osobie komuś tu zależy?
Niemałą być twa próżność musi, moim zdaniem,
Jeśli się mogła łudzić tak chlubnym mniemaniem;
Wzgardzonego przez panią towaru odpadki
Nie mają w moich oczach ceny nazbyt rzadkiej;
Nie łudź się, jeśli łaska, i noś się mniej dumnie,
Tego, czego ci trzeba, nie znalazłbyś u mnie;
Zwróć na nowo do pani twe dawne zapały,
Niech związek tak dobrany świat podziwia cały¹⁶⁹.

SCENA SIÓDMA

CELIMENA, ELIANTA, ALCEST, FILINT

ALCEST

do Celimeny

Ha! znosiłem w milczeniu wszystko do tej chwili,
Pozwalając, by inni przede mną mówili.
Cierpliwość ma w tej próbie byłaż dość powolną?
I czy wolno mi teraz…

CELIMENA

Tak, wszystko ci wolno.
Możesz się skarżyć, gniewać; słuszność po twej stronie,
Przeciw twym słowom nic w mej nie powiem obronie.
Zawiniłam, wyznaję; w poczuciu mych błędów
Nie chcę próżną wymówką kupować twych względów.
Nie dbałam o gniew tamtych ani ich zamiary,
Lecz wobec ciebie winną czuję się bez miary.
Powodów masz zbyt wiele do swojej urazy,
Występną być w twych oczach muszę tysiąc razy.
Wszystkie pozory tutaj o mej zdradzie głoszą,
Nienawidzić mnie będzie dla ciebie rozkoszą.
Uczyń to więc, zezwalam¹⁷⁰.

ALCEST

Zezwalasz, niewierna!
Lecz czyż ma miłość na to zezwoli bezmierna?
I choćbym nienawidzić pragnął z całej duszy,
Czyż ta chęć moja serca pragnienia zagłuszy?

Do Elianty i Filinta

Patrzcie: niegodna tkliwość miękczy serce moje;
Za świadków mej słabości biorę was oboje.
Lecz to nie wszystko jeszcze; ujrzycie za chwilę,
Jak do samego końca ten kielich wychylę,
By dowieść, że kto rozum w świecie widzi, błądzi,
I że sercem, jak ludźmi, czucie samo rządzi.

Do Celimeny

Dobrze zatem, nieszczęsna; zapomnę twej zdrady;
Zdołam w mej duszy zatrzeć te bolesne ślady;
Spróbuję twoje młode lata mieć na względzie,
Co zbyt łatwo smakują w płochym świata błędzie,
Jeśli dzisiaj twe serce zechce dzielić ze mną
Mój zamiar, by tę ludzkość porzucić nikczemną
I razem ze mną życie na nowo rozpocznie
W pustkowiu, kędy osiąść zamierzam bezzwłocznie.
W taki jedynie sposób, wszystkim oczywisty,
Możesz okupić twoje niegodziwe listy;
Tak tylko, mimo hańby dotkliwe rozgłosy,
Będzie mi wolno z tobą podzielić me losy¹⁷¹.

CELIMENA

Jaż bym w mym wieku miała wyrzekać się świata
I w samotnej pustyni grzebać młode lata?

ALCEST

Jeśli chcesz dzielić mojej miłości zapały,
Cóż cię wówczas obchodzić może świat ten cały¹⁷²?
Czyż nie będzie ci wszystkim wspólna dola nasza?

CELIMENA

W dwudziestu leciech zbyt nas samotność przestrasza.
Nie czuję się dość silną ani dość wytrwałą,
By w podobnym zamiarze grzebać przyszłość całą.
Lecz jeśli dar tej ręki winę moją zmaże,
Na śluby z tobą wreszcie się dzisiaj odważę¹⁷³
I węzeł ten…

ALCEST

Nie, pani; nie pragnę go wcale;
Odmowa twoja wreszcie przeważyła szalę;
Skoro w związku, co wiecznie spaja dusze obie,
Niezdolnaś wszystko we mnie znaleźć, jak ja w tobie,
Gardzę twym sercem; i ta zniewaga dotkliwa
Z hańbiących pętów już mnie na zawsze wyrywa¹⁷⁴.

SCENA ÓSMA

ELIANTA, ALCEST, FILINT

ALCEST

Pani, sto cnót jaśnieje w twej piękności młodej,
W tobie jednej szczerości widziałem dowody,
Twą zacność już od dawna cenię najgoręcej;
Lecz przyjm ten hołd ode mnie, nie żądając więcej:
I przebacz, że to serce wśród okrutnej męki
Nie waży się zapragnąć szczęścia z twojej ręki.
Zbyt niegodnym się czuję i pojąć mi trzeba,
Że mnie snadź do tych związków nie stworzyły nieba;
Że byłby to dla ciebie towar nazbyt tani
To, czym wzgardziła inna, tak niegodna pani;
Że wreszcie serce…

ELIANTA

Porzuć o mnie niepokoje¹⁷⁵;
Ta ręka już znalazła także więzy swoje
I oto twój przyjaciel, gdy poproszę o to,
Gotów byłby ją przyjąć, jak sądzę, z ochotą.

FILINT

Och, gdybyś serca mego wysłuchała chęci,
Wraz ono krew i życie dla ciebie poświęci.

ALCEST

Obyście w czuciach waszych, jak tego wam życzę,
Mogli czerpać wiek cały prawdziwe słodycze;
Ja, z wszystkich stron zdradzony, zdeptany niegodnie,
Uciekam z tej otchłani, gdzie panują zbrodnie;
Będę szukał odległej na świecie ustroni,
Gdzie uczciwym człowiekiem być nikt mi nie wzbroni¹⁷⁶.

FILINT

Śpieszmy, pani, nie szczędźmy gorącej namowy,
By zmienić w jego sercu zamiar tak surowy.

161.Czy to jest gdzie w zwyczaju – Długie ociąganie się z wyznaniem uczuć i trzymanie wielbiciela w niepewności należało do stylu ówczesnej wykwintnisi. Julia d'Angennes, królowa „pałacu Rambouillet”, wytrzymała tak przez 14 lat pana de Montausier. Tego pana de Montausier wymieniano jako jeden z pierwowzorów Alcesta. [przypis tłumacza]

162.Obaj przybyli do mnie – Można raczej przypuszczać, że to Arsena pokierowała tym wszystkim. [przypis tłumacza]

163.drobnych poróżnień niepomna – Słowa te mówi Arsena obłudnie, z odcieniem ironii; przyszła oczywiście po to, aby się nacieszyć upokorzeniem znienawidzonej rywalki. [przypis tłumacza]

164.To piszesz – Ta nieopatrzność w pisaniu świadczyłaby, iż Celimena jest młodą jeszcze zalotnisią; dojrzała kokietka nie dawałaby takiej broni przeciw sobie. [przypis tłumacza]

165.Piękny wzór charakteru – Co myśleć o tej scenie z listami? W ich oświetleniu cała „zdrada” i „przewrotność” Celimeny zakrawałaby w istocie na pustotę pensjonarki! Czy Molier chciał pokazać, jaka to gąska owija nieraz koło małego paluszka poważnego i niepospolitego mężczyznę, i tym komiczniej oświetlić tragizm miłości Alcesta? Czy powodował się względami na obyczajność sceniczną, która nie dopuszczała wówczas pokazania w teatrze istotnie występnej kobiety i traktował te listy raczej jako niewinny symbol poważniejszych wykroczeń? A może Molier, mając, w chwili gdy pisał ten piąty akt, na myśli siebie i Armandę, silił się wmówić w siebie, że jej przewiny nie przekraczają granic płochej kokieterii? Trudno odpowiedzieć na to. Twórczość Moliera jest tak syntetyczna, iż obejmuje bardzo wiele odcieni i dopuszcza rozmaitą interpretację. Dowodem dyskusja około Mizantropa trwająca półtrzecia wieku i bynajmniej niewyczerpana. Bądź co bądź, podobnie jak Harpagon skąpstwa, tak Celimena zostanie najpełniejszym wyrazem zalotności. [przypis tłumacza]

166.Teraz śpieszym, (…) rozsławić dokoła – Nowy rys brutalności obyczajów, jaka kryła się pod dwornościami tego wielkiego, największego świata! I ciągnie się to długo, aż po koniec osiemnastego wieku: czytajmy Bussy Rabutma, Saint-Simona, Laclosa, panią d'Epinay i in. Słuszną uwagę na korzyść naszego społeczeństwa czyni J. Lemaître, iż „bez szczególnych w tej mierze pretensyj, większość mężczyzn odznacza się dziś rycerskością bardziej skrupulatną niż ci ludzie, dla których miłość i dworność była jedynym zatrudnieniem”. [przypis tłumacza]

167.markiz wyśmiany – Ostatnie słowa, jakie wypowiada każda figura w sztukach Moliera, streszczają zwykle jej charakter. Tak i tutaj: Klitander przede wszystkim plotkarz, Akast przede wszystkim zarozumialec. [przypis tłumacza]

168.Nie w twoim sercu – Ten Alcest ma jednak sposób mówienia „prosto z mostu” dosyć pozbawiony wdzięku. [przypis tłumacza]

169.Ech! (…) świat podziwia cały – Arsenie, zawiedzionej ostatecznie w swych nadziejach co do Alcesta, nie pozostaje nic innego, jak wykonać odwrót, wypuszczając jeszcze ostatnią zatrutą strzałę. [przypis tłumacza]

170.Uczyń to wiec, zezwalam – Celimena jest zawsze sobą: nieomylny instynkt wskazuje jej jako najlepszą drogę to odwołanie się do wielkoduszności Alcesta. [przypis tłumacza]

171.Dobrze zatem (…) losy – W tej tak ciężkiej dla duszy jego próbie, Alcest znajduje w sercu swoim ton szlachetny i godny. [przypis tłumacza]

172.Jeśli chcesz dzielić (…) świat ten cały? – Szlachetne i naiwne zarazem pojęcie miłości. [przypis tłumacza]

173.śluby z tobą – To, czego nie uzyskała wprzód gorąca miłość Alcesta, sprawiła zachwiana pozycja światowa Celimeny: naraziwszy się na zemstę wpływowych wielbicieli oraz groźnej „przyjaciółki”, rada będzie znaleźć tarczę w osobie Alcesta. [przypis tłumacza]

174.I węzeł ten (…) wyrywa – Rozważano nieraz kwestię, czy gdyby Celimena bardzo chciała, Alcest nie uległby jednak. Być może nie, zasadniczym bowiem rysem Alcesta jest duma: otóż o ile serce jego zdolne było przebaczyć Celimenie i ukryć przy jej boku swą miłość na „pustyni”, o tyle duma jego zanadto by cierpiała, gdyby mu przyszło pozostać z nią w Paryżu i stać się pośmiewiskiem wszystkich dudków. [przypis tłumacza]

175.Pani (…) niepokoje – Mimo swych wielkich cnót, ten Alcest, jak wszyscy ludzie wyłącznie zapatrzeni w siebie, ma w życiu codziennym geniusz niedelikatności: wobec Elianty dopuszcza się jej już po raz wtóry. Toteż Elianta, która ostatecznie jest kobietą, odpowiada mu dość sucho; mimo całego uznania, a może dawnej tkliwości dla Alcesta, już ma tego dosyć. [przypis tłumacza]

176.Będę szukał (…) nie wzbroni – To zakończenie, na pozór niedostateczne, jest jedynym tutaj prawdziwym i możebnym. Molier rozwiązuje niekiedy swoje komedie dorywczo i sztucznie, aby zakończyć na wesoło tragiczne konflikty, ale nigdy żadna postać nie zbacza u niego na włos z linii swego charakteru. W większości jego sztuk charaktery i namiętności rodziców czy opiekunów stoją na przeszkodzie do połączenia kochanków i wówczas można tę przeszkodę usunąć; ale tutaj pewne właściwości charakteru niepodobne do pogodzenia tkwią w samym Alceście i Celimenie. To, co ich dzieli, nie jest zewnątrz nich, ale w nich samych. Tak więc od początku do końca sztuka ta jako „komedia charakterów” jest bez skazy. [przypis tłumacza]