Kitabı oku: «Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1»
Мөхәммәт Мәһдиев дөньясы…
Мөхәммәт Мәһдиев диюгә, ХХ гасырның соңгы утыз елында татар әдәбияты, мәдәнияте, гыйлем-мәгърифәте мәйданында иң билгеле фикер ияләренең берсе, иҗаты һәм гамәлләре белән халык мәхәббәтен һәм хөрмәтен яулаган затлы-зыялы шәхес күз алдына килә.
Милли әдәбият тарихында Мөхәммәт Сөнгатулла улы Мәһдиев беркемне дә кабатламый торган үз язу стиле, манерасы булган язучы сыйфатында таныла. Әсәрләре сүз сәнгатебезгә лиризм һәм хисси тәэсирлелекне кайтара, милли фәлсәфә формалаштыра, татар тормышын сурәтләүнең өр-яңа мөмкинлекләрен күрсәтә.
Аның әдәби һәм гыйльми эшчәнлеге чордашлары тарафыннан гомуми агымга кушылмаган милли характерлы иҗат буларак кабул ителә һәм бәяләнә. Фәндә ул татар әдәбият белеме, әдәбият һәм мәдәният тарихындагы үкенечле, фаҗигале сәхифәләрне барлауга тартыла: онытылган яки оныттырылган шәхесләрнең язмышын, игелекле эш-гамәлләрен халыкка кайтаруны үзенең намус эше, бурычы саный. Аның каләме Габделмәннан Рахманколый, бертуган Гобәйдулла һәм Габдулла Бубилар кебек XIX йөз ахыры һәм XX йөз башы татар мәгърифәтчеләре, Габдрахман Сәгъди, Гали Рәхим, Галимҗан Нигъмәти, Фатих Сәйфи-Казанлы кебек совет чоры әдәбият галимнәре һәм әдәбият тәнкыйтьчеләре, милләтпәрвәрләрне югары күтәрә, асыл исемнәрен таныта, милли күтәрелешнең башында торган, идеологлары булган шәхесләрнең күзаллау киңлеген, максатчанлыгын һәм кешелек сыйфатларын калкытып, аларны тарихыбызның түренә уздыра.
Шәҗәрәсендә Таип Яхин кебек мәгърифәтчеләр, Рөстәм Яхин кебек моң иясе композиторлар булган затлы нәселнең җиде буын ата-бабасы муллалык иткән гаиләсендә 1929 елның көзендә хәзерге Татарстан Республикасының Арча районы Гөберчәк авылында, күрәсең, иҗатында татар халкының бәгырен, рухын, милли-мәдәни асылын тасвирлау миссиясе белән дөньяга килә ул…
Әмма кеше язмышлары катлаулы, кайберәүләрне көтеп торган тормыш юлы сынауларга аеруча бай була шул. Октябрь инкыйлабыннан соң муллалыгын ташлап мөгаллимлеккә күчкән әтисе Сөнгатулла 1937 елда кулга алына һәм, «халык дошманы» дигән нахак мөһер сугылып, 1938 елның 5 гыйнварында атып үтерелә.
Буыннардан тапшырыла килгән мөгаллимлек-мәгърифәтчелек киләчәк тормышына юлны сыза. 1944 елда, Сикертән авылында җидееллык мәктәпне тәмамлагач, Арча педагогия училищесына китерә, 1947 елдан Мөхәммәт Сеҗе авылы урта мәктәбендә укытучы-тәрбияче булып эшли башлый, аннары 1948–1950 елларда Саба районының Керәнне җидееллык мәктәбендә тарих фәне укыта. 1950–1954 елларда Балтыйк Хәрби-диңгез флотында хезмәт итеп кайткач та, 1955–1960 елларда, Арча төбәге мәктәпләрендә укытучылык хезмәтен дәвам иттерә. 1959 елда, читтән торып укып, Казан дәүләт педагогия институтының тарих бүлеген тәмамлый.
1960 елда М. Мәһдиев Казан дәүләт университетының татар әдәбияты кафедрасы каршындагы аспирантурага укырга килә һәм, аны тәмамлап, 1964 елның мартында «1917–1932 елларда татар совет әдәби тәнкыйте» дигән темага кандидатлык диссертациясен яклый. 1990 елга кадәр Казан дәүләт университетының татар әдәбияты кафедрасында эшли. Төрле елларда татар халык авыз иҗаты, әдәби тәнкыйть, ХХ йөз башы татар әдәбияты, дөнья әдәбиятының актуаль мәсьәләләре хакында курслар алып бара. Иҗат эше белән шөгыльләнүче студентлар өчен оештырылган «Әллүки» әдәби-иҗат берләшмәсен җитәкли, бик күп яшь талантларга әдәбият мәйданына чыгарга фатиха бирә.
Остазлык-мөгаллимлек юлы исә әдәбиятта тәүге тапкыр каләм сынаудан – халыкның сөекле язучысы, яратып укыла, хәтта яттан сөйләнә торган әсәрләр авторы, Татарстан Республикасының Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты (1990), Татарстан Республикасының халык язучысы (1993) булып танылу юлы белән янәшә бара.
Язучы-прозаик сыйфатында М. Мәһдиев исеме матбугатта алтмышынчы еллар ахырыннан күренә башлый. 1967 елны «Казан утлары» журналының бишенче санында «Этюдлар» дигән баш астында берничә кыска хикәясе – әдәби парчалары басылып чыга, ә тагын бер елдан шул ук журнал битләрендә «Без – кырык беренче ел балалары» исемле повесте дөнья күрә һәм киң катлау укучылар, әдәби тәнкыйть тарафыннан татар прозасындагы яңалык итеп каршы алына. Мондый олы бәянең сәбәпләрен барлап, А. Гыйләҗев болай дип яза: «Җитмешенче еллар… Татар әдәбиятында «Нефтьчеләр турында языгыз, эшчеләр сыйныфын күтәрегез!» дигән өндәүләр хөкем сөргән сөремле еллар! Мөхәммәт Мәһдиев ашыгып-кабаланып нефтьчеләр ягына борылмады. Бондюг заводының минераль ашламалары турында да язарга ашыкмады, һаман үз юлыннан тайпылмыйча, иманына хак калган хәлдә, Казан артында, татар теленең җиләкле аланнарында әйләнде, һаман шул Кесмәс үзәнендә, Масра кырларында, торналар төшә торган изге басуларда көн күрүче олы, гаҗәеп бай рухлы татар халкына сүзләрдән һәйкәл койды»1. Чыннан да, татар әдәби тәнкыйте М. Мәһдиевнең беренче әсәрләреннән үк милли әдәбиятыбызга гади кешеләрнең бай рухи дөньясын, татар тормышының матурлыгын җырлаучы, тел-сөйләм ярдәмендә моң тудыручы прозаик килүен таный.
Бу чор татар әдәбиятында лирик проза активлашып, Ф. Хөсни, Р. Төхфәтуллин, Ә. Баянов, М. Юныс һ. б. күп кенә язучылар әсәрләрендә, укучыны текстка җәлеп итү, аның хис-кичереш дулкыннарын кузгату, фәлсәфи фикерләрне туплап тору максатыннан, лирик өстәлмәләр, психологик, фәлсәфи чигенешләр кулланыла башлый. Аларда лирик-эмоциональ башлангычның көчле бирелүе татар прозасында яңа әдәби күренешләр хасил булуны хәбәр итә. Биографик, төгәл-тарихи мәгълүматлар урын тапкан, шуның белән бергә милләт, халык тормышындагы хәлиткеч мәсьәләләр хакында уйланып һәм уйландырырлык итеп язылган мондый әсәрләрнең ышандыру көче зур булып, алар әдипләргә укучы белән турыдан-туры сөйләшү алып барырга мөмкинлек бирә. Шул ук вакытта шәрык прозасыннан традиция булып килгән лиризмга омтылу, лирик чигенешләр һәм өстәлмәләрнең ритмик кабатлануларга, катлаулы сурәт төзүгә, риторик эндәшләргә нигезләнүе күзәтелә. Чәчмә текст шигъри әсәрнең аерым закончалыкларына туры китереп төзелә башлый.
Модернизм чикләрендә хасил булган, символизмга һәм авангардка хас мондый стильне әдәбият белемендә «орнаментализм»2 дип йөртәләр. Күп язучылар әсәрләрендә үзен нык кына сиздерсә дә, аны әдәбият мәйданына яңалык дәрәҗәсендә чыгаручы, шиксез, М. Мәһдиев иҗаты иде. Чөнки форма хасиятләре биредә эчтәлеккә: татарлыкны һәм көнитештә, һәм рухи яктан милли сыйфатларны ассызыклауга буйсындырыла. А. Гыйләҗев хаклы рәвештә билгеләгәнчә, «аның үзенчәлеге шунда иде ки, әдәбиятыбызга татарча яза алучы, татар рухлы, татар халкының моңын аңлаган татар язучысы килде»3. Моңа кадәр татар прозасында актив кулланылмаган әдәби алымнар ярдәмендә М. Мәһдиев татарның матди һәм рухи тормышын, татар дөньясын тулы бер образ дәрәҗәсендә сурәтләү мөмкинлеген таба.
Романтик-сентименталь характерлы хикәяләүче тудырылу прозаикның әсәрләрен романтик иҗатка якынайта, ләкин әсәрләрдә урын, аеруча вакыт төгәллеге вакыйгаларны һәм ситуацияләрне детерминацияләргә мөмкинлек бирә: аларның сәбәпләре заманда, җәмгыятьтә, илдә алып барылган идеологиядә булып чыга. Хикәяләүче яки автор образы, вакыйгаларны күзәтүче булып калмыйча, катнашучы герой дәрәҗәсенә күтәрелә. Әсәрнең иҗатчысы, язучы-автор белән янәшә әсәр тукымасында тагын бер автор образы пәйда була. Язучы-автор уңай герой ярдәмендә белдерергә мөмкин булган фикерләр автор образы аша укучыга ирештерелә.
Автор образы уңай геройга хас булырга мөмкин барлык сыйфатларга ия: вакыйгаларны, кешеләрнең эш-гамәлләрен бәяләүдә гадел, нечкә һәм саф күңелле, күзәтүчән, туган җирне-туфракны яратучы, хезмәт кешесе, тормыштагы күңелсез мизгелләрне авыр кичерүче һ. б. шундый яклары белән укучы күз алдында характер булып калка. Хикәяләүченең автор белән тәңгәлләшүе аның фикерен субъективлаштыра һәм укучы белән сөйләшүне ышанычлы-дустанә дулкында алып барырга мөмкинлек бирә. Мондый хикәяләү социалистик реализм әсәрләре стиленең бөтенләй капма-каршысы булып, татар кешесенең илдәге хәлләрне, вакыйгаларны милли үзенчәлекле кабул итүе, аларга мөнәсәбәт белдерүе кебек яңгырый.
Милли әдәбиятыбыз өчен яңа булган стильнең формалашу билгеләре әдипнең «Без – кырык беренче ел балалары» (1968) исемле беренче повестенда ук күренә. Реализм әдәбиятта, бигрәк тә повесть һәм роман жанрларында бер үзәк герой һәм әлеге образны көчәйтү өчен кулланылган ике-өч ярдәмче геройлар тормышыннан вакыйгаларны сурәтләү традициясен урнаштырган булса, әлеге әсәрдә мондый градациянең ачык билгеләнмәве күзәтелә. Исеме, эпиграфтагы халык җыры, «Автордан» дип аталган кереш повестьның «төп герое» сугыш еллары балалары икәнлекне ассызыклый. Уннан артып киткән геройлар шушы «төп герой»ны формалаштыруда катнаша. Автор укучының игътибарын моңа үзе үк юнәлтә: «Безнең шул елларыбызны билгели торган бер нәрсә булган икән: ул – сугыш, изге сугышның дәһшәте, Бөек җиңү көнен якынайту теләге, фашизмга нәфрәт, героик Армиябезгә чиксез мәхәббәт. Безнең дөньяга карашыбызны әнә шул хисләр формалаштырган икән».
Бөек Ватан сугышы чоры яшүсмерләре тормышына багышланган әсәр иң беренче чиратта шул яшүсмерләрнең берсе кебек кабул ителүче хикәяләүче образының гомумиләштерү көче белән үзенчәлекле. Әсәрдәге вакыйгалылык – колхоз басуларыннан аерылып, педагогия училищесына укырга килгән малайларның көндәлек тормыш күренешләре тезмәсе. Повестьның беренче битләреннән үк «без» исеменнән сөйләү хикәяләүче белән геройлар арасындагы аерманы юкка чыгара. Һәр бәя, һәр фикер «кырык беренчеләр» буыныныкы булып аңлашыла: «Миләрдә ике-өч кенә тирән сыр бар. Аның берсе – сугыш, канкойгыч сугыш турында. Фронтка икмәк кирәк. Без, атасыз калган тәртипсез малайлар, әнә шул икмәкне кырдан җыеп заготзернога озатырга тиешбез. Без инде һәр җәйне шулай эшлибез. Мидә икенче сыр – ашау турында. Кайда гына, кайчан гына авызга кабарлык нәрсә булса, без аны кабарга, йотарга тиешбез…» Яки: «Нәкъ шул секундта ишек ачылып, аннан ике түгәрәк пыяла күренде. Миләр кызу-кызу эшләделәр. Нигә алай? Нәрсә, безнең кеше күргәнебез юкмы әллә? Безме? Без бит фронтка икмәк үстергән малайлар…» Әсәрнең буеннан-буена вакыйга-хәлләрне, геройларны сурәтләп, бәяләп барган хикәяләү вакыты белән шәхсиләшә һәм төрле төсмерләргә бай булып, көлке, ачыну, шатлану, борчылу, ирония һ. б. кичерешләрне укучыга да «йоктыра», күренешләрне җанлы итеп күз алдына бастыра, кызыксындыра. Нәкъ менә хикәяләү рәвеше мозаика бизәкләре төсле чәчелеп урнашкан, төрле геройлар тормышындагы вакыт һәм урын ягыннан гына бер үзәк тирәсенә җыйналган күренешләрне, уртак кискен конфликтлы сюжет җебе булмаса да, беркетеп тора. Чөнки хикәяләүченең детальләштереп, күз алдына китереп бастырырлык итеп, мавыктырып сөйли белү куәсе гаять көчле.
Әсәрдә ниндидер төгәл сюжет сызыгы булмау, күренешләрнең чәчелеп урнашуы, тартмалы композициягә йөз тоту хикәяләүче белән чагыштырганда икенче планда булган геройларның санын арттырырга мөмкинлек бирә. Нәтиҗәдә автор күләм ягыннан зур булмаган әсәр эчендә тулы бер галерея типлар тәкъдим итә. Әркәшә, Әлтафи, Баязитова, Нина Комиссарова, Гыйззәтуллин, Зарифуллин, Хәлил Фәтхиевич, Сабир абзый, Иван Георгиевич, Исмәгыйль агай һ. б. – һәрберсе училище тормышын күптөрле вакыйгалар мисалында яктыртуга өлеш кертә. Хикәяләү рәвеше дә, вакыйга-күренешләр һәм егет-кызларның уй-фикерләре дә әлеге геройлардагы үзгәрешне күрсәтерлек итеп уйланылган. Төрле авыллардан училищега килгән «тәртипсез» балалар повесть тәмамланган 1946 елга укытучы булырга әзер яшь кешеләргә әйләнә. Сугышка киткән укытучыларны махсус белеме булмаган кешеләр алмаштырса да, уку йорты үзенең белем һәм тәрбия бирү бурычын, алга таба тормыш дилбегәсен үз кулында тотачак буында белемле, җаваплы кешеләр, укытучылар, җитәкчеләр әзерләү бурычын лаеклы башкарып чыга. Хикәяләүченең егерме ел узганнан соң үз геройларының тормышына эпилог өлешендә күз ташлавы да шушы фикерне ныгыта.
Ләкин эпилогның башка мөһим вазифалары да бар. Нәкъ менә шушы өлештә хикәяләүче өлкән кешегә, узганны (яшьлекне) сагынучыга әверелә. Аның күңелендәге моңсулык табигать сурәте һәм «мин» исеменнән күңелдәге кичерешләрне тасвирлау аша җиткерелә. «…Машинаның ишеген ачам да моннан күп еллар элек китап күтәреп атлаган сукмакка аяк басам. (…) Таш юл буендагы Әби патша утырткан дип без ышанып сөйләгән каеннарның корыган төпләре карачкыдай бозланып торалар. Кар катыш ала-тилә җир җәйрәп ята. Элек кибәннәр утырган горизонтта яшь наратлар тезелеп киткән». Өзектәге «корыган каен төпләре» һәм «яшь наратлар» әсәр контекстында өлкән буын һәм үсеп килүче яшь буын мәгънәсен ала. Хикәяләүче экзистенциясенең сәбәбе – яшьлекнең үтүенә төшенү белән бергә яшәүнең мәгънәсен, шәхеснең яшәешкә керткән өлешен барлау булып аңлашыла. Бераздан әлеге фикерне, җирдә яшәп, игелекле эш-гамәлләр, башкалар күңелендә якты истәлек, матур хатирәләр калдырып китүенең мөһимлеген М. Мәһдиев «Кеше китә – җыры кала» повестенда үзәк идея итеп күтәрә.
Хикәяләүченең «Безнең эзләрне саклаган берәр истәлек бармы? Чал тарих! Синең битләреңдә безнең эзләр бармы? Менә шушы каеннарга, шушы баганаларга карый-карый, без монда белем алдык, безнең туң миләребез менә шушы урында кыймылдый башлады, менә шушы урында без үзебез җиккән үгезләрдән тыш дөньяда Татьянаның мәхәббәте булганлыгын белдек, Бэлага гашыйк булдык, Левинсон белән Метелицага сокландык» дигән сүзләре әсәрнең сугыш чоры балалары тормышын гомумиләштереп бәяләү максаты белән язылганлыгын тагын бер тапкыр ассызыклый. Әлеге буынга хас төп билгене дә язучы шушы зур булмаган йомгаклау өлешендә әйтеп бирә: «Авыр, кырыс юллар үтелгән. Ничек үтә алганбыз, аңа каян көч килгән? Әйе, әйе, хәтерлим. Левинсон ни өчен алга барган? Отряды тар-мар килгәч тә өметен җуймаган. Урман караңгылыгыннан чыккач, ул алдында якты дөнья күргән. Кешеләрне күргән. Елаудан туктаган. «Нужно было жить и исполнять свои обязанности». Шулай. Безгә дә яшәргә һәм үз бурычыңны үтәргә кирәк иде».
Шулай итеп, М. Мәһдиев «Без – кырык беренче ел балалары» повесте белән авыр сугыш елларында тылда калганнарның да, үсеп килүче яшьләрнең дә үз бурычларын лаеклы үтәп чыгулары турында сөйли. Әсәрнең форма үзенчәлекләре, барыннан да элек композициясе һәм хикәяләү рәвеше, татар әдәбиятында тарихи вакытны, тормыш-көнитешне иҗади тергезүнең өр-яңа юлларын ача.
1971 елда М. Мәһдиев әлеге структураны саклап язылган, әмма үзәкне тәшкил иткән сюжет ачыграк күренеп торган «Кеше китә – җыры кала» повестен төгәлли, аны «Казан утлары» журналында бастырырга әзерлиләр. Көтмәгәндә партия органнарыннан «Бу әсәрне журналдан алырга!» дигән боерык төшә. Әсәр бары тик 1978 елда гына дөнья күрә.
Повестьтагы вакыйгалар өч буынны берләштергән нәсел – «Шәяхмәтләр нәселе» тарихы тирәсенә туплана, ләкин Шәяхмәт, Хәкимулла һәм Нәриман язмышы аларның тирә-юнендәге бик күпләрнең тормышын колачлый. Бу киң колачлылык әсәрдә сугыш алды, сугыш чоры һәм сугыштан соңгы еллар татар авылының көнкүрешен бөтен ваклыкларында тергезергә мөмкинлек бирә. Сугыш исә кешеләрне ике капма-каршы чиккә аерып сынауга әверелә: үзен кайгыртучылар һәм башкалар белән уртак гамьдә яшәүчеләр алар. Соңгылары – үзеннән соң якты эз калдыручылар – тормышның тоткалары, андагы гармонияне саклаучылар булып аңлашыла.
Әсәр сугыш вакытындагы гади кешеләрнең тормышы турында моңа кадәр әдәбият кагылырга базмаган күп кенә якларны ача, аларны аерым геройлар язмышына бәйли. Шундый мәсьәләләрнең берсе – чор таләп иткән җаваплылык, аның гаять кырыс һәм кешелексез законнар дәрәҗәсенә җиткерелүе. Бу мәсьәләне язучы прокурор Улибаева образы белән бәйле ярдәмче сюжет сызыгында ача.
Сугыш чорында, авыллардагы хезмәтне һәм көндәлек тормышны каты тәртиптә тоту өчен, һәр авыл-колхозда күзәтүчеләр эшли. Повестьта сурәтләнгән Кара Чыршы авылына мондый вәкил итеп прокурор Улибаева җибәрелә. Язучы бу хатынны гаять таләпчән, каты күңелле, кырыс итеп сурәтли. Колхоз җитәкчесе уйларында «агач мәчет өстендә таш манара булды» дип бәяләнүе әлеге вәкилнең авыл өчен күтәрә алмас йөккә әйләнүен билгели.
Улибаеваның таләпчәнлеге берничә вакыйгада күрсәтелә. Беренчесе, аннан яшереп, танк ярдәмендә җирне сөрү, кул белән чәчү вакыйгасы булса, икенчесе – прокурор хатынның, авыл кешеләре эш эшләү урынына дога кылырга йөри дип, «Чуар бабай кабере» дип аталган изге саналучы ялгыз каберне җимерә язуы вакыйгасы – аның чигенүе белән тәмамлана.
Иң тәэсирле вакыйга сугыш чорындагы ачлыкны күз алдына китереп бастыра. Ачлыктан шешенгән, өйләрендә бер тамчы ризык калмаган авыл хатыннары өчен бер учма ашлык – гаиләләрен ач үлемнән саклап калу. Мәйсүфә карчык та 300 грамм арыш белән Улибаевага эләгә. Прокурор 61 яшьлек карчыкны кулга алдыра, суд булып, гаеплене 5 елга хөкем итәләр.
Язучы судта Улибаева сөйләгәннәрне карчык аңы аша уздырып тасвирлый: «Әйе, фронтка икмәк кирәк. Өч йөз грамм ипи белән бер сугышчының гомерен саклап була. Пыркарур дөрес сөйли. Әгәр, ди ул, көн саен һәр колхозчы өчәр йөз грамм арыш урласа, безнең илдә илле-алтмыш миллион колхозчының һәрберсе көн саен шулай урласа… Бу урланган арышны бер эшелонга төясәң… Моның белән бер армияне унбиш-егерме көн туйдырып булыр иде. Чыннан да, нигә соң бу ягын уйламаган Мәйсүфә карчык? (…) Мәйсүфә карчыкның башы шаулады. Нәрсә сөйли инде бу мишәр хатыны, ә? Моның авызы әйткәнне колагы ишетәме, юкмы? Мәйсүфәме соң динсез? Ичмасам, аның карты Шәйхине әйтсен иде ул. Ни белеме бар, үз гомерендә намаз укымады. Улмы имансыз? Гомере буе колхозда талкы талкыган, тары утаган, ясле балаларына аш пешергән, амбарда капчык ямаган Мәйсүфә ничек имансыз булсын? Шулай ук бүген халык аннан баш тартамыни? Бу ни хәл бу? Арыш башын югыйсә шыпырт кына бөтен кеше әз-мәз уып өенә алып кайткалый иде». Карчыкның уй агышында авыл кешесенең беркатлы фәлсәфәсе дә, аның гомер буе авыр эштә узган тормышы да, сугыш чоры керткән тәртипләр һәм законнарның кешелексезлеге һәм катылыгы да күренә.
Алга таба «Чоры шундый, бабай, аңла…» дигән бүлектә язучы Улибаеваны бөтенләй башка яктан ача. Берничә көн авылда күренмәгән прокурор карты Шәйхигә Мәйсүфә карчыкның котылып кайтачагын, үзенең шуның артыннан йөргәнен әйтә. Шул урында язучы хатынның картка әйткән сүзләрен китерә: «Беләсең килсә, минем ирем сугышның беренче аенда ук үлде. Ташлытау военкоматына иң беренче үлем хәбәре минем ирем турында килде. Ә мин дүрт бала белән тол калдым. Аларны хәзер җитмештән узган анам карый. Ә син беләсеңме, ул балаларга көненә күпме икмәк бирелә? Ике йөз грамм! Бер сынык ипи ул! Олы кызым быел унынчыга керә. Унсигезенче яшенә китә. Ә шул балага ике йөз грамм! (…) Менә мин, – диде прокурор хатын, – шушы колхозга кереп, «ягез әле, миңа гаиләмә алып кайтырга бер-ике кило борчак бирегез» дисәм, һичшиксез бирәчәкләр. Шуны алып кайтсам, минем анам һәм балаларым көне буе тук булачаклар. Ишетәсеңме, бабай, бер көн буе! Ләкин мин аны эшли алмыйм. Намусым кушмый. Әгәр мин сезнең амбарыгызга кереп бер кило он алып чыксам, мин ни битем белән сезнең каршыга килермен?»
Шулай итеп, Улибаева башкаларга гына түгел, үзенә дә таләпчән, үзен һәм якыннарын да жәлләмичә, сугыш чоры законнары буенча яшәүче корычтай нык характерлы, көчле рухлы, намуслы шәхес күз алдына килеп баса. Татар әдәбиятында әлеге амплуадагы бу дәрәҗәдә төгәл һәм тулы ачылган башка образны табу мөмкин түгел.
Беренче әсәрләренең халык тарафыннан яратып кабул ителүе белән рухланган әдип олы жанр – роман язарга алына. «Фронтовиклар» (1971) романы, бер яктан, сугыштан соңгы көнкүрешне тергезү ягыннан беренче әсәр башлаган сөйләшүне дәвам итә. Язучы тормыш сурәтен унсигез яше тулуга университеттан фронтка киткән Рушад Сулимовның, сугыштан кайтып, авыл мәктәбендә балалар укытуы тирәсенә туплый. Гаять матур этнографик детальләрдә ваклап сурәтләнгән авыл көнитеше, кешеләр арасындагы самими мөнәсәбәтләр, сугыштан соңгы өмет белән тулы атмосфера, фронттан кайтканнарның психологик халәте, тоталитар режим кануннарының кабат кырыслануы… Болар җәмгыятькә, яшь буынга сугыш китергән авырлыкларны, борчу-фаҗигаләрне җанлы рәвештә күз алдына китереп бастыра. Фронттан кайтканнар исә шушы коточкыч кырыс атмосфераны, кешеләрнең кайгылардан тупасланган рухларын хакыйкать һәм кешелеклелек кануннары ярдәмендә үзгәртүчеләр булып гәүдәләнә. Язучы әлеге үзәк идеяне вакыйгаларда күп тапкырлар кабатлый. Әйтик, беренче тапкыр алтынчы класс каршына баскан Рушад күңеленнән мондый уйлар уза: «Рушад бу коточкыч көрәштән бер нәрсәне аңлады: әгәр шушы көе дәресне башлап җибәрсәң, бу класста ул беткәнче шул тәртипсезлеккә килешергә, шул хәлдә укытырга тиеш булачак. Бу җиңелү булачак иде. Һәм әгәр хәзер җиңмәсәң, Нәркис кебек, бу класстан баш тартырга кирәк иде. Фронтовик! Балалардан куркып баш тартырга… Юк, җиңәргә, бүген үк җиңәргә кирәк». Ягъни фронттан кайтканнар инде сугыш тәмамлангач, илне дошманнардан азат итү миссиясен үтәп чыккач та, тыныч тормышка кайтып, биредәге көнкүрешне тәртипкә һәм гармониягә китерү эшенә керешәләр. Алар бу вазифага да фронттагы кебек үк зур җаваплылык белән алыналар.
Роман жанрының колачлылыгы чорга хас күп кенә иҗтимагый-сәяси проблемаларны калкытырга мөмкинлек бирә. Хокуксызлык, курку, ачлык-ялангачлык, шәхес культы шәүләсе авторның сызлануы дулкынында, әмма бер үк вакытта күренеш-вакыйгаларда күрсәтелә. Мәсәлән, Галиәхмәт картны бер атна буе һәр төн авыл Советына чакырып, өенә кайтармыйча, бозавын хөкүмәткә тапшырырга үгетләү вакыйгасы шундыйлардан. Сыер белән бозавыннан башка карап торган терлеге булмаган, бозавын нәселгә калдырырга исәпләгән карт каты тора, бу басымны гаделсезлек дип кабул итә. «Без монда карчык белән көнне көнгә чак ялгап яшибез, утынын, печәнен, саламын акчага алабыз», – ди ул. «Гражданскийда өч ел сугыштым. Колхозын да үзебез төзедек. Менә шушы кулларым белән колхозның беренче бүрәнәләрен мин күтәрдем. Әнә амбар, бәрәңге базы, ат абзары, сушилкалар. Барысын да мин төзедем утызынчы елны» дигән сүзләре авыл кешесе кичерә торган бу хәлләрнең һәр гаиләгә кагылуын сөйләп тора. Картны Хушиятнең хөкүмәткә каршы килгән өчен төрмәгә җибәрү белән куркытуы, шулай итеп үз теләге белән бозавын тапшыру турындагы кәгазьгә кул куйдыру авылдагы тоталитар атмосфераны бик ачык күрсәтә.
Еш кына язучы ачыктан-ачык түгел, бәлки читләтеп әйтү алымы ярдәмендә укучы белән сөйләшә. Әйтик, роман буенча Рушадның әтисе гаепләнү турында сиздереп барыла. Әсәр ахырында Хушият карт үзенең гаебен таный, Рушадның әтисе немецлар ягына чыккан дигән ялганны таратуын әйтә: «Гафу ит дип әйтимме, әллә башкача әйтимме, анысын үзем дә белмим. Әмма мин гөнаһлы синең каршыңда, олан. Әтиең турында яман сүз таратучыларның берсе – мин. Ул теге якта булыр дип сөйләдем. Кайда үлгәнлегенә дукәминт килгәнче, кешеләр шуңа ышанып йөрделәр…» Бу, бер яктан, илдә урнашкан куркыту-өркетү атмосферасына кешеләр үзләре, аларның холкындагы тискәре сыйфатлар гаепле булганлыкны ассызыклый. Икенче яктан, яшәп килүче цензура таләбенә җавап булып аңлашыла.
Текстта шулай ук идеология таләп иткән өстәлмәләр дә бар. Шул ук Хушият картның коммунистлык турындагы сүзләрен моңа мисал итеп китерергә мөмкин.
Бер үк вакытта романның шактый үзгәреп дөнья күрүен дә әйтергә кирәк. Мәсәлән, романга искәрмәләрдә язучы героеның университетның механика факультетына керә алмавы әтисенең шәхес культы корбаны булуы белән бәйләп күрсәтелүне, әмма редакторлар белән эшләү нәтиҗәсендә бу өлешләрнең тексттан алып ташлануын яза. Соңгы вариантта әлеге факт фронттан яраланып кайтучыларны вузларга укырга алу мәҗбүрияте белән аңлатыла.
Романда матур мәхәббәт (Рушад-Ләйләгөл), гаилә кору тарихлары (Нәркис-Заһир; Гата-Эльза һ. б.) романтик-тәэсирле тәкъдим ителгәннәр. Текстта татар авылы кешеләренең көнкүреше, үзара мөнәсәбәтләр, авыл әхлагы, йола-гадәтләре турындагы материаллар тулы бер катлам хасил итә. Ләкин, гомумән алганда, романның жанр таләпләре язучыны классик реализм стиленә алып килә, нәтиҗәдә орнаменталь стиль билгеләре тоныклана, арткы планга чигерелә.
Күрәсең, шуңа төшенеп, язучы роман жанрын да повестьларда табылган структурага кую тәҗрибәсе ясый. Аның «Каз канатлары» (1975) романы поэтик яктан нәкъ шулай кабул ителә. Повестьлардагы кебек үк, монда да романга хас төзек сюжет юк. Ул күләме ягыннан гына роман таләпләренә җавап бирә4. Әсәр бер авыл кешеләренең ике буыны турында сөйли. Һәр бүлек бер тарихны тергезә. Шул тарихлар янында әсәр буенча язучы татар халкының йола-гадәтләрен, әдәп-әхлак кагыйдәләрен барлый. Болар бүлекләрдәге вакыйгаларның табигый дәвамы кебек кабул ителә. Мәсәлән, «Камәргә ат бирегез…» дигән беренче бүлек Камәр түтиләргә дүрт олау утын китерү турында хикәяләү белән төгәлләнә. Шушы вакыйгага бәйләп, язучы татар халкының бик күркәм йоласы – өмә турында бәян итә. Өмәдән соң күмәк табынга утыру, табын янында үзеңне тоту кагыйдәләрен искә төшерә.
Нәтиҗәдә татар халкының милли менталитеты, көнитеше, яшәү рәвеше, гадәт-әхлагы, мәдәнияте, рухи дөньясы турындагы әсәр килеп чыга. Бу төп эчтәлекне язучы романның исеме белән бәйләп гомумиләштерә. Исемгә чыккан «Каз канатлары» җыры текстта берничә тапкыр кабатлана. Беренчесе – Маратның яклавы алдыннан карт профессор Хәсбиевнең пычрак эш алып барып, каршы тавыш бирергә чакыруы билгеле булганнан соң, тәнәфестә Тамараның шушы көйне чәй эчеп утыручы совет әгъзаларына куеп җибәрү күренеше: «Кайбер урыннарда баслар гына моңлана, бу вакытта авылның бодай басуында күк ата каз каңгылдап алгандай була: «Гаң-гаң-гаң!» Икенче тыңлыйсың – егермеләгән ап-ак казның кыйгылдашып көзге кояшлы басудан тегермән буасына очып кайтканын ишеткәндәй буласың. Дөнья саф бит, дөньяда гүзәллек бар бит! Дөньяда моң бар бит, сагыш бар, бәхет бар, узган гомер бар, илгә игелек китерү бар! Ә баянчы оста! Бөтен татар халкының меңьеллык хезмәт тарихын, сөю-кавышуын, аерылышуын шушы көйдә әйтеп бирә ала. Ә баянга кушылып бер җырлыйсы килә… (…) Марат, стаканын куеп, үзенә каршы тавыш бирәчәк өч-дүрт галимнең йөзен күзәтте: «каз канатлары» аларны, әлбәттә, әле генә әзерләнеп яткан интригадан, ваклыктан суырып алган, чиста, пакь кырларга, сихри камышлар белән уралган су буйларына, яшьлек сафлыгына алып киткән сыман иде. Авылдан чыккан кешеләр бит болар…» Шулай итеп, бер яктан, «Каз канатлары» җыры татар халкының кайгы-сагышын, тарихын-язмышын, рухи дөньясын үзенә туплаган мәдәни кыйммәт итеп күтәрелә, шушы кыйммәт заманга яки матди мәсьәләләргә бәйсез, ул – теләсә кайсы чор кешесенә рухи кыйбла, иман, үз гамәлләрен милләт тарихы белән «үлчәп карау» билгесе, символы дәрәҗәсенә куела. Шушы символ ярдәмендә язучы тагын да зуррак гомумиләштерүгә килә: һәр татар кешесе өчен милли рухи байлыкларның, мәдәниятенең, халык тарихының һәм язмышының – юл күрсәткече, эш-гамәлләренә – өлге, үз тормышына бәя бирү чыганагы икәнлеген ассызыклый.
Икенче тапкыр музыка Марат әнисен күмеп кайткач ишетелә. Әйтерсең, тормышның фанилыгына, үлемнең котылгысызлыгына ишарә ясап, җыр мәңгелек кыйммәтләр хакында уйланырга чакыра. Бу өлештә ул туган җир, әни, туганнар арасындагы мөнәсәбәтләр булып төгәлләшә.
Әсәр ахырында язучы кабат шушы моңны яңгырата һәм әсәрнең идеясен дә ишеттерә: «Кинәт!.. Кинәт!.. Күктә таныш, газиз тавышлар ишетелде. Кыр казлары китә икән. Кая, кайсы якларга? Нигә? Бәхет эзләпме, урын эзләпме? Нигә дип китәсез? Хәер, без үзебез дә кыр казлары кебек. Һәрвакыт каядыр китәбез, хушлашабыз, моң, сагыш таратабыз, аннан сагынуга чыдый алмыйча кайтабыз. Без дә нәкъ шулай: кайсыларыбыз юлда арый, аларны без көтеп алабыз, кайсыларыбызны юлда явызларның мылтыгы һәлак итә, без аларны калдырып китәбез, аннан аларны сагынып җыр чыгарабыз.
Күктә, нәкъ кеше күңеледәй, каз канатлары тирбәлә – яңадан кайтыр өчен казлар китә. Син дә шулай бит, адәм баласы, син дә әти-әниең янында гөрләп үсәсең, шатланасың, иркәләнәсең, ныгыйсың, аннан кинәт кенә сиңа шул нигез тар булып тоела башлый, син дә каядыр китәсең, оя корасың, канат җилпеп, чит җирләр өстеннән очасың. Менә күпмедер гомер үткәч, син бер язны яки бер көзне күктә кыр казларының тавышын ишетәсең: «Кыйгакъ! Кыйгакъ! Кый-гакъ!»
Син сагыш катыш тирән сулап куясың, теге тавышлар сиңа «Туган як! Туган як!» булып ишетелә.
Сине әнә шул яшәтә, шул сине яхшы күңелле, игелекле итә, синең колакларың «Туган як» дигән сүзне ишетә алганда син бәхетле».
Шулай итеп, әлеге романда язучы кеше өчен иң югары кыйммәт – туган җир, кайсы җирдән, нәселдән, милләттән икәнлегеңне белү, иң зур бәхет туган җирнең, казларның тавышын ишетә, күңел аша уздыра, үзеңне шул җирнең, халыкның аерылгысыз бер өлеше итеп тоя алу дип белдерә. Туган җир тавышы кешене үз нәселе-кавеме, тарихы, халкы белән тоташтыра, кирәк вакытта аңа ярдәм итә, терәк була, илһам өсти. Шушы хакыйкатьне аңлау кешенең тормышын гамьле, мәгънәле ясый.
Язучы иҗатында гомуми стиль юнәлешеннән аерылып тора торган «Ут чәчәге» (1978) повесте Асаф Рәимов белән Сылуның үкенечле мәхәббәт тарихын төрки-татар әдәбиятындагы иң матур мәхәббәт сюжетлары традицияләрендә хикәяли һәм милли сүз сәнгатендәге иң эмоциональ-тәэсирле әсәрләрдән санала. Хисләр турында сөйләгәндә язучының әле Асафка, әле Сылуга «мин» исеменнән «сүз бирүе» кичерешләрне бөтен тулылыгында тергезергә ярдәм итә. Тексттагы мондый урыннарны, «аң агышы» алымының бер төре буларак, «хис-кичереш» агышы итеп карарга мөмкин. Нәтиҗәдә лирика кануннары нигезендә тергезелгән проза әсәре пәйда була.
Бу повестька бәя биргәндә аның язылу вакытын искә төшерү дә урынлы булыр. Әсәр М. Мәһдиевнең докторлык диссертациясе хаксыз, гадел булмаган тәнкыйтькә дучар ителгән бер вакытта иҗат ителә. Әйтерсең лә язучы әдәбияттагы иң билгеле сюжет структурасына мөрәҗәгать итеп, тормыш-яшәештәге яхшылык һәм явызлык көрәше, көнчелек һәм усаллыкның теләсә нинди изге гамәлләрне җимерүе, яхшылыкның һәр очракта да бу җимергеч көчләргә каршы тора алмавы турында үз тәҗрибәсен, үз фикерен бәян итә.
Беренче карашка әсәрдә яшьләрнең мәхәббәте сугыш белән сынала: Асаф сугышка китеп, үлү хәбәре килә, Сылу, бу кайгыны күтәрә алмыйча, кияүгә чыга. Әмма язучы аларның бергә була алмавын Габделнурдагы көнчелек, эчкерлелек, усаллык белән бәйли. Әлеге геройны тулысынча кара буяуларда, күңел кайтаргыч амплуада тергезеп, кешедәге тискәре сыйфатларның мәхәббәтне, киләчәккә өметне, туачак балаларны, яшәүнең үзен дә юк итәргә сәләтле булуын ассызыклый. Шушы яклары белән әсәр Ф. Хөснинең «Йөзек кашы» повесте белән «сөйләшә», Шәрык әдәбиятларындагы үкенечле мәхәббәт тарихларын искә төшерә.
Мәхәббәт өчпочмагына корылган төп сюжеттан (Асаф-Сылу-Габделнур) тыш, автор тагын берничә охшаш ситуация төзи (Асаф-Сылу-Гаделия; Асаф-Зәйтүнә-Минһаҗ малае): болар ярдәмендә җавапсыз сөю хисенең түгел, бәлки көнчелекнең җимергеч көчен тагын бер тапкыр раслый. Гомумән, язучының күп кенә әсәрләрендә нәкъ менә көнчелек явызлыкның, бәхетсезлекнең сәбәбе итеп күрсәтелә.
