Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. Том 5. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный. Айбиби / Избранные произведения. Том 5», sayfa 12
Бу көнне Мәскәүгә кайтып җитә алмадылар. Кем өендәдер кунып, иртән Дорогомилдагы паром белән елганы кичеп, төш урталарында сарайга кайтып җиттеләр.
Ятагына кертеп салу белән, олуг кенәз битек-язмачы дьякларны, Думаның иң куштан байларын дәштерде. Иван Шигоня кенәз янында иде инде. Иң алдан Василий Шуйский килеп керде. Аның артыннан кенәзнең яраткан куштаны Михаил Захарьин, аңа тагылып диярлек кенәз Михаил Воронцов, казнабаш Пётр Головин. Барысы да исәнләшеп, баш ия-ия, бил бөгә-бөгә, кенәзнең хәлен сораша-сораша, урыннарына уздылар, утырыштылар. Олуг кенәз Василий III, терсәгенә таянып, күтәрелә төште, язмачы дьякларга яңа васыятьнамә язарга кушты. Сарай дьяклары Кече Путятин һәм Фёдор Мишурин кенәзгә бер васыятьнамә язганнар иде инде, кенәз аларга аны китерергә һәм барысының да күз алдында яндырырга боерды. Васыятьнамә яндырылгач кына, олуг кенәз үз янына Василий Шуйскийны, аның энесе Иван Шуйскийны, Михаил Тучков кенәзне дәштерде һәм, нидер исенә төшеп: «Михаил Глинский кенәз, сез дә бире килегез», – диде. Алар килгәч, янына тезелеп утырышкач әйтте. «Иван Шуйский, Михаил Тучков, Михаил Глинский кенәзләр бүгеннән Дума әһелләре булырлар» дигән әмер яздырды. Шуннан соң гына яңа васыятьнамәне язарга боерды һәм һәр сүзне өзеп-өзеп кабатлады. Васыятьнамә язылып беткәч, хәле бетүен аңлатып, кул селтәде. «Инде барыгыз, китегез, мин арыдым, хәлем китте», – диде.
Барысы да чыгып киткәч, Елена ире янына килде һәм нәфис куллары белән Василийның сакалын, кырылмаган битен сыйпый-сыйпый:
– Ташлама безне, ташлама, олуг кенәз, ташлама мине ике нарасыем белән… Мин куркам, куркам, олуг кенәз! – диде.
Василий кенәз хатынның йомшак кулыннан тотып алды, нык итеп, әмма чамасын белеп кысты да:
– Васыятьнамәм күз алдыңда яздырдым, Еленушка, тәхетем баш балам Иванга калдырдым. Борчылма, барысы да әйбәт булыр. Олан балигъ булганчы, тәхеттә үзең утырырсың, ил-халык белән үзең идарә итәрсең, – диде.
Бары тик шул. Ир-канатның нәкъ менә шул сүзләре канатландырып җибәргән иде кенәгинә Елена Глинскаяны. Бу аның өчен күктән төшкән бәхет иде. Бу хакта ул яшертен генә хыялланса да, кам таягын тотып, тәхеттә утырасын беркайчан да күз алдына китермәгән иде. Бөтен бер Рәсәй түрәсе буласы ич! Хәзер исә ул, ире шул хакта әйткәч, эчке бер елмаю белән үзен тәхеттә күрде, һәм аның каршына һәр бояр бил бөгә-бөгә килә икән. Алар арасында яше-карты бар. Ләкин аның күзләре алар арасыннан бары тик берәүне күрә – Иван Телепнёвны. Картларны ул ире кебек рәнҗетмәс, тәҗрибәләреннән файдаланыр, алар белән киңәшер, ә яшьләрен эшкә җигәр. Сөйгәне Иван Телепнёв аңа, угланы Иван балигъ булганчы, дәүләт эшләрендә беренче ярдәмчесе булыр. Ары таба күз күрер, чыгармы ул аңа кияүгә, юкмы… Мәгәр, иманы камил, ул аның терәге, ышанычы булыр һәм никахсыз ире. Чөнки аңа кияүгә чыгу ярамас, тәхетен югалтуы бар. Ә тәхет ире Василий тарафыннан баш угланы Иванга васыять ителде. Бу хакта ул беркайчан да онытмас. Яшь хатынның ни турында уйга калуын сизгән кебек, олуг кенәз:
– Еленушка, Ходай Тәгалә мине вакытлы-вакытсыз алып китсә, ипле бул, азып-тузып, минем ат-исемемә тап төшереп йөрмә, яман кеше белән язмышың бәйләмә. Мине яраткан байларым моның өчен сине кичермәсләр, – диде.
Елена ир-канатының күкрәгенә капланды да үксеп-үртәлеп күз яше белән елап җибәрде:
– Син үлмисең, олуг кенәз, үлмисең, тәхетеңдә үзең утыр, үзең исән бул, сәламәтлән.
Тик Елена теләген кабул итмәде Ходай Тәгалә. Рәсәй мәмләкәтенең олуг кенәзе Василий III тәхеттә 28 ел утырып, 1533елның 3 декабрендә дөньядан китте. Әнә шулай Рәсәй тәхете кенәгинә Елена Глинская кулына күчте. Күп тә үтми Елена күптән күңелендә йөрткән Иван Телепнёв кочагына иңде. Кенәгинә кадәр кенәгинәнең ир-ат белән урала башлавын сарайдагылар гына түгел, Дума боярлары да сизделәр. Боярлар арасында тол кенәгинәнең хәленә керүчеләр, шул ук вакытта яманлаучылар да бар иде. Дума әһеле, агасы Михаил Глинский көннәрдән бер көнне Елена янына килде. Бик озак сөйләшеп утыргач, күзенә бәреп:
– Еленушка, Дума боярлары синең Ивашка Телепа белән уралуың килештереп бетермиләр, үпкә белдерәләр. Хак Тәгалә булса, ташла син аны, ахыры яман бетүе бар. Халыктан да яхшы түгел, бөек кенәгинә ич син. Бу хәлгә сине тәрбияләп үстергән җиңгәчәң дә каршы, мин дә. Сайла, Еленушка: йә Телепа, йә мин!
«Син дә түгел, Ивашка Телепа да түгел!» дип әйтә ала идеме ул аңа, үзен тәрбияләп үстергән вә белем биргән агасына, әйтә ала иде. Әмма әйтмәде. Ул бик озак дәшми торды. Агасы МихаилГлинский, Дума бояры, аның иң авырткан чуанына баскан иде. Соң, кенәгинә булса, аның сөелүгә, яратылуга, назлануга хакы юкмыни?! Әллә соң катып калган карчыкмы ул?! Аңа битәле утыз яшь тә тулмаган, акылы саф, каны кайнар, куены ир тели. Ни хакы бар аның кенәгинәне өйрәтергә?! Ни хакы бар аның Еленаның шәхси тормышына тыкшынырга?! Үзең соң, үзең, агам, кем аркасында Дума әһеле итеп сайландың? Шул бүген Ивашка Телепа белән «сөйрәлүче» сеңлең түгелме?! Хактыр, ирем үлем түшәгендә ятканда, олуг кенәз Василий минем балаларым язмышын сиңа тапшыргандай: «Михаил, хатыным Елена хөрмәтенә, оланнарым Иван белән Юрий хакына син аларга ярдәм ит, кыерсыттырма, кирәк табасың икән, җаның-тәнең белән сакла!» – дигән иде. Үлем түшәгендә яткан олуг кенәзнең Михаил Глинскийга соңгы үтенече шул булды. Шуннан соң Рәсәй олуг кенәзе Василий III бер сүз дә әйтә алмады. Барысы да хәтерендә, барысы да күз алдында иде бөек кенәгинә атын алган Елена Глинскаяның. Тик җанны эретерлек, үзәкләрне парә-парә итәрлек мәхәббәткә каршы торып буламы?! Юк, булмый икән. Каршы тора алмады Елена. Ивашка Телепаның сөю вә назлауларыннан аның кочагында эреп киткәндә, үзен аның белән бер тән, бер җан итеп хиссияти татлы тойгылар күлендә коенганда, оят хисләренә бөтенләй урын калмый икән шул. Бары тик Ивашка Телепа белән тәгаен сөешкәннән соң гына, Василий III кулында үзенең бары тик курчак булуын аңлады ул. Һәм әле дә яшерми, Еленага ул мәһабәт вә дәрәҗәле кеше кулында курчак булу ошый иде, үзе дә шул уенга бирелеп, ошбу тормыш вә тереклек ихласидыр дигән нәтиҗәгә килгән иде. Тик алай түгел икән, барысы да ясалма булган, саташканда кергән төш кебек, әллә кая юк булды. Хәзер ул ирләр кулында курчак түгел, хәзер ул мәхәббәтнең, сөю вә сөелүнең ни икәнен белә. Хәзер ул үзенә үзе хуҗа, үзенә үзе ия, аның теләсә кемне сөяргә, теләсә кемнән сөелергә хакы бар. Бар!
Ни күңелен рәнҗетсә дә, Елена агасы Михаил Глинскийга каты бәрелмәде. Ярар, агам, уйлап карармын, гына диде. Әмма яшь хатын Елена Ивашка Телепа турында гайбәт сатарга теләмәде. Телепа – Казанга яу йөргән кенәз, дәрәҗәле, Дума бояры. Язмышын аның белән бәйләүгә хурланмады, киресенчә, горурланды хәтта. Телепа аның уе-хисе, җаны-теләге, язмышы да. Димәк, ничекләр генә булмасын, аңа агасы Михаил Глинскийдан ваз кичәргә туры киләчәк. Хак, бу хәл Дума боярларында канәгатьсезлек билгесе тудырыр, ә ул киресен эшләр, дәүләтнең иң җитди эшләрен Ивашка Телепага тапшырыр. ӘИван Телепнёв исә үз чиратында янына иң ышанычлы боярларны туплар. Әйтик, абруе вә дәрәҗәсе олуг бай Василий Шуйскийны, ир-канаты Дума әһеле иткән Иван Шуйскийны. Шуйскийлар борынгы Владимир кенәзләре нәселеннән, сүз әйтүче булмас. Аннары сине, агам Михаил, ни өчен мәрхүм Василий төрмәгә яшерә? Димәк, синең дә үткәнең бик үк чиста түгел, хәзер дә җаен табарлар, шул ук Думада утыручы боярлар кылырлар моны. Димәк, син үзең дә олуг кенәз алдында гөнаһлы булган кеше, шуның өчен сиңа сеңлең яклау хәерлерәк булыр. Моны син бик тиз аңларсың. Инде аңламыйсың икән, үзеңә үпкәлә…
Беренче кавышуларында ук Елена агасы белән булган сөйләшүне Иван Телепнёвка җиткерде. Яшь кенәзнең моңа җен ачулары чыкты. Күр әле син аны, кичәле-бүгенле генә Дума әһеле булып алган Михаил Глинский бөек кенәгинәне оялтырга маташа. Ни өчен диген әле! Иван Телепнёв кенәзне сөйгәне өчен. Күр әле син бу картлачны!
– Беләсеңме, Еленушка, мин аны нишләтәм – башын зинданда черетәм. Утырып туймаган икән әле. Мин, Еленушка, синең белән зина кылмыйм. Мин сине үлепләр сөям, гашыйк мин сиңа, синең өчен җаным фида. Мин беләм, минем сиңа өйләнергә хакым юк. Тик бит мин сине яратам. Синсез миңа көн – көн, кояш кояш түгел.
Атна-ун көн дигәндә Иван Телепнёв Михаил Глинский турында шактый материал туплады һәм бөек кенәгинә янына килде.
– Сез Тверьгә туктагач, кенәз Михаил Глинский олуг кенәз янына бер сихерче карчыкны китердеме, Еленушка? Китерде!
– Китерде шул, – диде Елена, һични аңламый. – Шуннан ни?
– Ул анда олуг кенәз Василий III гә карчык кулы белән агу бирдерткән, Еленушка. Юкса таштай-тукмактай баһадир ир-ат көн эчендә хәлсезләнеп калыр идеме?
Елена бик озак дәшмәде. Ул уйланды. Аның бер сүзе Иван Телепага канат куячак. Тик моңа бармаска кирәктер. Әйе, ул Телепасыз да яши алмый, агасын да югалтасы килми. Алай да икенең берсен сайларга кирәк. Һәм ул карар кылды – Иван Телепнёв.
– Бу мөмкин хәлме, Ваня?
– Мөмкин, Еленушка, бик мөмкин хәтта!
– Инде мин нишләргә тиеш?
– Син моны Думада расларга тиеш. Бер сүз белән.
Елена күтәрелеп сөйгәненә карады һәм йөрәге белән тойды: ул аңа каршы тора алмый.
– Мин риза, – диде Елена, Рәсәйнең бөек кенәгинәсе.
Кенәз Иван Телепнёв эшне бик тиз тотты. Икенче көнне үк Михаил Глинскийны кулга алдыртты һәм төрмәгә яптырды. Дума әһеле кенәз Михаил Глинскийга ташланган гаеп шулкадәр яман һәм каһәрле иде ки, Дума боярлары митрополит Даниил теләге белән сарай палатасына җыелдылар. Әйе, Михаил Глинскийга тагылган гаеп хакмы? Моны бары тик сеңлесе бөек кенәгинә Елена Глинская раслый ала, ул гына хәл итә ала иде.
– Хакмы шул хәл? – дип сорадылар боярлар бөек кенәгинәдән.
– Хак! – диде Елена, һич тә икеләнергә урын калдырмыйча.
Бу хәбәрне шул ук көнне төрмәдә утыручы Михаил Глинскийга җиткерделәр. Сеңлесенең җавабы шулай булуын белгәч, кенәзнең кинәт хәле начарланды һәм күп тә үтми ул җан тәслим кылды. Еленага бу хәбәр килеп ирешкәч, ул үз-үзенә урын табалмый бүлмәдән бүлмәгә йөрде, беркемне дә кабул итмәде, хәтта сөйгәне Иван Телепнёвны да керттермәде. Иван Телепнёвка таянып, ул бер көн эчендә боярлар терәген югалтты, ул гынамы, бәлкем әле, рухи атакай митрополит Даниилның дадыр. Соңгысы тагын да хәтәррәк иде, чөнки дәүләт белән, нигездә, бөек кенәгинә идарә итсә дә, элек тә, әле дә боярлар митрополит сүзеннән чыкмыйлар иде. Елена үзе дә соңга кадәр һәрчак башта митрополит белән киңәште, бар булган кыласы һәм кылынасы чараларны аңа әйтеп башкарды. Ә монда ул аңа бер сүз дә әйтмәгән иде, шул ук вакытта Иван Телепнёв та, күрәсең, митрополитны санга сукмаган.
Юл буенча әнә шул хәлләр турында уйланып кайтты Елена. Сарайга кайткач, олан кенәз уянды һәм янә калтырана башлады. Сабыйның теше тешкә тими, бертуктаусыз тешен шыгырдата, авызында күбекләр күренә һәм инәлүле бер тавыш белән кемнәндер мәрхәмәт сорый, кемнеңдер яклавын тели иде. Баланың иреннәре күм-күмгәк, төсе-йөзе качкан. Баланы ятагына салгач, Елена табибны чакыртты. Табиб килгәч, баланың хәлен аңлапмы, чир-сырхавын элек-электән белепме, авызын күтәртеп, тешләрен каертып диярлек ниндидер төнәтмә эчертте һәм Телепадан килгән төлке тунына төреп, ятагына салырга кушты. Бала тынычланып йокыга киткәч кенә, Иван Телепнёв кенәз үз торагына кайтып китте. Ә кенәгинә Елена белән табиб төнозын бала баш очында күз йоммый чыктылар.
Төнәтмәнең файдасы тидеме, туып килгән кояшлы, зеңләп торган көн тәэсир иттеме, олан кенәз елмаеп күзләрен ачты һәм һични булмаган кебек: «Әнием, ашыйсым килә», – диде. Елена-ана бала сәламәтләнү куанычыннан наныен кочагына алды да елап җибәрде. Ә табибка ике алтын сузды һәм ияк кагып кына рәхмәт әйтте. Табиб немец иде, бөек кенәгинәгә бил бөкте, әмма яңадан бер сүз дә әйтмәде. Киләчәктә Рәсәй тәхетенә утырасы баланың нинди яман чир белән авыртуын белә иде инде ул. Ләкин бу хакта анасына әйтергә кыймады. Чөнки Рәсәй тәхетендә анасы утыра иде инде, тиздән балигъ бала менәчәк, чире хакында әйтсә, аның үзенә үк яман булып куюы бар иде.
Чынында исә хәтта олан кенәз дә тәхеткә утырып караган иде инде. Һәм сабый гына булса да, шуны сизде: кадерле вә үтә дәрәҗәле икән тәхеттә утыру – һәммәсе сиңа бил бөгә, итек башын үбәргә үрелә.
Чыгып китеп барган табибны кенәгинә дәшеп туктатты. Бармак белән генә кире чакырып китерде һәм торып баскан баланы тәрбиячесенә биреп, юынырга чыгарып җибәрде дә, табибның бөрмәле камзул җиңеннән тотып:
– Феофил, улымның авыруы турында берәүгә дә әйтмәссең,– диде.
Немец бөек кенәгинәне ярты сүзеннән үк аңлады, кат-кат ияк какты, хәтта бил бөкте.
– Сез күктән төшкән Орлеан кызы, бөек кенәгинә. Ошбу томана һәм варвар хәлендәге халыкны нәкъ сез яктыга алып чыгарсыз дип ышанам. Баланың авыруы турында берәү дә белмәс, кенәгинә, борчылмагыз, – диде.
– Кем ул Орлеан кызы, Феофил?
– О-о, бөек кенәгинә, аңа тиң хатын-кыз тумас та, туса да, аның дәрәҗәсенә вә мәшһүрлегенә ирешә алмас. Соңрак Жанна д'Арк атын алган кыз Франция королен Англо-Саксоннардан коткара – азат итә. Сез Жанна д'Аркка тиң кеше.
– Сез миңа бу хакта бер сөйләрсез әле, Феофил.
– Сөйләрмен, сөйләрмен, бөек кенәгинә. Алай да сезгә бүген үк бер киңәш биреп куясым килә. Мәскәүлеләр каланы агачтан салалар, хәтта кирмән диварларын да агачтан йә булмаса яндырылмаган кирпечтән күтәрәләр. Сез, бөек кенәгинә, Италиядән осталар дәштерегез. Каланы, кирмән диварларын таштан вә яндырылган кирпечтән күтәртегез. Диварларны италияле Пётр Фрәзиннән эшләтегез. Ул үзе дә Мәскәүдә.
– Рәхмәт сезгә, Феофил, киңәшегез өчен, мин уйлап карармын.
Елена Глинская үзе дә ярым немец гаиләсендә тәрбияләнгән кеше иде. Ул шундук Мәскәүнең яңа Кремлен күз алдына китерде. Һәм икенче көнне үк италияле Пётр останы табып, үз каршына китерергә кушты.
Кечкенә Пётр кушаматын йөрткән италияле Фрәзинне табып китергәч, ул аңа ярты көн буена Мәскәү каласын, Рәсәй мәркәзен бөтенләй яңабаштан, нигездә, таштан күтәрергә теләве турында әйтте. Күпне күргән, бик күп илләрдә булган, кулыннан бар нәрсә дә килгән Пётр оста бөек кенәгинәдән поттан артык алтын сорады. Останың гаҗәпләнүенә каршы, Елена Глинская шундук ризалыгын белдерде. Пётр Фрәзин Италиядән осталар китертү мәшәкатенә кереп чумды.
Бу хәлләрне җайга салгач кына, Елена Глинская палатасына Иван Телепнёв белән Василий Шуйский кенәзләрне чакыртып алды һәм үз теләген Думада карауларын үтенде. Үзләрен гелән тәхет ягында күрергә һәм хыялларына ирешкән кенәзләр осталар, кара эшчеләр җыярга йомышчылар җибәрделәр.
Әйе, Рәсәй тәхетенә утырган Елена Глинская биш елга якын тәхеттә утырган гомерендә аңа кадәр бер генә олуг кенәз дә башкара алмаган төзелеш эшләрен кузгатып җибәрә. Осталарның остасы италияле Пётр Фрәзин аның хыялын тормышка ашырырга керешә. Калада кытай-кала күтәрелә, Кремль яндырылган кызыл кирпеч белән уратылып алына. Бу елларда Рәсәй тәхетендә утырган Елена Глинская бер генә эшне дә боярлар белән киңәшләшмичә эшләми. Ә менә еш кына кылган эшләрен митрополит белән киңәшләшергә, аңардан теләктәшлек алырга оныта. Алай да көннәрдән бер көнне боярлар палатага җыелгач: «Боярлар, килешерме икән соң миңа хатын-кыз башым белән тәхеттә утыру?» – дип әйтә. Боярлар катылык ягыннан Василий III нең чәнчә бармагына да тормаган бөек кенәгинәнең бу киңәшен тизрәк хупларга ашыгалар, чөнки аларны куркып яшәү тәмам туйдырган була инде. «Килешер, кенәгинә, чөнки олан кенәз сабый гына әле, ул балигъ булганчы, ил белән идарә итүне үз кулыгызга алу хәерлерәк булыр», – диләр. Бөек кенәгинә шунда гына боярлар арасында митрополит Даниилның булмавын күрә. Ләкин соң була инде, кылынасы кылынган була. Шушы көннән бөек кенәгинә Елена Глинскаяга «Государыня» дип дәшә башлыйлар. Бу хакта митрополит Даниилга барып җиткәч, ул шактый тузына, әмма бөек кенәгинәне үз тарафына чакырырга кыймый.
17
1536 елда Мәскәү белән Казан арасы күзгә күренеп кискенләшә. Казан тәхетенә Сафа Гәрәй хан кайтуга карамастан, рәсәйлеләр илче артыннан илче җибәреп торалар һәм һаман да үз йортлары санап, Казан ханыннан Польшага яу йөрергә гаскәр сорыйлар. Чөнки бу чорда Рәсәй Польша белән җир бүлешә – сугышып ята. Ә Казан мәмләкәте ханы Сафа Гәрәй Мәскәүгә гаскәр җибәрү урынына үзе Рәсәй җирләренә яу йөри башлый. Көтелмәгән бу хәлдән мәскәүлеләр сәясәтне кинәт борырга ниятлиләр һәм, Польша короле белән солых төзеп, Казан ханлыгын акылга утыртырга җыеналар. Җитмәсә, Рәсәй тарафдарлары Хөршидә бикә белән Булат бәк татарлары кенәгинәгә килеп баш оралар һәм Казан тәхетенә Аккүлгә сөрелгән Шаһгали ханны сорыйлар. Елена Глинская Дума боярлары белән киңәшләшә, әмма ошбу киңәшкә янә митрополитны дәшми. 1536 елның декабрь аенда Шаһгали ханны Аккүл төрмәсеннән азат итәләр һәм Мәскәүгә алып кайталар. Шул ук көнне дияргә була олан кенәз Иван белән бөек кенәгинә Шаһгали ханны кабул итәләр. Ләкин Шаһгали хан килер алдыннан олан кенәз палатадан чыгып китә. Уенга юнәлә. Әмма аны бик тиз табалар һәм җилтерәтеп тәхет ягына китерәләр. Олан кенәз нәкъ әнисе әйткәнне кыла – тәхет ягына башора-ора килеп кергән Шаһгалине уң кулына утырта. Бу хәл, әлбәттә, бала кенәзгә бик тә сәер тоела, чөнки Шаһгали хан бөтен горурлыгын, ирлек сыйфатын югалтып (бәлкем, аның бу горурлыгы булмагандыр да, милли горурлык турында әйтеп тә тормыйм), маңгаен идәнгә ора-ора, олан кенәз каршына килә, хәтта тузан кунган итек башына калын иреннәре белән кагыла. Шуннан тугры калырга антлар эчә, мәгәр кемгә – анасы Елена Глинскаяга түгел, ә олан кенәзгә, терсәк буйлык кешегә. Ханның үкенү-ялваруларын тыңлап туйгач, олан кенәз анасы өйрәткән боерыкларны бирергә керешә. Иң әүвәл үтә ялагай хан иңенә кыйммәтле тун салырга куша һәм, үз әмереннән үзе бик тә канәгать калып, Шаһгали ханны чыгарып җибәрә. Бу хәлне ерактан күзәтеп утырган Елена Глинская бала өчен куанып бетә алмый. Аңа олан кенәзнең үз-үзен тотышы ошый, тәхетне ошбу угланына васыять иткән ире Василийга эченнән генә янә бер рәхмәт әйтә.
Шушы хәлдән соң ун көннәр үткәч, Елена Глинская Шаһгали ханның бикәсе Фатыйманы үз катына дәштерә. Ханбикәне ул үз өендә кабул итә һәм моңа бик нык әзерләнгән була, чөнки белә: ир йөрәгенә ачкыч хатын ашадыр. Мәҗлескә чит илдән килгән кунакларны да китертә – күрсеннәр, тарихка кертсеннәр. Һәм теләгенә ирешә. Кунаклар алдында ул ханбикә Фатыймага табындагы алтын-көмештән торган савыт-сабаларны бүләк итә. Ниһаять, Шаһгали ханны дәшәләр. Ханны тантаналы төстә кабул итә бөек кенәгинә Елена Глинская. Шаһгали ханны кенәгинә якыннары Иван Телепнёв, Василий һәм Иван Шуйскийлар болдырга кадәр чыгып каршы алалар. Шаһгали хан, кыска муенын сузарга, һич югы, бераз гына кыска вә карсак гәүдәсен озайтырга тырышып, кенәгинә утырган бүлмәгә килеп керә. Кенәгинә янында олан кенәз дә утыра икән. Әмма Шаһгали ханны олан кенәз кабул итте инде, ул хәзер бөек кенәгинә каршында, шуның өчен бу юлы Шаһгали хан Елена Глинская аягына төшә, Казаннан китерелгән кызыл болгари итек башын каплап торган көмеш чигүле күлмәк итәген үбә. Почык борынлы, калын иренле, кабак битле, зур вә тырпаеп торган колаклы, ияк очына тирә-ягын йон баскан иләмсез миң кунган Шаһгали йөзен күз каршында ук күргәч, гүзәллеге белән күпләрне таң калдырган кенәгинә йөзен чытмак итә, әмма вакытында үзен кулга ала – ярамый, аңа бу кеше кирәк, бик кирәк. Чөнки бу кешене Казан татарларына каршы җибәрү мөмкинлеге бар. Шаһгали хан кенәгинә йөзендәге үзгәрешне күрми, аннары кеше йөзендәге үзгәрешне күрүгә сәләте дә булмый, башын күтәрә төшеп, нотыгын башлый:
– Государыням, бөек кенәгинә Елена! Мине бала чакта ук хөрмәткә ия ирегез Василий үз тәрбиясенә алган иде. Ул мине кадерләп, анасыннан аерылган көчек нисбәтендә тәрбияләде, ашатты-эчертте һәм, балигъ булгач, Казан тәхетенә утыртты. Гөнаһсыз кешене гөнаһлы итеп, казанлылар мине эт урынына куып җибәрделәр. Мәрхүм ир-канатыгыз Василий миңа яңа калалар бирде, иллә мин аның кадерен белмәдем, томана рәвешендә аңа хыянәт иттем. Инде мин үз җәзамны алдым, юләрне дә гафу итәләр, мин хәзер сезнең алдыгызда кылган гөнаһларым җуярга телим. Мин, бөек кенәгинә, ант итәм: киләчәктә, тәнемдә җаным булганда, Рәсәй дәүләт иминлеген саклармын, гаебемне аклар өчен гомеремне дә кызганмам…
Шунда бөек кенәгинә Елена Глинская әйтте:
– Шаһгали хан, хак, мәрхүм олуг кенәз сине каһәрләгән иде. Инде син үткәнне оныт, киләчәктә изге юлда бул. Безнең дә, үзеңнең дә иминлегебез сакла.
Йөзе елмаюга җәелгән Шаһгали хан аягүрә басты һәм әүвәл олан кенәзгә, аннары анасына кат-кат баш орды һәм, бил бөгә-бөгә, тәпен-тәпен артка, ишеккә таба чигенде.
Атна-ун көннән кенәгинә Елена Глинская Фатыйма ханбикәне янә үз өенә кунакка дәштерә. Шаһгали җәмәгате Фатыйманы Мәскәүнең дәрәҗәле бай хатыннары каршы алалар. Бөек кенәгинә кунакны болдырга чыгып үзе каршылый. Иреккә чыгарылган хатын белән кенәгинә кушкуллап күрешәләр. Кенәгинә кунакны ияртеп түр якка алып керә. Табынга утырышалар. Шулчак өйгә олан кенәз килеп керә, аны барчасы да аягүрә басып каршы алалар. Олан кенәз бай хатыннарына бөтенләй игътибар итмәстән Фатыйма ханбикәгә сәлам юллый һәм түргә, анасы янәшәсенә утыра. Табын караучы киленнәр берсеннән-берсе затлы ризык-нигъмәтләр ташыйлар, хәтта өстәл уртасына кыздырылган чучка баласы куела. Әмма аңа Фатыйма ханбикә хәтта күтәрелеп тә карамый. Бөек кенәгинә кунак каршына әле моны, әле тегене куярга куша.
Тукта әле, ир-канаты төрмәгә утырткан ханны вә ханбикәне азат итеп, аларны үз тарафына дәшеп, сыйлау вә кыстау һәм хәтта бүләкләү нигә кирәк булды икән кенәгинәгә? Әлбәттә, сәяси яктан ир-канатыннан да ныграк дагаланган Елена Глинская хан белән ханбикәне тикмәгә генә кунак итми иде. Максаты изге – ничек тә бу ике кешене үз кулына төшерү һәм Казан әтрафына өстерү, ягъни татар халкын икегә, өчкә, кирәк икән, дүрткә бүлеп, бер-берсенә каршы котырту, үзара сугыштыру. Казанлылардан йөз чөергән татарлар аңа кирәк, бик кирәк, мәрхүм ире моны аңлаган, әмма кадерен белмәгән, хан кадәр ханны Аккүлгә сөргән һәм моның белән зур хата ясаган, тәхетне кулына төшергән Елена моны эшләмәс, үз сәясәтен булдырыр, казанлылардан качкан, казанлылар белән аркадаш булмаган татарлар күңеленә ачкыч табар һәм үз максатына ирешер – Казанны үзенеке итәр, бәлкем әле, шул ук шыксыз Шаһгали ханны Казан тәхетенә утыртыр. Фатыйма ханбикәне табынга дәшкәннән соң, Елена Глинская тәмам инанды – Шаһгали ханга ышанырга була, ул Җангали түгел, үтә ялагай, үтә хөсет, үтә мал ярата, тар күңелле, вакчыл, юк кына бүләккә дә сабый балаларча кинәнә, нарасыйлана, ышана.
Шул хәлгә ике-өч көн дә үтми, кенәгинә Елена Глинская Шаһгали ханны үз янына дәштереп ала һәм Кирмән-калага барып, үзенә тәгаен татарлардан гаскәр оештырырга куша, әлбәттә инде, Шаһгали ханның саранлыгын, бүләкләргә хөсетлеген белеп, акчаны да мул бирә, хәтта коралны да кызганмый. Кенәгинә аңлый, ул бары тик Шаһгали ханны Казан тәхетенә утыртып кына, Казанны үз йорты итә ала. Аннары нигә әле аңа Польша короленә каршы сугышырга – чыгышы аннан, аннары, янә Римга йөз тотсалар да, христианнар, кардәшләр. Ә менә мөселманнарның терәге булган Казанны үз йорты итү бөтен мөселман дөньясын Төньякка таба йөрүдән мәхрүм итәчәк, ул гынамы, бөтен Көнчыгыш базарларына юл ачылачак. Кыскасы, бөек кенәгинә Елена Глинскаяның максаты вә теләге изге иде, шуңа күрә, соңарыбрак булса да, Польша белән, Ливония илләре белән солых төзергә һәм бөтен көчне Казан өстенә юнәлтергә дигән нәтиҗәгә килде. Бу хакта ул, күпләргә сәеррәк тоелса да, иң әүвәл улы олан кенәз белән киңәште, аннары сөйгәне Иван Телепнёв белән, шуннан соң гына Дума боярлары белән. Барысы да кенәгинә белән килештеләр – Казанны үз итү һәммәсенең дә хыялы иде, казанлыларга үч итеп, Мәкәрҗә базарын ачу урыс сәүдәгәрләренә бер дә уңай булмады, киресенчә, гасырлар буена килгән сәүдә юллары өзелде, бигрәк тә Мәскәү, Новгород, Владимир сәүдәгәрләре алыш-бирештән мәхрүм калдылар, шул сәбәпле байлар белән сәүдәгәрләр арасында җитди аңлашылмаучылык туды.
Ике якка да илчеләр йөри торгач, кенәгинә Глинская Швеция короле Густав Ваза белән солых төзүгә иреште. Солыхта шундый шартлар бар иде: шушы рәсми кәгазьгә Швеция короле һәм Рәсәй кенәзе кул куюга, король Густав Ваза Ливония белән Литвага ярдәм итүдән туктый, һәм ул шулай булды да. Швеция короле Ливония белән Литвадагы гаскәрен алып китүгә, урыслар уңышка ирешә башладылар. Хәтта сөйгәне Иван Телепнёв та шул тарафта көчен сынап кайтты. Елена аны зар-интизар булып көтеп алды, һәлак булып, орыш кырында ятып калыр дип коты алынды. Ходай аның моң-зарын тыңлады – Иван Телепнёв сугыштан исән-имин әйләнеп кайтты, ошбу куанычтан бөек кенәгинә бөтен халык алдында сөйгәнен җиңү белән котлады.
Чәчкә кебек вакытта иреннән калган Елена Глинская гаять дәрәҗәдә оста сәясәтче булып чыга. Ул үткәргән реформалар тәүге кенәзләрнең төшләренә дә керми. Иң зур вә кәттә сәясәте – Төркия солтаны белән сәүдә итүгә ирешә. Көче-куәте белән даны дөньяга таралган Сөләйман Кануни солтанга Рәсәй кенәгинәсе Елена Глинская бүләк итеп кеш тиреләреннән тегелгән юрган-җәймәләр җибәрә. Шушы җәймәләрдә яшь хатыны Хөррәм белән йокларга яраткан Сөләйман Кануни Рәсәй кенәгинәсе Еленаның бүләген беркайчан да онытмый. Украина изге атасының кызы кол хәлендә Төркиягә эләгеп, солтан сараена үтеп керә һәм Сөләйман Кануни аңа гашыйк булып, пәрвәр ир-атка кияүгә чыга. Нәкъ шул заманнарда Казаннан ярдәм сорарга Сәхиб Гәрәй хан килә. Үз аягы белән килә, чөнки Рәсәй дәүләте, яу артыннан яу йөреп, тәмам теңкәсенә тиеп беткән була. Зур өмет белән килә Сәхиб Гәрәй хан Сөләйман Кануни каршына. Әмма ханның өметен акламый солтан – ярдәм итү генә түгел, ханны үз сараенда тоткарлый. Һәм моны ул вәзире Ибраһим һәм солтаншасы Хөррәм үтенече белән эшли. Ә бит Сәхиб Гәрәй Сөләйман Канунидан туплар, мылтыклар, дары-корал сорарга, ислам дөньясына ярдәм итәргә кирәк, юкса кяферләр, көчәеп, сезгә дә җитәрләр дигән фикер белән килә. Ләкин ул белми, бу вакытта солтанның вәзире Ибраһим һәм солтанша Хөррәм аны бу адымыннан ваз кичтерәләр, имеш, безнең дошманыбыз Мәскәү дәүләте түгел, ә Дунай буе илләре һәм Родос. Сөләйман Кануни киләчәктә Рәсәйнең нинди куәтле ил буласын белми, белергә сәләтле дә булмый. Әйе, заманында атасы Фатих Истанбулны яулый, Сәлим – Сирияне, Мисырны. Солтан Сөләйман Дунай һәм Родос тирәләрендә таптана, ә югалтуның исәбе-хисабы юк. Ә бит аңа умыртка сөякләре каткан христиан илләре урынына исламга йөз тоткан кан кардәшләрен яклау кулайрак булган булыр иде. Казаннан соң— Әстерханның, ары таба Кырымның китүен ул күз алдына да китерми һәм китерергә сәләтле дә булмый, күрәсең.
Чыгышы белән – грек, рухы белән христиан (гәрчә ислам динен кабул иткән булса да) булган Ибраһим, шул ук Луиджи Грити кайчандыр кол була һәм, әлбәттә, Настасья-Хөррәм дә Рәсәйгә бер дә тел тидерергә бирмиләр. Казан ханы Сәхиб Гәрәйнең тоткарлануы да нәкъ шул кешеләр аркасында була, корал бирү түгел, солтан Сөләйман Казан ханы Сәхиб Гәрәйне хәтта каласына да кайтарып җибәрми – Истанбулда тоткарлый. Әнә шулай итеп Төркия солтаны Сөләйман Кануни Кырым, Идел-Урал, Себер, ары таба Көнчыгыш тарафындагы төрки телле кардәш халыкларын ил-дәүләтчелектән мәхрүм итә. Ә бит аның бер сүзе Мәскәү кенәгинәсе Елена Глинскаяны уй-ниятләреннән кире кайтарачак иде.
Елена Глинская тәхеттә утыру чорында гаять дәрәҗәдә зур уңышларга иреште – Швеция короле белән солых, Төркия солтаны белән килешү аның тәгаен кулын чиште. Ул ныклап Казанга яу йөрергә җыена башлады. Башта ул ышанычлы кенәзләре аркасында күп кенә дошманнарыннан котылды. Бу эштә аңа Иван Телепнёв һәм Василий Шуйский ныклы терәк булдылар. Ләкин сөрелгән, үтерелгән дошманнары арасында агасы Михаил да бар иде. Ул аны беркайчан да күңеленнән алып ташлый алмады. Әмма кылынасы кылынган иде инде. Явызлык ягыннан ул каенатасы Иван III дән һәм ире Василийдан бер дә калышмады, хәтта арттырыбрак җибәргән чаклары да булды, әйтик, шул ук агасы Михаилны төрмәгә озатуы һәм аның анда үлүе… Бөек кенәгинәнең явызлыгын күреп-күзәтеп торган митрополит Даниил да, ниһаять, үз сүзен әйтте: «Бөек кенәгинә, сезгә дә, чиркәүгә килеп, кылган гөнаһларыгызны ярлыкарга вакыттыр», – диде. Кисәткәндәй итеп әйтте, каршы әйтергә дә сүз калдырмады.
Олан кенәзне санга сугучы юк иде әле, ләкин ул анасының һәр адымын күзәтеп бара, кылган явызлыкларын да күрә иде. Әмма бала гына булса да, ул да инде боярлар киңәшмәсендә утыра, кайчак хәтта сүзгә кысылып, үз фикерен дә әйткәли иде. Мәгәр бөтен булган эшне ышанычлы Иван Телепнёв алып бара иде. Әйтик, Василий Шуйский кенәз Дума башында утырса, Иван Телепнёв килгән илчеләрне кабул итте, кыскасы, хакимиятне үз кулында тотты. Кай тарафлардан гына илчеләр, кәттә сәүдәгәрләр килсәләр дә, иң әүвәл аны күрерләр, аның үгет-нәсыйхәтен тыңларлар, күпмедер акчаны аның кулына салырлар иде. Боярлар думасында актив катнашучы Михаил Глинскийдан котылгач, дошманы Иван Бельский Мәскәүдән сөрелгәч, моның өстенә атаклы кенәз Фёдор Воронцовны җәзалап үтергәч, ошбу ике куштан кенәз тәхет тирәсеннән дә китми башладылар. Вәләкин ошбу ике кенәз дә бер кешедән— митрополит Даниилдан куркалар иде. Гөнаһлары бар – хактыр, әмма нигә чиркәүгә кереп кылган гөнаһларыннан котылу өчен үкенү гыйбарәсе уздырмыйлар. Мәгәр митрополит Даниил да аларга ташланырга шүрли төшә. Чөнки Василий Шуйский мәрхүм адашының сеңлесенә өйләнде, ә Иван Телепа исә кенәгинә итәге тирәсендә әвәрә килә. Боларга каршы төшү, халык алдында явызларны фаш итү үзе үк яман эшләрнең берседер. Хак Тәгаләдер, ошбу нәсел Иван III тарафыннан Владимирдан Новгородка куыла. Иллә аннан соң бик күп сулар акты ич инде, мәгәр Шуйскийлар нәселе боярлар арасында иң куштан нәсел булып кала бирә, вакыт дигән нәрсә аларга гүя кагылмый. Әмма рухи ата лабаса ул, бәйләнер җаен табар, аның кулында иң куәтле корал – дин. Дингә каршы мылтык күтәреп чыгып булмый, диннең коралы – рух, ә рухны корал белән генә җиңеп булмый.
Ни генә булмасын, 1537 елларда дәүләт башында әнә шул өч исем йөрер, дүртенчесе исә кануни тәхет иясе – Иван олан яңа җиде яшен тутырып килә, әмма һәммәсен дә күңеленә сеңдерә, бигрәк тә явызлыкны.
Ә Василий III мәрхүм булганнан соң тол калган гүзәл хатын, соңгарак калып булса да, ихласи бәхетен таба һәм кем йөзендә – кенәз Иван Телепнёв йөзендә. Ул инде Иван Телепнёвны яратуын беркемнән дә яшерми башлый, хәтта митрополит Даниилдан да. Шул ук вакытта бөек кенәгинә Елена белә иде: көннәрдән бер көнне рухи атакай аны дәшеп алыр, алыр да барчасын да сөйләргә кушар. Яратмый иде Елена рухи атакайны, нечкә хатын-кыз тавышлы, карсак буйлы, зур корсаклы. Ләкин яратмаганы өчен фаҗигагә таруын ул белми иде әле, чөнки митрополиттагы мәкер аларның берсендә дә юк иде. Мәгәр митрополит тарафыннан бөек кенәгинәгә карата чыгарылган хыянәти фаҗига юлга чыккан иде инде. Митрополит ачыктан-ачык көрәшкә кереште. Иң әүвәл ул Дума боярлары каршына керде. Ул катгый рәвештә кенәз Иван Бельскийны сөргеннән кайтарырга кушты. «Каты бәгырьле», «шәфкатьсез» кушаматын алган митрополит Даниил Дума боярларын тәмам аптырашта калдырды. Өстәл башында утыручы олан кенәзнең аскы ирене калтырана башлады, шул тамаша һәр сүзен өзеп-кисеп нотык тотты митрополит, олан кенәз еларга җитеште. Елена Глинская, бөек кенәгинә, митрополитны тынычландырырга ашыкты. «Мин каршы түгел, – диде ул инәлүле рәвештә.– Каршы түгел, владыка, бөек кенәз дә риза». Сабый бала, ни кылырга белми анасы теләге белән ризалыгын белдереп, баш какты. Митрополит олан кенәзгә карап елмайды, шуның белән баланы тынычландырды бугай, олан кенәзнең иреннәре калтырамый башлады. Ләкин изге атакай моның белән генә канәгатьләнмәде, дәвам итте: «Кенәз Василий Шуйский зур гөнаһ кылды, кенәгинә. Ошбу кенәз ышанычлы дьяк Фёдор Мишуринның башын кистерә. Бу башбаштаклык бетерелсен иде, кенәгинә, олан кенәз, сиңа да әйтүем», – дип кисәткәндәй итте митрополит Даниил. Елена Глинскаяга янә баш иеп килешергә генә калды. Олан кенәз боларның барысын да күреп вә күзәтеп торды. Анасы бөек кенәгинәне дә кимсетерлек көч-куәт бар икән бу митрополитта. Һәм шул сәгатьтән ул рухи атакайлардан курка башлады.
