Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. Том 5. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный. Айбиби / Избранные произведения. Том 5», sayfa 11
Җангали хан кувшинда калган хәмерне кружкага койды, эчеп җибәрде. Чак кына тозлы сыман булган, беркайчан да кабып карамаган чучка маен капты. Май тәмсез түгел иде, киресенчә, тагын да кабасы килде. Утырып ашады, тагын хәмер салып эчте. Шуннан соң аңа җиңелрәк булып киткәндәй тоелды. Хәтта ул олан кенәзнең үзенә сүз әйтер. Барысын да сөйләп бирер, Казаннан бер Чүрәкәй бәкне генә качырмады ул, бик күп морзаларны качырды. Бөтенләй үк игелексез яшәмәде Казанда Җангали хан. Урыслар мәнфәгатен яклады.
Җангали хан киенде, коралларын такты, болдырга чыкты. Аның кинәт кенә кирмән-каладагы кызы янына кайтып китәсе килде. Менә хәзер, шул ук мәлдә. Капка янында өч-дүрт сакчы тора, кичә икәү иде, хәзер дүртәү саклыйлар. Күрәсең, ханның корал тагып чыкканын көтмәгәннәрдер, авызларын ачып, аңа карап каттылар.
– Мин китәм, – диде аларга Җангали хан. – Юл бирегез!
– Хан, хан, китә күрмәгез! – дип, берәүсе аның янына йөгереп килде. Йөгереп килде дә Җангали алдына тезләнде. Күз ачып йомганчы Җангали кылычын тартып чыгарды, башын иеп торган сакчының муенына чапты. Баш, бүректән аерылып, кан чәчә-чәчә тәгәрәп китте. Җангали хан аңа күз дә ташламый капкага таба кузгалды. Капка янында торган сакчыларның берсе торып йөгерде, икесе тораташтай катып калдылар.
– Китегез юлымнан!
Җангали хан кылычын селтәп җибәрде. Ни кылырга белми торган сакчылар, ниһаять, айныдылар.
– Исерек ич хан! – диде берсе һәм сөңгесен күтәрде.
– Ханга тияргә кушылмады, Ефимка! – дип җикерде икенчесе, капкага таба чигенә башлап. – Ефимка, дим, башың икеме әллә синең?!
– Ике, ике, Тимушка, ике! Әй, син, Җангали хан! Тукта! Тукта, диләр сиңа, нигә бер гаепсез кешенең җанын кыйдың?!
– Синекен дә кыярмын, юлымнан китмәсәң, урыс диванасы!
– Тукта, диләр сиңа, бер дә хан дип тормам!
– Югал күз алдымнан, җаның җәһәннәмгә җибәрмәс борын! Югал, тәре маңгай! Мин – хан, Җангали хан. Кит, тияргә хакың юк!
Җангали хан кылычын селтәде, әмма үзе үтергән адәм мәетенә абынып егылып китте. Шундук аның өстенә килеп яттылар, кулларын артка каердылар.
– Бәйлә үзен, Тимушка, нык бәйлә. Күр әле, тик торганда җан кыйды, исерек баш.
Җангали ханны, бәйләгәч, аякларына бастырдылар.
– Нишлибез үзе белән?
– Өйгә алып керәбез. Ә мәетне алыгыз. Кенәз күрмәсен. Соңыннан аңлашырбыз. Әйдә, җилкәгә салыш үзен. Авыр үзе, эт ялаган нәмәстә.
Җангали ханны өйгә алып керделәр, сәкегә салдылар. Ике сакчы ике ягына басты, берсе чыгып китте. Күп тә үтми ишегалдында шау-шу купты, ачык капкадан ике-өч арба килеп керде.
– Килделәр, үзләре килделәр! – дип кинәнде бер сакчы.
Түр якка алдан Иван Телепа килеп керде, аның артыннан кенәгинә Елена Глинская, бер адым кала төшеп, олан кенәз Иван. Кенәз Телепа кенәгинәгә урын күрсәтте, олан кенәзгә түмәр салган урындык куйды.
– Рәхим ит, олуг кенәз, утырың, – диде ялагайлана төшеп Иван Телепнёв.
Олан кенәз бер сүз әйтми урындыкка утырды һәм бүлмәгә күз йөртеп чыкты. Ирен чите белән генә елмаеп, әнисенә карады. Улының нәрсә турында уйлап алуын белгән шикелле, бөек кенәгинә:
– Кенәз, бу өйне кайчан адәм рәтле итеп җиһазларсың икән? Табышың да ару гына кебек. Ливониядән шактый мал төяп кайттың?.. – диде.
– Тиздән тиздән, кенәгинәм. Әнә Казан баш калкытты, Сафа Гәрәй кайтып ята, ди. Иң бай мәркәз. Казнага иң күп мая китерүче. Казанны югалту Рәсәйгә, кенәгинәм, баш югалту белән бер булыр иде. Казанны кушкач кына Рәсәй Рәсәй булды, кенәгинәм, шулай бит, Иванушка, олуг кенәз, дим! – дип, олан кенәзгә мөрәҗәгать итте Телепа.
– Без анда янә яу йөрербез, – диде олан кенәз. – Казан янә безнеке булыр. Атам кулындагы бер илне дә бирмәбез.
– Хәйран, хәйран, олуг кенәз. Хуплыйм. Менә бу, кенәз, менә бу фикер. Гаскәр башында үзем барам, олуг кенәз.
– Башың Казанда калдырмассыңмы соң? Ливониядән исән кайттың да, казанлылар ливониялеләр түгел, шулаймы, анам?!
Иван Телепнёв күзләрен акайтып кенәгинәгә карады.
– Бигайбә, орыш кырында кан коелмый булмый, олуг кенәз. Кирәк икән, Рәсәй өчен мин башым салырга да риза.
– Ха-ха, – диде каһкаһәләп олан кенәз.
– Хи-хи, – дип көлгәндәй итте Иван Телепнёв кенәз, эченә зәһәр агу йөгерсә дә, сер бирмәскә тырышып. – Кенәгинәм, менә сиңа җавап, менә сиңа тапкырлык. Кинәнәм, кинәнәм мин синең өчен, олуг кенәз. Беләсеңме, Ванюша, мин синең өчен җаным фида кылырга да риза. – Иван Телепнёв олан кенәз алдына тезләнде. – Без әле синең белән, Ванюша, күп нәрсәләр майтарырбыз. Казанны да, Әстерханны да, Кырымны да, Ливонияне дә тез чүктерербез. Ләкин дошманның иң яманы анда түгел, Ванюша, дошманның яманы мондагы байлар. Без аларны тыярбыз, тыярбыз, кирәк икән, сөрербез, баш чаптырудан да чирканмабыз. Баш кисеп кылыч тутыкмый, диләр. Сиңа хыянәт иткән һәр мәлгунь муенына кылыч төшәр йә башы сөргендә черер.
Ул арада эчкәре яктан җитәкләп диярлек Җангали ханны алып чыктылар. Аягында көчкә басып торса да, каршында кем икәнен абайлады Җангали хан, әмма баш имәде, аягына төшмәде, киресенчә, тураебрак басты. Бу хәлне күреп, олан кенәз шаркылдап көлеп җибәрде. Олан кенәзнең көлүендә ут чаткысыдай зәһәрлек бар иде, моны Иван Телепа кенәз генә түгел, бөек кенәгинә Елена Глинская да сизеп алды һәм ана буларак иң әүвәл ул курка калды.
– Шулкадәр эчәләрмени инде, Җангали хан?! – диде ул үз иткәндәй йомшак вә ягымлы тавыш белән. – Атагыз, Җангали хан, табында бик тыйнак кыланыр иде. Менә, улым, гыйбрәт ал. Атагыздан калган тәхетебезне саклый белмәсәк, безнең дә шул көнгә калуыбыз бар. Шуны белеп торсаң иде, улым. Менә бу ханны атаң Казан каласына җибәрде, тәхет биләргә кушты. Казан кадәр Казан тәхетенә утыртты. Тик Җангали ханның тәхетне кулында тотарга кодрәте җитмәдеме, акылымы— безнең каршыга кайткан. Канатлары сынган, кыяфәте ташка үлчим. Инде бездән нинди хөкем өмет итәсең, Җангали хан? – дип, көчкә аягында басып торган Җангалигә карады кенәгинә.
– Мин гаепле түгел, кенәгинә, гаепле түгел, – диде Җангали хан, еларга җитешеп. – Мине котырттылар.
– Гаепле түгел, котырттылар, ә үзең гаскәрең башында Казандагы христианнарны кадап-чәнчеп йөргәнсең! – диде чәчрәп төшеп Иван Телепнёв.
– Җангали хан гаепле, ул безгә генә түгел, мәрхүм атабыз исеменә дә тап төшерде – хыянәт итте урысларга. Биргән вәгъдәсеннән, эчкән антыннан ваз кичеп, мәрхүм атаң ышанычын аяк астына салып таптады. Инде җәзаны да син бир аңа, улым. Атаң сиңа тәхетен васыять итеп калдырды, атаң сурәтендә ошбу хыянәтчегә җәзасын да бир, – диде ана кеше, бөек кенәгинә Елена Глинская. Ананың максаты изге, ул урыс тәхетенә каты куллы, шәфкать белмәс алмаш әзерли иде. Ләкин бер нәрсәне исәпкә алмады ана кеше – бала күңеленә яман коткы салуын. Олан Иван шундый яшьтә иде: ул анасы әйткән бар сүзне күңеленә сеңдерә бара, бакырны да саф алтын итеп кабул итә иде.
Алты яше тулар-тулмас олан, анасының сүзләреннән соң башын чөя төшеп, аягы идәнгә җитмәгән урындыкка тураебрак утырды. Шул рәвештә йөзе шешенеп беткән Җангали ханга җирәнеп, чыраен чытып карады. Күз карашында ук зәһәрлек күреп, угланы өчен әүвәл ана кеше – Елена Глинская курка калды, аннары Җангали хан чак кына артка чигенгәндәй итте. Ләкин ханның бу хәрәкәте олан кенәзгә кыюлык кына өстәде. Ул шуып диярлек урындыгыннан төште һәм кулындагы кам таягы белән Җангали ханның ияк астына терәп, хыянәтче ханның башын күтәрә төште.
– Күземә туры карап әйт, хан. Казан мәркәзендә чынлап та христианнарны чабып-кадап йөрдеңме? Урысларны, минем холопларны, христианнарны, миңа тугры хезмәт иткән халыкны? Әйт, әллә телең йоттыңмы?! – диде, тешен кысып олан кенәз. Баланың бу кыланышына анасы Елена гына түгел, күпне күргән Иван Телепа да курка калды һәм, үсмерне тыярга теләп, әле кенәгинәгә, әле Җангали хан артында басып торган ясавыл Гавриилга карады. Кешегә әйтсәң, кеше ышанмастай хәл иде, тез буе олан кенәз хан кадәр ханны хөкем итә, ул гынамы, мәрхүм атасы кебек үк сорау ала иде.
– Браво, браво, кенәз! – дип күтәреп алды Иван Телепнёв, олан кенәзне куәтләп. Ул шулай диюгә, олан кенәз таягы белән анасының сөйгәне Иван Телепнёв ияк астына китереп төртте.
– Минем хөкемем бер булыр, кенәз: хыянәтче ханның башын кисәргә!
Кенәз Иван Телепнёв ачкан авызын ябалмый торды, ул олан кенәздән барысын да көткән иде, әмма болай ук булыр дип уйламаган иде. Анасы исә урыныннан кубып, уеннан уймак чыкмагае дип булса кирәк, олан кенәзнең иңбашына кулын салды.
– Ашыкма, улым. Башта без аның гаебен ачыклыйк.
– Ачыклап торасы юк, мин аңа хөкем чыгардым инде, – диде олан кенәз эретерәк кенә һәм тәкәббер төстә урынына менеп утырды. – Монда, минем күз алдымда ук башын чабыгыз!
Олан кенәз дык итеп кам таягы белән идәнгә төртте.
Бу хәтлесен берәү дә көтмәгән иде, барысы да күзгә-күз карашып алдылар. Кенәз карарын ишеткән Җангали хан бала аягына төште, әмма олан кенәз аны тибеп җибәрде:
– Кит, кагылма миңа!
Җангали хан тәмам өметен өзде бугай, тураеп аягүрә басты, инде ул олан кенәзгә өстән аска җирәнеп карады.
– Хәсрәт кенәз, борын астыңда маңкаң кипмәгән – адәм хөкем итәсең. Син минем башым кистерермен дә котылырмын дип уйлыйсыңмы? Булмас ул. Мәңге тынгылык бирмәс Җангали җаны сиңа, мәңге! Шул яшеңдә үк адәм канына сусагач, үскәч нәмәләр кылырсың?! Аллаһы Тәгалә сиңа иң каты каргышын кояр. Әйе, кенәз, мин гаепле, үз халкымның динен, телен, ирек вә азатлыгын яклаган өчен гаепле. Ләкин атаң алдында да, анаң алдында да түгел һәм халкым алдында да түгел. Алар, синең ялганчы, астыртын, елан телле юмакай баскынчы атаң сүзенә ышанып, күп тапкырлар кан кардәшләренә каршы сугыштылар, изге туганнарының канын койдылар. Юк сиңа шәфкать ул халыктан. Мин синең карагруһчыларыңны Казанга барып тәхеткә утыргач та куарга тиеш идем, синең ахмак кенәзең Василий Пенковка ышанган булдым. Ул кабахәтнең җаны әллә кайчан Аллаһы Тәгалә каршында инде, ул аңа мөселманнарны кимсеткән өчен үз җәзасын бирер – тәмуг аңа, кыямәт көнгәчә тәмуг утында янасы кеше ул. Баскынчылыкка, кеше рәнҗетергә йөз тоткан явызлар беркайчан да бәхетле була алмый, каһәр аларга, каһәр! Инде син дә атаң явызлыгын дәвам итәсең, сиңа да килер ул каһәр, килер! Син, олан кенәз, акылың утырыр-утырмас, кеше хөкем итәсең. Тормыш юлың кан коюдан башларга исәбең. Искәрсәң иде, олан кенәз, тереклегең ничек башласаң, шулай тәмамларсың, гомерең буена канга сусарсың, гомерең буена! Кистер минем башымны. Тик бер нәрсәне онытма: моннан соң татар халкыннан да, үз халкыңнан да хөрмәт вә ихтирам булмас. Бүген кыйблага йөзем борып, Аллаһым вә Раббымнан шуны сорыйм мин. Каһәр сиңа, каһәр!
– Туктал, тик тор, тик тор, хан! – дип җикерде сабыры төкәнгән Иван Телепнёв. – Туктал, Җангали хан, сиңа әйтәм.
– Куй, куй, хан, үпкәләмә син аңа, бала гына әле ул, – дип, урыныннан күтәрелде бөек кенәгинә. – Ул сине куркытырга гына теләгән иде.
– Юк, мин аны куркытырга гына теләмәдем, әнием, мин аны үзем җәзалаячакмын, үзем! – дип, урыныннан сикереп төште олан кенәз һәм тәвәккәл төстә Җангали ханга таба юнәлде. Моны күреп, Җангали хан билендәге хәнҗәрен тартып алды. Олан кенәз дә энҗе-мәрҗәннәр белән бизәлгән саплы хәнҗәренә ябышты, кынысыннан суырып алды, авызын кыйшайтты. Кенәз Иван Телепнёв, эшләрнең яманга таба китүен сизеп, Җангали хан артында кылыч тотып басып торган ясавыл Гавриилга ым какты, янәсе, сак бул. Олан кенәз хәнҗәрен күтәрде, Җангали хан да, чак кына чүгә төшеп, аңа ташланырга җыенды. Тагын бер мизгел, олан кенәз Җангали хан хәнҗәреннән якты дөньядан китәчәк иде. Ләкин шулчак ясавыл Гавриил, киерелеп, бар көченә Җангали ханның муенына кылычы белән чапты. Яртылаш муены чабылган Җангали ханның гәүдәсе бер мәлгә генә алга таба ымсынгандай итте дә олан кенәз аягы астына ук ишелеп төште. Бөек кенәгинә аһ итте дә урындыкка утырды, башы бер якка авышты. Көмеш җепләр катыштырып тегелгән олан кенәз сырмасына Җангали ханның кайнар каны чәчрәде, битләренә сибелде. Олан кенәз аяк астында үлем белән тартышып яткан ханны, зур итеп ачылган авызын, сирәк тешләрен, акайган күзләрен күрде дә чырыйлап кычкырып җибәрде. Баланың кычкыруына беренче булып Иван Телепнёв аңына килде, олан кенәзне тынычландырырга ташланды. Олан кенәзнең өсте, бит-башы кан, хәтта хәнҗәр очыннан да кан тама иде. Олан кенәзнең бөтен тәне дер-дер килә, куллары калтырый, сулыш җитмәгәндәй, авызын зур-зур ачып һава ала иде.
– Ясавыл! – дип җикерде Иван Телепнёв. – Ни карап каттың?! Кенәгинәне ян бүлмәгә алып чык. – Кенәз әйләнде дә ишекъяры торган сакчыларга кычкырды: – Алыгыз мәетне, ни карап каттыгыз?!
Шуннан соң гына Иван Телепнёв олан кенәзне кулына күтәреп алды, инде авызыннан күбекләр ага башлаган, тәне тартышкан, тешен яман итеп шыгырдаткан баланы ятагына алып керде, урынга салды. Салды да, ни кылырга белми, кенәгинә янына чапты. Мәгәр аның гаҗәпләнүенә каршы кенәгинә инде исенә килгән, торып утырып, чәчен рәтләп маташа иде.
– Еленушка, Ваняткага нидер булды.
Бөек кенәгинә бәрелә-сугыла ятак ягына керде, ятактан идәнгә егылып төшкән, иләмсез тавышлар чыгарып, идәндә бөтерелгән баланы кулына алды, яңадан урынга салды һәм, Телепнёвка борылмый гына:
– Кашык бир! – диде.
Иван Телепнёв әйләнеп килгәндә, кенәгинә баланы кулына алган, селкенеп утыра иде инде.
– Нәрсә эшләдең, нәрсә эшләдең, балакаем, күз нурым? Нигә кирәк иде ул хан сиңа… – Елена Глинская Телепага күз төшереп алды, кулындагы кашыкка күз салды. – Кирәкми инде. Үтте.
Иван Телепнёв сөйгәненең аягына төште, аякларыннан кочты.
– Ул бума чире белән авырыймыни, Еленушка?
– Әйе, узар ул, Ваня, узар. Балигъ булгач бетә диләр аны.
– Минем атам да шул чир белән интегер иде, мәрхүм.
Елена Глинская дәшмәде, ул хәтта бу серне үзеннән дә яшерә иде. Олан кенәз әкрен генә исенә килде, әмма хәле юк иде. Тешләнгән иреннәрен кыймылдатып, су сорады.
– Миңа суык, әнием, мин өшим, – диде бала, күгәргән иреннәрен кыймылдатып.
– Ваня, төлке юрганын китер, – диде бөек кенәгинә.
Күз ачып йомганчы төлке юрганын китерделәр, кенәгинә баланы юрганга төрде дә ятакка салды.
– Минем йокым килә, әнием.
– Йокла, балам, йокла.
Баланы ятакка салгач, теге күзләрен йомгач, бөек кенәгинә Җангалигә җәза бирелгән якка чыкты. Биредә мәетне алганнар, идәнне ялтыратып юганнар, почмакларга хуш исле үләннәр кертеп элгәннәр иде инде.
Бөек кенәгинә урындыкка утырды һәм Иван Телепнёвка:
– Җәза вакытында монда булган барчасы да минем каршыма керсен! – дип боерды.
– Баш өсте, кенәгинә.
– Кара аны, кенәз, Җангали ханның башын чапкан ясавылны күздән яздыра күрмә.
– Һәммәсе дә монда, кенәгинә, борчылмагыз.
Яңа гына булып алган коточкыч хәлдән соң айнып җитмәгән халыкны күз ачып йомганчы кенәгинә каршына китереп бастырдылар.
– Берәүсе дә калмадымы?
– Пешекче Федот юк, – диде сакчыларның берсе. – Ул аш хәстәрли.
– Аны да китерегез. Тиз!
Пешекче Федотны да китереп җиткерделәр. Кенәгинә каршына җилтерәтеп китерелүенең сәбәбен белмәгән Федот агарынып калган, әле берсенә, әле икенчесенә мөрәҗәгать итмәкче, әмма кыймый, авызын ачарга куркып тора иде.
Бөек кенәгинә ясавыл Гавриилга борыла төште:
– Ясавыл, ошбу кешеләрнең берсен дә калдырмыйча иртәгәүк Казанга алып китәсең. Ишетәсеңме, берсен дә калдырмыйча.
– Алып китәм, китәм, – диде ясавыл Гавриил һәм кенәгинәнең аягына төште.
– Йә-йә, тор, сүзем бетмәде әле.
– Еленушка, бу кеше безгә хыянәтче Җангали ханны алып кайтты. Аты – Гавриил Карпов, игелекле кеше, ышанычлы зат. Теге вакытта хатынын Василий кенәз тартып алган иде.
– Хакмы бу хәл? – дип сорады кенәгинә.
– Хак, хак, – диде ясавыл Гавриил, кенәгинәнең күлмәк итәген үбәргә үрелә-үрелә, ләкин аңа итәген үбәргә бирмәде кенәгинә.
– Тор, Гавриил! Мин кушкан эшне вә йөкне исән-имин башкарып кайтсаң, мин сиңа кенәз Василийның утарын да, кайчандыр тартып алган хатының да кайтартырмын.
– Ат-исемен дә титулын, дим, анакаем?!
– Башта мин кушканны үтә. Алшарт сиңа – Җангали хан фетнә вакытында Казанда үлә. Җангали ханны казанлылар үзләре суялар. Бу адәмнәрең шул хакта базарларда сөйләп йөрсеннәр, аш табыннарында. Ә Җангали ханның мәетен бүген үк Казанга алып китәсез. Мәетне Атаудагы бакчага ташласагыз әйбәтрәк булыр. Шул йөкне башкарып кайткач, кенәз Телепнёв син теләгәннең барысын да эшләр. Титул да булыр.
– Булыр, булыр, – диде Иван Телепнёв кенәз ашыгыбрак. – Боярлар да килешер, митрополит та, сөйләшербез.
– Христианнарым, сүзегездә тора күрегез. Ул-бу булса, йөгем йөкләп кайтмасагыз, миннән шәфкать вә игелек көтмәгез. Күп сөйләп йөрмәгез, яман сүз дөрләп янган уттан да, аел очлы сөңгедән дә ямандыр. Утта пешкән яра төзәлә, сөңге тигән яра җөйләнә, ләкин авыздан чыккан яман сүз мең тапкыр очлырактыр. Җангали ханның Казанда фетнә вакытында шәһит булуы хакында сүз тарату христианнар өчен изге эштер. Кайсыгыздан, Хак Тәгалә, сүз чыга, аның теле киселер, җәһәннәмгә качса да табып алырбыз. Ак юл сезгә, христианнар.
Барысы да чыгып киткәч, каршында ни кылырга белми басып торган сөйгәненә кенәгинә:
– Бер тапкыр гына мәет йөртүләре түгелдер, шәт. Мәетне иң ышанычлы кешеңә тапшыр. Бу хакта үзең дә берәүгә бер сүз әйтмә.
– Борчылма, гүзәлем, борчылма. Ышан миңа, барысы да син дигәнчә булыр.
– Бала йокыга китте, тынычланды, ахрысы. Китермәскә булган да бит үзен. Барам да барам дип җанга тиде. Хөкем итә, имеш. Арыдым мин, Ваня, илтеп куй безне. Ходай кушса, барысы да әйбәт булыр.
– Булыр, булыр, Еленушка, булыр.
Кенәз Телепа түр якка кереп, төлке юрганына төргән баланы күтәреп алып чыкты һәм ишеккә таба кузгалды. Рәсәй дәүләтенең бөек кенәгинәсе Елена Глинская сәяси һәм зирәклек ягыннан кенәз Иван Телепага караганда күп тапкыр өстениде. Моны барысы да белә, әмма тол калган кенәгинә нәкъ менә Телепаны сайлады, әллә батырлыгы өчен шунда, әллә тәвәккәллеге өчен – белми иде. Тик күңелгә боерып буламы?! Кайчандыр Литвадан күчеп килгән бояр Василий Глинскийның кызы укымышлы һәм ушлы, дәүләт белән идарә итәрдәй кеше иде. Елена атасын рәтләп хәтерләми, ул сабый чакта ук, атасы сугышта һәлак була. Елена агасы Михаил кулында тәрбияләнә. Елена Василий III гә кияүгә чыкканда, кайчандыр олуг кенәз каһәренә эләккән Михаил төрмәдә утыра иде, яшь хатын үтенече белән мәрхүм кенәз аны төрмәдән азат итте. Олыгаеп килгән һәр иргә хас хирыслык белән мәрхүм Василий III Еленаны яратты. Елена да үз нәүбәтендә ир-канатын ят итмәде, егылыплар гашыйк булмаса да, хатын вазифасын намус белән үтәде. Ире Василий аңа беркайчан да каты бәрелмәде, начар сүз әйтмәде, рәнҗетмәде, теләгенә каршы килмәде. Бөек кенәз хатыны буларак, Елена да үз дәрәҗәсен үзе белде, һәр җирдә үзен горур вә тәкәббер тотты. Ул белә иде, бөек кенәз Василий, аңа өйләнгәнгә кадәр, егерме ел Соломония атлы хатын белән тереклек итә. Кенәз аңа әнә шул хатынны аерып өйләнде. Еленага соңыннан барысын да тәфсилләп сөйләделәр. Соломониянең ир-канатыннан бер дә китәсе килми. Ләкин олуг кенәз ВасилийIII нең теләге катгый – хатынны монастырьга озатырга боера. Соломонияне ирексезләп сарайдан алып чыгалар, чанага бәйләп салып, Рождественск монастырена алып китәләр, анда аның чәчен кыркалар, көчләп монашка күлмәген кигерәләр. Еленага җиткерделәр: кенәз Василийга егерме ел торып бер бала да тапмаган Соломония теше-тырнагы белән тартыша, беркая да барырга теләми. Аны куркыталар, аңа яныйлар. Бөек кенәз карачысы Иван Шигоня буйга узмаган хатынны кысыр дип мыскыл итә, мәсхәрәли, күлмәк изүеннән алып сөйрәп йөртә. Бу хәлгә акылдан шашар дәрәҗәгә җиткән кенәгинә канлы яшь түгә-түгә аны каһәрли: «Бу явызлыгың өчен Аллаһы Тәгалә кенәзнең үзен дә рәнҗетсен», – дип тәкрарлый. Ул гынамы, монашкалар күлмәген кияргә биргәч, күлмәкне идәнгә ташлый һәм ике аяклап таптый-таптый һаман ирен каһәрли. Иван Шигоня кенәгинәгә сугып җибәрә. «Син нигә олуг кенәзгә сүз тидерәсең?» – дип җикерә. Моңа каршы Соломония: «Ә синең, холоп, бөек кенәгинәгә кул күтәрергә хакың бармы?» – дип кычкыра. Җәфалауларга, рәнҗетүләргә түзә алмыйча, Соломония язмышы белән килешә – аны монастырьга озаталар. Ләкин хәтта монастырьда да ул явыз ирдән үч алырга ниятли. Күп тә үтми, моңа ирешә дә. Көннәрдән бер көнне монастырьдагы Соломония бала тапкан икән дигән сүз тарала. Бу хәбәр Мәскәүгә килеп ирешә. Яшь хатын белән ике ел торып та, теге балага узмагач, Василий III монастырьда булган хәлгә чын күңелдән ышана һәм ышанычлы кешеләрен Соломония янына җибәрә, чөнки нинди каты бәгырьле булса да, олуг кенәз үткән елда карт хатыны Соломония янына барып кайткан була. Соломониядәге гәүдә-сынның гүзәллеген оныта алмый булса кирәк. Бу хакыйкатьне ачыкларга һаман шул ышанычлы кешесе Иван Шигоня китә. Үзе белән берничә дьякны ала. Суздальда булган хәлне дикъкать белән тикшерәләр. Соломония чынлап та углан бала таба икән, ләкин ул кинәт кенә үлеп китә һәм аны чиркәүгә күмәләр. Иван Шигоня Мәскәүгә буш кул белән кайта. Шуның өчен Елена Глинская бала тапмаган хәлдә нинди көнгә каласын ачык белә һәм үз ягыннан барысын да эшли. Иң әүвәл ул коты алынып Суздальдан кайткан кешеләрне көтеп алды. Иван Шигоня хәбәрне ВасилийIII гә җиткергәндә, Елена кулларын чәйни-чәйни сөйләшүне ишек аша тыңлап торды. Аллага шөкер, Соломониянең баласы үлгән икән. Шуннан тәвәккәлләде: ул, Ходайдан бала теләп, чиркәүдән чиркәүгә гыйбадәт кылырга тиеш. Юлга чыкканда, үзенә иптәшкә байтактан күзе төшеп йөргән Иван Телепаны алыр, олуг кенәз каршы төшмәс, шикләнәсе юк. Ләкин бу кылынасы чара да куаныч вә тынычлану китермәде. Ул ни кылырга белми ятагына узды, ни кылырга белми бәрелде-сугылды, зиһене чуалды, тәне кызышты. Аның да Соломония көненә калуы бар ич! Юк, ул Соломония булмас, бер-бер чарасын күрер, Ходай Тәгалә аның хәленә керер.
Тәвәккәлләп ир-канаты янына керде һәм үтенечен аңлатты. Кызганычка каршы, ир-канаты һичнигә каршы килмәде. Иң яхшы атларым, хезмәтчеләрем, карачыларым ал, диде.
Әнә шулай Елена сәфәр чыгып китте. Ул яланаяк чиркәүдән чиркәүгә гыйбадәт кылып, һәр чиркәү побына мул итеп акча өләшеп йөрде, аны, камыш кебек яшь хатынны, таза гәүдәле яшь кенәз Иван Телепа озатып йөрде, кенәгинәне күз карасы кебек саклады.
Шуннан кайтып ике-өч ай торуга, Елена үзендә үзгәреш тойды, аңарда ниндидер тереклек туып килә иде. Ул атлыгып ире янына керде һәм балага узуы хакында хәбәр итте:
– Василушкам, мин балага уздым бугай…
Кенәз аны кулына күтәреп алды, сөйде, яратты, назлады. Елена иренең күкрәгенә башын төртте дә күз яше белән елап җибәрде. Ходай аны Соломония язмышыннан саклап калган иде.
1530 елның августында Василий III кенәзгә Елена Глинская туп кебек ир бала тапты. Олуг кенәзнең түбәсе күккә тиде. Малайга ул исемне үзе кушты – бабасының исемен йөртер нарасыебыз, диде. Беренче баладан соң ике ел тулар-тулмас Елена олуг кенәзгә икенче углан тапты. Бу юлы да Василий III балага исемне үзе кушты – Георгий, ягъни Юрий булыр, диде. Елена каршы килмәде, ул бәхетле иде. Шунда кенәз хатынына әйтте: «Беләсеңме, Еленушка-лебёдушка, ә бит Соломония дә ир бала тапкан булган, ләкин, минем кешеләр барганда, бала үлгән булган инде», – диде.
Елена җавап урынына ирнең кулын кысты, яратуын сиздерде. Хәзер ул аның белән аяк терәп сөйләшә ала иде. Тик Аллаһы Тәгалә Василий III гә, кылган гөнаһлары өченме, гомерне үтә кыска итеп биргән булып чыкты. Соломония хатынының каргышы төште булса кирәк, икенче балага ике яшь тулар-тулмаста, ир-канаты кинәт авырып китте һәм кинәт кенә дөнья куйды.
Ә ул болай булды.
1533 елда яудан кайткач, олуг кенәз Василий III, хатынын һәм балаларын алып, могҗизалар күрсәтүе белән даны таралган Троицк монастырена юнәлде. Могҗизалар күрсәткән изге Сергий бәйрәме көнне ял иттеләр, күңелле булды. Елена бәхетле вә шат иде, чөнки яшь кенәз Иван Телепа да яннарында иде. Олуг кенәз, Троицкийдан ауга чыгу нияте белән, Волок-Ламскийга таба кузгалды. Кенәз ау ярата, шат иде, чөнки ике угланы, яшь хатыны да янында. Ау уңышлы баргангамы, Озерцк авылында кунарга булдылар. Ир-канаты Василий таң белән ауга чыгып китте. Көнозын кайтмадылар, кичкә таба Елена борчыла башлады. Чапкынын җибәрде. Ул кайтып әйтте, олуг кенәз өч пошины укка алган икән. Эңгер иңеп килгәндә, капкаларны ачтылар, шау-шу купты. Елена шәл бөркәнеп ишегалдына йөгереп чыкты. Бер чанада ана поши, икенчесендә ата поши – мөгезләре тырпаеп торган үгез поши. Пошилар кан эчендә яталар. Пошиларны күргәч, Еленаның эче жу итеп китте. Әллә нигә үгез поши йөзендә ул үз ирен күрде һәм башына кисәк кенә килгән уйдан куркып китте. Олаучылар кайтса да, аучылар белән кенәз үзе юк иде, бу хәлгә янә курка калды Елена. Алай да эчке хафалануын берәүгә дә сиздермәде, кабаланып өйгә кереп китәргә итте, әмма күзе кан эчендә яткан пошига төшеп, янә туктап, аучылар кайтасы юлга бакты. Күренмәде ир-канаты. Шуннан ашыгып өйгә керде, чарасыздан, күзенә килгән яшь бөртекләрен сөртми, аягына килеп сарылган балаларын кочты. Баш улы Ваня: «Әнием, ни булды, нигә елыйсың?» – дип сорады. Ни өчен елаганын Елена үзе дә белми иде, ләкин, үгез пошины күрүгә, җаны-тәне белән тойды – ир-канатына нидер булган. Аның ишеткәне дә, укыганы да бар иде: күңелгә килгәне алга килер. Аннары сарай куштаннары яратмаган кенәзләрен еш кына ауда чакта укка алалар. Янәсе, ук саташкан. Чанада яткан чатлы-ботлы мөгезле үгез поши поши түгел, аның ире – олуг кенәз Василий III кебек тоелды ич. Пошиның күзләрен кан баскан, янбашындагы, күкрәк тирәсендәге ук эзләреннән вә яраларыннан кан тама. Янә мәһабәт җанвар түгел, чанада ир-канаты Василий ята кебек тоелды. Елена идәнгә тезләнде дә, улларын сөя-сөя: «Юк-юк, бәбкәчләрем, берни дә булмады, атагыз һаман кайтмый», – дия генә алды.
Ире Василий кенәзнең кан эчендә чанада ятуы күз алдына килүгә, коты алынулары юкка гына булмаган икән – ир-канаты аудан исән-имин кайтып керсә дә, йөзендә кышкы нур төсмере юк иде – чырае ап-ак, күзләре сүнгән, көчкә аягында басып тора.
– Еленушка, әллә нишләп хәлем китеп тора, урын җайласаң иде, – диде бичара.
Еленаның коты алынды, яңа гына күз алдына килгән хәлнең рас булуына инана барып, ирен тынычландырырга тотынды:
– Үтәр ул, Василий, үтәр, үлән төнәтмәсе кап, көмешкә салып кара. Артык өшедеңме әллә? Көн бик салкын иде шул.
– Өшемәдем дә кебек. Чапкыным килде, Сафа Гәрәй хан янаган. Килешмичә булмастыр үзе белән. Ә руханилар каршы, боярлар күзне дә ачтырмыйлар. Җитмәсә, хәл китеп тора, – дип зарланды Василий, урынга ята-ята.
Төнлә белән олуг кенәзнең хәле тагын да начарлана төште, тәне кызышты, сулышы кайнарланды. Елена мич башында йоклап яткан балаларны уятты, ашык-пошык киендерә башлады.
– Син ят, йокла, Еленушка, борчылма, үтәр ул, үтәр, – диде олуг кенәз, хатынын тынычландырырга теләп.
– Нинди яту ди ул, Василий. Хәлең китеп тора.
– Ят, Еленушка, ят, балаларны да кузгатма, йокласыннар. Төнлә белән кузгалмыйбыз. Иртә кичтән хәерлерәк, иртән хәл итәрбез.
Елена карусыз буйсынды, балаларны мич башына менгереп яткырды, үзе дә алар янына менеп ятты. Күңеле тыныч булмаса да, аруы җиткән икән, җылы мич башында эреп йокыга китте. Аны иртән ире Василий уятты.
– Бак әле монда, Еленушка, янбашка нәрсә чыккан – бармак башы хәтле шеш. Чуанга охшамаган, нәрсә булыр икән?..
– Табибыңны да алмадың. Җыеныйк та китик, Василий, яман шеш булуы бар.
– Төсе өметсез, зәңгәрсу-шәмәхә, чуан андый булмый торган иде, бабам да шул нәрсәдән иза чиккән иде.
– Авыртамы?
– Болай авыртмый да кебек үзе. Каты, биз кебек. Тик хәл юк та, тән кызыша.
– Бабаң турында юкны сөйләмә. Каян беләсең синбабаң нәрсәдән үлгәнне? Бәлкем, ул бөтенләй башка чирдән җәфалангандыр. Әллә соң, Василий, сарай табиблары артыннан кеше җибәрикме?
– Кирәкмәс, үтәр ул. Чынлап үтәр.
– Бүген тагын ауга барасыңмы?
– Хәл арулану белән кузгалабыз. Кичә ике поши алдык, ат хәтлеләр, мәһабәтләр. Үгезе бигрәк тә. Кинәт каршыма килеп чыккач, мин дә курка калдым. Килеп чыктылар да томраеп миңа карап торалар. Сыеры ир-канатына елышкан. Шуннан минем җәя тартуым күрде дә сыерны артына яшерә башлады бу. Мөгезләрен төбәп, миңа таба килә башлады. Үгезгә кат-кат ук артыннан ук аттым, егылмый гына бит. Үзе канга батты, үзе һаман миңа таба килә, сыеры аның артыннан. Җиденче уктан соң гына авып төште, шуннан сыерын укка алдым.
Елена күз яше белән үк елый башлады:
– Тимәскә идең син аларга, Василий.
– Миңа сайлап торасы калмаган иде, Еленушка, йә ул мине, йә мин аны.
– Барма бүген ауга, Василий җаным!
– Бүген барам да, иртәгә китәрбез. Тынычлан, юкка күз яшең түкмә. – Василий хатынның ияк астыннан тотты, башын күтәрде, күзләренә карады. – Каяле-кая, елмай әле, чыгар әле кояш. Елмай. Менә шулай. Ир сүзе бер булыр, иртәгә кузгалабыз. Ә бүген янә ауга.
Олуг кенәз Василий III сүзендә торды, кич аудан кайткач, иртәгә кузгалабыз, диде. Әмма үзенең җеп өзәрлек тә хәле юк иде инде. Ул шундук урынга ятты, шуннан соң гәүдәсен дә кузгата алмады, аны гелән күтәреп йөрттеләр.
Кайтыр юлга бик иртә кузгалдылар. Елена, ирне киендергәндә, аның бил тирәсенә күз салды – бөтен тәнен ниндидер шеш баскан иде. Тәне эсселе-суыклы булып китте, әмма бер сүз дә әйтмәде, бары тик:
– Василий, бәгърем, безгә тизрәк юлга чыгарга кирәк, – диде.
Олуг кенәз сер бирмәскә тырышты:
– Еленушка, без әле Тверь бае, дустым Иван Шигоняга кереп чыгабыз. Ул мине көтеп тора. Мин аңа керәм дип ышандырдым.
Иван Шигоня исемен ишетүгә, Еленаның аркасы өшеп киткәндәй булды. Нәкъ шул адәм бит инде Василий кенәзнең беренче хатыны Соломонияне, чәчен кыркытып, көчләп монашка күлмәген кидереп, Суздаль монастырена озата, нәкъ шул кеше бит инде болай да бәхетсез хатынны тагын да бәхетсез итүче. Елена бала тапмаган булса, ул аны да нәкъ шулай итәчәк иде— чәчен кыркытып, монашка күлмәген кидереп, монастырьга озатачак иде.
Хәле вә халәте ни кыен булса да, Елена күңеленә килгәнне ир-канатына ачып салмады, бары тик:
– Әллә соң аңа кереп тормыйбызмы, Василий, хәлең дә мөшкел, – дия генә алды.
– Керми булмый, Еленушка, мин аны сараема алырга булдым. Шигоня кебек тугры хезмәт күрсәтүчеләр җирдә аунап ятмый. Минем әнә ике малаем үсә. Мин тәхетне кемгә калдыру турында Шигоня белән ныклап сөйләшергә тиешмен. Ул каты куллы, тугры кеше, мин аңа ышанам.
– Васыятьнамәне башка берәүгә язгансың түгелме соң, туганыңа?
– Анысын тиз төзәтербез, Еленушка. Сараема Иван Шигоня кебек кешеләрне тупласам, аны гына җайларбыз.
Тверь каласында табиблар кенәзне көтеп торалар иде инде. Иван Шигоня өендә табиблар олуг кенәз тәнендәге шешләргә балда изгән бодай камыры капладылар. Ике көннән шешләр тишелә башлады. Ләкин бер җирендә тишелсә, икенче җиренә яңа шешләр калкып чыкты. Ахыр кенәзнең бөтен тәнен ташлык кебек шеш басты. Яман хәбәр ишетеп булса кирәк, Тверьга, чаптырып, Еленаның агасы кенәз Михаил Глинский килде. Үзе белән бер сихерче карчыкны да алып килгән. Карчык кенәзгә әллә ниткән төнәтмәләр эчерде, иллә барыбер кенәзнең хәле яхшырмады. Тәмам хәле начарланган кенәзне Мәскәүгә алып китәргә булдылар. Бояр егетләре олуг кенәзне кулларында гына күтәреп, күпереп торган печән, аның өстенә йомшак сарык тиресеннән эшләнгән җәймә җәйделәр һәм, кенәзне алып, әкрен генә Мәскәүгә таба кузгалдылар. Мәскәү янындагы Воробьёво авылына җиткәч, кунарга ниятләделәр. Кояш авышып бара иде инде. Ләкин олуг кенәз ни сәбәпледер: «Туктамыйбыз, Мәскәүгә, туры Мәскәүгә!» – диде. Ниндидер инеш аша боз өстеннән чыгарга иткәннәр иде, алдан кергән олау бата язгач, арырак салынган күпергә юнәлделәр. Әмма монда да күпернең такталары черек булды, атлар яртысына җитүгә, такталар шартлап сынды, атлар күпер астына китә башладылар. Бояр егетләре чак кына тәртә каешларын кисәргә өлгерделәр һәм чананы, кулларына күтәреп, яр өстенә алып чыктылар. Юка боз өстеннән чыгу вә кичү мөмкин булмаган кебек, черек күпердән дә чыгу мөмкин хәл түгел иде. Олуг кенәз, хәле булмаса да, башын күтәреп: «Кем карый бу күперне, кемнең җаваплылыгында?» – дип сорады. Аңа кем карарга тиешлеген әйттеләр. Кенәз шундук аңа каһәр яудырды һәм иртәгә үк гаиләсе белән Аккүлгә сөрергә боерды.
