Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. Том 5. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный. Айбиби / Избранные произведения. Том 5», sayfa 7
Сарайга кайтып җиткәнче ошбу уйлардан арына алмады. Бары тик Җангалинең бусагасын атлап кергәч кенә бераз тынычлана төште. Җангали өйдә юк иде. Тыштан шат күренсә дә, эче тулы шом вә гаса иде Сөембикәнең. Аның кем беләндер бу хакта сөйләшәсе, кемгәдер эчен бушатасы килә иде. Җәмиләгә аның бу хакта сөйлисе килмәде. Ә ир-ат арасыннан аның уй-фикерен аңлардай, хәленә керердәй кеше табылмады. Ни вәзир Коләхмәт, ни Ходайкол углан… Тукта, тукта, имам-хатыйп Колшәрифкә барса, тәмам тулышкан күңелен аңа бушатса?.. Аңлармы ул аны, хәленә керерме?..
Тәмам чарасыз калып, ятак ягына узды, йомшак түшәккә сузылып ятты. Күңелен тагын да ныгытырга теләп, имам-хатыйп Колшәрифне күз алдына китерде. Яше утызга җитмәгән, озын вә чандыр гәүдәле, кара сакаллы, кылыч борынлы шәехне ул бары тик ике-өч тапкыр күрде бугай. Анда да рухи ата аның белән баш иеп кенә исәнләште. Әйе, шәехнең игътибарын җәлеп итә алмады Сөембикә. Ул хатын-кыз иде һәм аз-маз гына булса да ир-атны белә иде. Бу исә, пәйгамбәрләр арасында йөргәндәй, дөньялыктан аерылган бәндәгә тартым бер зат булып тоелды. Шәех Колшәрифне олуг галим, белекле вә инсафлы кеше диделәр. Бохарада укый, дөньяга танылган акыл ияләреннән сабак ала. Атасы исән чакта ук илгә кайта, хан мәдрәсәсендә остаз булып йөри, ахыр, атасы Мансур шәех вафат булгач, дин әһелләре аны бертавыштан олуг шәех итеп сайлыйлар.
Шулвакыт шылт итеп ишек ачылды, Сөембикә сискәнепкитте. Аның ятагына бары тик Җангали генә песи кебек тавыш-тынсыз керсә керер иде. Ятакчы әби түгел, димәк, ул – Җангали, ир-канаты. Ятак ягында караңгы, түр якта пыскып кына шәм яна. Сөембикә аны сүндереп куйды. Җангали тамак кырды. Сөембикә дәшмәде. Аккош мамыгыннан типчегән атлас юрган читен ачып, мыштым гына юрган астына керде, Сөембикә йоклаганга сабышты. Ул еш кына йоклаганга сабышып калыр, хәтта аны алганда да уяна алмыйча ятар иде. Бүген дә шулай итәсе иткән иде, кинәт башына бер уй килеп, Җангалигә таба әйләнеп ятты, кайнар куллары белән ирнең кыска муеныннан кочып алды.
– Мин сине шундый-шундый көттем, Җангали, – диде, кайнар иреннәре белән ир-канатның колак янында гына пышылдап.
Җангали хан моны гүзәл бичәсеннән һич тә көтмәгән иде, тәмам каушый калды, дәрте әллә кай тарафка юлыкты, гайрәте коелды.
– Сөембикәм, сөеклем, – диде ул, ниһаять, уянып киткәндәй. – Сөембикәм, сылуым, синме бу?! Өнемме, төшемме?!
– Өнең, өнең, Җангали. Мин сине сөярем, үлепләр сөярем, тик сиңа бер шартым бар. Үтә шул шартым, Җангали!..
– Әйт, нинди шарт, кулымнан килә торган булса, таш яуса да үтәрем.
– Килә, килә кулыңнан, Җангали, килә. Җибәрмә гаскәрең Мәскәү кенәзенә. Мәҗлес җый һәм шунда кистереп әйт: мин гаскәремне Мәскәү кенәзенә җибәрүдән баш тартам, диген. Воевода Василийны да Казаннан куу мәсьәләсен күтәр. Түрә-морзаларың, карачыларың куәтләп алсалар, урыс сәүдәгәрләрен Казаннан кууны чара итеп куй.
– Сөембикә, Сөембикәм, мин барысын да эшләрмен, тиксин генә мине какма, ярат мине, минеке бул!
– Мин синеке, Җангали, синеке…
10
Балачактан ук ятагын карап, Сөембикәгә тугры хезмәт иткән әби, ханбикәсенең Хөршидә бикәгә баруын килештермичә, «Хатын-кыз беркайчан да үзара тату яшәмәс, хатын-кыз бер-берсеннән көнләшергә генә сәләтле» дисә дә, Сөембикә байбикә Хөршидә утарына баруына һәм дөньяви сабак алуына мыскал да үкенмәде. Җангалине ятагыннан озаткач, ул бик озак йоклый алмый ятты. Аллаһы Тәгалә алдында Сөембикәнең йөзе якты иде, һәрхәлдә, ул үз-үзен шулай дип тынычландырды. Әйе, ул вөҗданына хыянәт итмәде, Аллаһы Тәгалә биргән хатын-кыз хокукыннан баш тартмады, чарасызланыбрак булса да, атасы теләген үтәде – Җангали ханга кияүгә чыкты. Инде, ниһаять, үзенә дә баш калкытырга вакыттыр. Дан-шөһрәт аңа шунда килсә килер. Ул үзен Җангалидән күп тапкыр өстен күрде. Аны һәр җирдә кычкырып-котлап каршы алдылар; нәкъ менә Йосыф бәк кызы Казан каласының түбән катлау сәүдәгәрләренә, малтабарларына, алыпсатарларына ирек бирде: «сату итегез, ятсынып тормагыз», хәтта кайберләрен салымнан азат иттерде. Дөрес, ул боларның барысын да Җангали аша эшләтте, әмма бу аның теләге иде. Моны барысы да белә һәм Сөембикә ханбикә күренгән бер җирдә аны күтәреп кенә алмыйлар иде. Чөнки халык иң әүвәл аңа зарланыр иде. Аннары ул янә бер нәрсә белде. Аңа кадәр Җангали ханнан бер каравыш хатын кыз бала таба. Бу хакта Сөембикә бик соң белде. Ләкин һичнинди үкенү вә көнләшү тоймады. Аңа ничектер барыбер иде. Бит ул Җангалине барыбер яратмый. Шул хакта Җангалигә әйткәч, теге бичара Сөембикәнең аягына төште, итек башларына кадәр үпте, гафу итүен үтенде. Моны ул Сөембикәнең нәфрәтеннән куркып кылды. Чөнки баланы, аңа әйтми, Касыйм каласына озаткан иде. Сөембикә әллә нигә Җангалидән балага узмады. Һич югы, шул баланы тәрбияләр, ичмасам, бераз җаны тынычланыр иде. Ә ул, әйтми-нитми, баланы озатып та өлгергән. Ят булмас иде әле ул нарасый аңа. Анасы мәрхүм, диделәр. Ятим бала, димәк, үзе кебек үк. Иртәрәк әйткән булса, ул баланы җибәртмәгән булыр иде, сарайга алдырыр иде. Ихтимал, тора-бара өйрәнер, гадәтләнер иде нарасыйга…
Алай да Сөембикә язмышына ятып-үртәлеп зарланмады. Бу язмышны ул атасы теләге белән үзе сайлады. Ары таба ни кылырга белми чарасыз калуыннан гына уфтана иде. Күп очракта ул Җангали хан белән килешмәде, иллә мәҗлесләрдә аңа каршы төшәргә дә кыймады, гәрчә моңа теләге булса да. Ләкин күңелендә үзе дә аңлап җиткермәгән уй-хис көйри башлаган иде инде – тәхеттә үзе утырса икән ул!
Тик бу бик тә зур гөнаһтыр – ир-канатның тәхетенә өмет тоту. Тәгаен чарасыз калган чаклары булды – Җангали ханны тәхетеннән куар дәрәҗәгә җиткәләде. Ул белә иде, аның бу теләге халыкныкы белән аваздаш. «Урыслар, чиркәүгә кереп, кылган гөнаһларын үзләре кебек үк поптан ярлыкауларын сорыйлар да сөттән ак, күктән пакь булып чыгалар һәм яңадан гөнаһ кылырга керешәләр. Гәрчә Гайсә пәйгамбәр һәр нәсара кешесен гөнаһ кылмаска өндәп торса да», – диде аңа беркөнне вәзир Коләхмәт. Бүген төнлә ул Җангали ханнан ант эчертте: моннан соң беркайчан да ханбикәсе сүзеннән чыкмас, ханбикәсе белән киңәшмичә бер адым да ясамас. Чөнки Җангали хан урыс кенәзе белән киңәшмичә һични кылмас иде. Җангали аңа ана сөте, җир йөзе белән ант итте – хатынына тугры калыр, ни генә булса да. Һәм әйтте: «Син мине сөйсәң, мин барысын да син дигәнчә кылырмын, ханбикәм», – дип кат-кат тәкрарлады, кат-кат иман итте. Бәлкем, бу аның нәүбәттәге хәйләсе генәдер? Бәлкем, ул сөелү куанычыннан гына ант эчкәндер?.. Ни генә булмасын, Сөембикә аның вәгъдәсен алды. Иртәгә иртән иртүк Җангали хан мәҗлес-табын җыячак һәм шунда барысын да әйтәчәк – Казан мәмләкәте урыс ятьмәсендә, ни кылабыз? Тик гайрәт-куәте җитәрме Җангали ханның мәҗлес түрәләренә бу хакта әйтергә, курка калмасмы?.. Ул чакта Сөембикә үзе әйтер, әйе, торыр да әйтер. Казан мәмләкәтенең ил-дөнья халкы белән Мәскәү кебек үк сәүдә итәргә хакы бар, ул мөстәкыйль, ул бәйсез дәүләт, дияр. Ханыбыз Мәскәүгә карап тормасын, үзбаш идарә итсен, урысларны Казаннан куарга, башкаларга сабак булсын өчен, воеводаны…
Һәм аны якларлар. Бит әлегә кадәр Җангали хан тарафыннан чыгарылган әмер-карарлар һәм халыкка җиткерелгән фәрманнар барысы да Сөембикә теләге белән эшләнде. Һәм моны да ул Җангали хан кулы белән эшләр, табын гына якласын.
Бу хәтле катгый нияткә килүенә Сөембикә кинәнде дә, күңел төпкелендә туган шомнан бераз курыкты да. Барысы да ул дигәнчә килеп чыкса, кенәз урынында калган кенәгинә Елена Глинская ни кылыр, бөтен гаскәре белән Казан тарафына кузгалмасмы? Бүген урыс гаскәре Ливония белән сугыша. Ливония короле белән солых төзеп, бөтен гаскәрен Казанга бормасмы?.. Бик ихтимал ич.
Әйе, бу ягын да уйлап карарга кирәк иде. Тик бу хакта киңәшер кеше юктыр. Кем аның ошбу Казанда уй-теләкләрен аңлар да, кем аңа уң кулын сузар?.. Әйе, бердәнбер кеше – атасы. Ул аңа барысын да тәфсилләп язып, чапкынын җибәрер, кылсын бер-бер хәл, юкса Казанны кулдан ычкындыруы бар.
Башына бу уй килгәч, Сөембикә бераз тынычлана төште. Әйе, иртән иртүк әтисенә хат язар, Казан тарафына гаскәр җибәрүен үтенер, хәле булып атта килерлеге булса, гаскәр башында үзе килсә дә ярый. Атасы Казанга якыная башлагач, Сөембикә Юныс абасына чаптарын җибәрер, Арча тарафыннан Юныс абасы кузгалыр. Әйе, Арча ерак түгел, Юныс морза бик тиз килер. Урыс шымчыларыннан уй-ниятләрен яшерү өчен, атасы алдан мал-туар кудырсын, олаулары белән сәүдәгәрләрен җибәрсен. Казан кирмән-капкалары аларга ачык булыр. Менә шунда инде чын сәүдә башланыр. Казан базарының дәрәҗәсен төшерү нияте белән Василий III Идел буе базар төбәген Мәкәрҗәгә күчерткән иде, ә Сөембикә аны янә Казанга кайтарыр. Һәм ары таба урыс сәүдәгәрләрен Казанга керттермәс, ә Бохара, Әстерхан, Табгач сәүдәгәрләрен ары таба җибәрмәс. Хәер, алар үзләре дә ары таба бармаслар, чөнки урыс юлбасарлары уздырмаслар. Шуннан соң Казан каласы Идел буендагы иң кәттә базар каласына әверелер. Мөселман сәүдәгәрләренә тулы ирек бирелер, салым бермә-бер ким алыныр, ә менә кяферләрдән салымны арттырыбрак алу хәерлерәк булыр, чөнки Мәкәрҗәдә урыслар салымны мөселманнардан бермә-бер артык алдылар дип әйттеләр. Салым кеше күтәрә алмастай булмасын, сәүдәгәрләр, алыпсатарлар, малтабарлар кызыксынсыннар, Казан базарына килергә атлыгып торсыннар. Әйе, дөя дә, энә дә товар. Сату итсеннәр, табыш алсыннар, кинәнсеннәр, моннан мәмләкәт кенә отачак, димәк, казнага мая җыелачак. Ә ул бик кирәк, бигрәк тә бүген, урыс белән алышырга торганда. Менә шуны аңласын иде Җангали хан, шуны аңласа, Сөембикәсе аның аяк астында тузан булырга әзер. Тик аңлармы бичара хан хатынын, сыртын кабартмасмы? Бер курыккан кешене котлы итү үтә кыен хәлдер…
Сөембикә ул төндә таң алдыннан гына йокыга киткән иде. Хәзер әнә хыялы тормышка аша башлаган кебек. Хак анысы, атасы килә алмаган, аның урынына Сафа Гәрәй хан кайта. Нәкъ менә кайта, чөнки ошбу хан Казан тәхетендә утырып киткән кеше. Ни өчен атасы Казанга Сафа Гәрәй ханны җибәрә?! Әйе, инде бер тапкыр Казаннан куылган, бер тапкыр Казан мәмләкәтендә бәхетен сынаган кешене… Аңлавы кыен иде атасын. Тик Сөембикә атасына барыбер ышанды – кызына яманлык кылмас, теләге изгедер, иншалла. Әй, очып кына кайтасы иде дә атасы янына, барысын да аңлатып, төшендереп бирәсе иде. Тик аралары ераграк шул, кул сузып кына җитмәле түгел. Иншалла, вакыт барысын да хәл итәр, Раббым, сиңа тапшырам.
11
Воевода Василийны шиккә калдырган хәбәр Җангали ханның Исмәгыйль морза сәүдәгәрләрен Казанга кертмәскә дигән фәрманы булды. Тамгачылар янына куелган шымчысы бу хәбәрне җиткергәч, воевода Василий Җангали ханны үз янына дәштергән иде, хан воевода каршына бармады. Бу хәбәрне җиткергән шымчысына воевода кылыч кынысын ташлады, яман итеп сүгенде. Ахыр: «Югал күз алдымнан!» – дип, аты-юлы белән орышты.
Шушы хәлдән соң ай үтәр-үтмәс, воевода Василийга бөек кенәгинә Глинскаядан хат килеп төште. Сәбәбе шунда гына ачыкланды. Исмәгыйль морза булган хәлдән соң туры Мәскәүгә юнәлгән һәм воевода белән казанлыларга зарланган икән. Хаклары булмаса да, аның сәүдәгәрләрен базаркалага кертмәгәннәр һәм моңа иң әүвәл воевода гаепле дип әләкләгән. Хәтта: «Кенәгинәм, рөхсәтегез бирегез, воевода Василий урынына Казан мәркәзенә үзем барып утырам», – дип әйтеп әйткән, имеш. Булган хәлме, юкмы, воевода Василийга караңгы иде, яктысы шул: кенәгинә Елена Глинская Казанда утырган воевода Василийга кисәтү ясаган һәм каланы күз карасы кебек сакларга урыс сәүдәгәрләрен һәм Исмәгыйль морза куштаннарын җәберләтмәскә кушкан. Иллә хат ахырында, күңеле йомшарыпмы, воеводасына: «Йосыф бәк угланы Юныс белән уртак тел тап», – дип язган иде. Аннары бөтенләй башка кара белән өстәгән: «Җангали ханны тиз арада кул-аягын богаулап Мәскәүгә озат. Без аның урынына абасы Шаһгали ханны җибәрергә ниятләдек».
Хатны укып чыкты да воевода Василий бик озак уйланып утырды. Димәк, кенәз Овчина-Оболенскийның яшь кенәгинәне кулына төшерүе хак. Ә Овчина аны яратып бетерми иде. Хак Тәгаләсе шулдыр: мәмләкәт белән олан кенәз Иван түгел, ә Ливониягә яу йөреп, халык күңелен, шул җайдан кенәгинә күңелен дә яулаган Овчина-Оболенский идарә итә. Яшь, чибәр кенәз, ул ук бөек кенәгинәне монастырьдан монастырьга да йөрткән иде, чөнки кенәгинә мәрхүм адашы Василийдан өч ел торып та балага узмады. Әлбәттә инде, яшь кенәз яшь кенәгинә янында бөтерелгән булса кирәктер. Бик ихтимал, балага узарга теләге гаять зур булган кенәгинә яшь кенәзгә ирек тә биргәндер— куенына алгандыр. Ә бит заманында бөек кенәз Василий III кенәгинәне озатырга адашы Василийны җибәрергә иткән иде, соңгы мәлдә Иван Овчинага тукталды, күрәсең. Елена белән монастырьдан монастырьларга йөреп, бала теләргә сәфәр чыккан булса, воевода Василий кенәз басурманнар каласын саклапта утырмаган булыр иде. Мәрхүм адашы олуг кенәз аны беркайчан да яныннан җибәрмәде югыйсә. Сугышларда да бергә булдылар, ял вакытларында да, ауларда да. Адашы аны барысыннан да өстен күрде – хак, ул вакытта Иван Овчина олуг кенәзгә якынаерга да кыймас иде. Ә Василий кенәз олуг кенәз белән бер табында утырып ашады. Хәтта адашы аны Казанга җибәргәндә: «Кенәз генә түгел син анда, хан үзе», – дигән иде.
«Хан, – диде кенәз Василий, үртәлеп. – Хан. Булырсың монда хан. Син әнә, адаш, үлдең дә котылдың, йә тәмугта янасыңдыр, йә җәннәттә хур кызлары арасында утырасыңдыр, менә адашың син калдырган утлы табада басып тора. Кенәгинә тагын. Имеш, Юныс морза белән барып килеш. Ничекләр килешмәк кирәк ул дала кыргые белән! Чаткы бит ул. Бер сүз әйтсәң, хәзер кылычка ябыша. Күптән түгел генә унлап сугышчым урманга ауга киткәннәр иде, тегеләр Юныс морза кешеләренә тап булганнар. Ни сәбәпледер ызгышып киткәннәр, эш кылычка ук барып җиткән… Мескеннәрне җир куенына да күммәгәннәр, бүреләргә ташлап киткәннәр. Ике-өч көннән эзли чыккач, кенәз Василий үзе ботарланып ташланган мәетләргә тап булды. Башта ул Арча кырына ташланырга иткән иде, бу хәл Казанда да фетнә чыгарасын искә алып, тешен кысып булса да тыелып калды. Хәзер ул әнә шул кеше каршына барсын, имеш. Дуслашсын, түбәнсенсен. Мөмкин хәлме?! Юк!
Мәскәүдән торып олан кенәз белән бер тәхеттә ил хакиме булган кенәгинә Елена Глинская Җангали ханга үлем карары чыгара. Һәм бу яман эшне кенәз Василий башкарырга тиеш. Аны, үз угланы кебек күргән Җангали ханны, һәрчак карусыз сүзен тыңлаган ханны?! Ул, кенәз Василий, Җангали ханны кенәгинә кулына кайтарып бирергә тиеш?! Ә бит ул аны чынлап та якын иткән иде. Яшь, тыңчыл, ихтыяр көче юк, һәр әмерен җиренә җиткереп үти. Кенәз Василий Җангали ханнан канәгать иде һәм гелән шулай булыр иде кебек. Бүген исә әнә шул бозау аның тарафына килүдән баш тарта, ул гынамы, фетнә оештырып ята. Тик барыбер үзе түгелдер, кемдер котырткандыр, үзенең моңа башы җитмәс. Кенәз Василийның моңа ышанасы килми иде. Ни генә булмасын, ул, воевода Василий, Җангали ханны тотып Мәскәүгә озатырга тиеш, бәлкем әле, үзе үк озатыр. Күп тә үтмәс, аның урынына агасы Шаһгали хан килер. Хак, яманаты чыккан кеше, гәүдә-сыны юк, төсе-йөзе ташка үлчим, әмма мәрхүм кенәз яратыр иде үзен, гелән үзе белән йөртер иде. Кенәз Василий зур капкорсаклы, кыска аяклы, тар маңгайлы, маймыл кыяфәтле, астыртын һәм хәйләкәр Шаһгалине күз алдына китерде. Ул аны мәрхүм адашы олуг кенәз янында еш күрер иде һәм күргән саен җирәнер, бахыр белән дәшмәс-сөйләшмәс булыр иде. Шушы кеше мәрхүм адашына ачыктан-ачык тәлинкә тотты. Хәзер кемгә тота микән? Хәзер, димәк, бөек кенәгинә Елена Глинскаяга. Әнә кая таба тәгәри дөнья арбасы, хикмәт. Шаһгали хан янә Казанны тансыклаган. Ишетте, җиткерделәр Василийга. Бөек кенәгинә Шаһгали һәм аның хатыны Фатыйманы үзе кабул итә. Олан кенәз хәтта шушы шыксыз кешегә төлке туны бүләк итә. Бер Хода үзе белә: ул тун капкорсак Шаһгалигә ничек ярагандыр. Ләкин булган хәл икән шул – олан кенәзнең шыксыз ханга төлке туны бүләк итүе Хак Тәгаләдер. Шымчылары җиткерде, имеш, Шаһгали хан олан кенәз каршына дүрт аяклап, мүкәләп килгән. Килгән дә олуг кенәзнең итеген үпкән, имеш. Ә хатыны Фатыйманы кенәгинә үзе кабул иткән һәм кысыр хатынга табынындагы савыт-сабаларны биреп җибәргән диделәр. Шик юк, савыт-сабалар алтын вә көмештән генә булгандыр. Ни генә булмасын, тиздән Шаһгали хан Казанга килер, ә Казан каласына мәрхүм кенәз Василий тарафыннан җибәрелгән воевода Җангали ханга тәхетне бушатырга кушар. Юк, кушып кына калмас, Шаһгали хан килгәнче үк, Җангали ханны Мәскәүгә озаттырыр. Шунсыз аңа берәүдән дә көн булмас, ягъни галиҗәнаплары тарафыннан…
Кенәз Василий тураебрак утырды һәм, йодрыкланган кулларын өстәлгә куеп, бертын уйланып торды да ясавылына дәште.
– Менә нәрсә, брат, – диде ул, теге каршына килеп баскач. – Әүвәл сугышчыларың барла. Әзер булсыннар. Хикмәтле хәлләр булырга тора ошбу калада. Искәрдең?
– Баш өсте, кенәз, искәрми буламы?!
– Бар, юлыңда бул.
Ясавылы чыгып киткәч кенә, Василий хезмәтчесен чакырды һәм кара киемнәрен китерергә кушты. Ул бик озак киенде, аннары сакалын түгәрәкләп кырды, сырма төймәләренә кадәр Казанның кара кешесенеке кебекне тактырды. Барысы да әзер булгач, башта ул Ташаяк базарына юнәлде. Гадәттә, нәкъ менә Ташаяк базарында эте-бете җыела, ягъни ярлы-ябага, килде-китте йөргән килмешәк, ыбыр-чыбыр, карак-угыр шунда уралыр иде. Шул ук вакытта бирегә кәнтәй хатын-кызлар йөри, нәфесе төшкәндә, Василий кенәз фахишәләрне дә шуннанкилеп таба. Бермәлне төшләренә кереп йөдәткән чибәрне дә шушыннан алып кайткан иде, тик тегесе кабат күзгә чалынмады. Ни генә булмасын, Василий кенәзнең ул чибәрне әле булса оныта алганы юктыр. Ул гүзәлдәге сыгылмалы гәүдә-сын, пешкән алмадай күпереп торган янбашлар, тулы калку күкрәкләр алиһәләрдә генә булса буладыр. Хәтта ошбу гүзәл заттан килгән үзенә хас бер тәмле ис тә күңелдән китми интектерә. Ул аның, гадәттәгечә, хәтта исемен дә сорамады, чөнки асыл атын барыбер әйтмәс иде, әмма шуннан соң чибәркәйне күпме эзләсә дә, очрата да, таба да алмады, гүя җир упты үзен. Ә бит эзләде, хәтта шымчыларын да кушты – базар көннәрен көтеп ала алмый изаланыр иде. Юк, күренмәде яңадан гүзәл. Шуннан Василий кенәз «Ниндидер байның тансыклаган яшь хатыны булгандыр» дигән нәтиҗәгә килде.
Кинәт ул бер урыс сәүдәгәренә сәлам бирде, теге исә аптырабрак калды, чөнки кенәзне танымады, шуңа гаҗәпләнүе иде. «Бик яхшы, димәк, мине гелән татар дип беләләр», – дип кинәнде кенәз. Әйе, аны Казан татарларыннан аеруы кыен иде, гүя аны ошбу базарга нужа китергән – җилкәсендә капчыгы, билендә янчыгы вә пычагы. Ары таба кенәз Василий урыслар янына бармады, танып куюлары бар иде, ә аңа казанлылар хакында ихласи хәбәр кирәк. Әһә, әнә нугайлылар килгән, Арча кортлары, Юныс морза сәүдәгәрләре. Сарык чалганнар, таяк-таяк ит кыздыралар. Серкә сибеп кыздырылган ит исе, тәмле ис танавына килеп җитүгә, кенәз Василий шул якка таба борылды. Кемдер аңа каты гына бәрелеп китте, җитмәсә: «Күзең чыкканмы әллә, әтрәк-әләм!» – дип орыша калды. Ләкин кенәз Василий аңа хәтта борылып та карамады, ит кыздыручылар янына таба атлавын белде. Һәммәсе белән гәпләшә китсәң, танып та куюлары бар үзеңне. Анда инде казанлылардан шәфкать көтмә, таш атып үтерергә дә күп сорамаслар. Ниһаять, Василий ит кыздыручы янына җитте, түмәргә утырды, ит кыздыручы аңа шундук ике кыздырма китереп бирде.
– Рәхим ит, кордаш!
– Рәхмәт, рәхмәт, туган, – диде аңа Василий һәм уйлап куйды: «Менә шундый кунакчыллык мәскәүлеләрдә юк инде ул, кырыс халык мәскәүлеләр, әйтерсең аларны кемдер таларга килгән, гәрчә үзләре казанлыларны таласалар да». – Эчемлек тә булса икән, сырамы, бал балымы?!
– Булыр, булыр, кордаш, анысы да булыр. Сабыр ит.
Сәер хәл, Бохара, Сәмәрканд, Үргәнеч, Әстерхан калаларыннан килгән сәүдәгәрләр күбрәк Ташаяк базарында сату итәрләр, нугайлар Арча кырындагы әрмәннәр базарында тукталырлар иде. Урыслар исә Балык бистәсе базарын кулларында тотарлар иде. Һәр базарның үз кешеләре, тамгачылары, алыпсатарлары, малтабарлары булыр. Ташаяк базарында җыен затлы әйберләр: келәм-киез, гәүһәр-мәрҗәннәр, бизәнү әйберләре, йөзек-беләзек, алка-балдаклар, муенсалар, бөтиләр сатарлар, нугайлар исә мал-туар сатар, арчалылар балык, тире, май китерер иде. Бизәнү әйберләре, кием-салым, тукыма-ситсы булгангамы, бирегә, гадәттә, фахишәләр юл тотар, кич якка таба «ауга» чыгарлар, һәм күбесе теләгенә ирешер иде. Чөнки Казан мәмләкәте мөселман булмаган халыкны бу азгынлыктан гелән тыймый, мөселманнар исә үз кануннарын бозудан куркалар, чөнки хөкемнәре яман. Аннары бирегә ерак Мисырдан да сәүдәгәрләр килә. Алар китергән җимешләр авызда ук эри, савыт-сабалары тагын, күз явын ала. Үз диннәрен ярты дөньяга тараткан һәм шуның белән горурланган гарәпләр борынгы Болгарны һәм Казан татарларын үз итәләр, чөнки бу халык ислам динен үзе теләп кабул итә. Хәер, борынгы урыслар да христиан динен үзләре теләп кабул итәләр ич. Гарәпләр диндәш туганнарын – казанлыларны якын күрәләр, күбесе татар кызларына өйләнәләр, хәтта, тол хатыннарга йортка кереп, бөтенләйгә Казанда калганнары да бар. Шундый халык инде ул татар, яратмас җиреңнән яратырсың. Бу хәл Василий кенәзгә ошамый, ошбу ике халыкны диннәр аера, телләре дә капма-каршы, йолалары да, диннәре турында әйтеп тә торасы юк. Баштагы мәлдә Казанга килгән гарәпләрне Василий кенәз тыярга иткән иде, чөнки тегеләр мәчетләргә барып хөтбә әйтәләр, халыкны кяферләргә каршы котырталар, ә кяферләр ул – урыслар. Әмма теләген тормышка ашыра алмады. Гарәпләр аның сүзенә карап каладан китмәделәр, ә казанлылар кенәз Василийның сүзләренә тәмам колак салмадылар. Бу хәле өчен аны хәтта бер тапкыр агуларга маташтылар. Әмма эшләре барып чыкмады, Василий уяу булды. Тик бер авыз урысча белмәсәләр дә, гарәпләр үз диннәренә тугры калдылар, Казан мөселманнарын үз иттеләр.
Кенәз Василий янәшәсенә берәү утырды, ияк кагып кына сәлам юллады, итчедән ике таяк сорап, ашый башлады. Адәм түгәрәк кара сакаллы, җәйпәгрәк битле, таза бәдәнле Василийга кемнедер хәтерләтә иде. Ләкин Василий адәмне кемгә дә охшата алмады, шуннан сүз башлау өчен тамак кырды.
– Чәнчеп кыздырган итне мин бу бавырчыда гына ашыйм. Беркем болай тәмле итеп кыздыра белми, – диде Василий кенәз, татар сүзләренә басым ясый төшеп.
– Сарыкларны нугайлардан алалар, шуңа итләре тәмле, ә нугайларның сарыклары дала үләне ашый, малның ите – үләннән, – диде күршесе аңа карамый гына.
– Әйе, Казанны нугай басты.
– Тиздән кырымлылар килеп тулыр, күңелең киң тот. Казанның барысына да капкалары ачык, туганкай. Аннары нугайга мал-туар ни ул, көтү-көтү куып китерә. Бай халык, мул яши, җитешле. Нугайга акча – мунча ташы, ефәк – мунчала. Ил халкына кыен, үз көнен үзе күргәнгә.
– Син үзең кем соң?
– Анысы сиңа нигә? Адәм баласы, Алла колы. Шул җитмәгәнме?
– Җиткән, болай гына соравым, – диде кенәз Василий, уңайсызлану тоеп. – Зарлангандай иттең, кордаш түгелсеңме дип кенә соравым.
– Синдәй соры бүрегә кордаш булганчы, бакчада карачкы булып торсамчы, – диде сәер кеше тәкәллефсез генә. – Бик кем икәнемне беләсең килсә, шәрабың салып бир әнә.
Кенәз Василий ашыга-кабалана күрше савытына мөлдерәмә тутырып эчемлек салып бирде. Күршесе аңа карамый гына, тын да алмый, эчемлекне эчеп куйды да янә иткә үрелде.
– Йомшак шәраб. Күренеп тора, Сәмәрканд сәүдәгәрләренеке. Алар шәрабны йомшак ясый. Сал әле тагын берне, ике аякка ике булсын, – диде күршесе, савытны сузып.
– Ә син кыюсың, кордаш.
– Кеше үтермәдем, караклык кылмадым, шуңа кыю. Адәм затына кул күтәргән кеше генә куркак була.
– Ни өчен?
– Аллаһы Тәгалә каһәреннән курыкканга. Ә мин Аллагашөкер кылам, кешегә кул салганым булмады, әйе, хатын-кыздан башка. Аларга кул салырга ярый, чөнки аларның яртысын шайтан яраткан. Ә син үзең кем соң, бер дә казанлыга охшамагансың кебек?!
– Минме? – дип гаҗәпләнде һәм бераз каушый калды кенәз Василий.
– Әйе, син, син, кордаш. Атың белмим, әмма кеше канын нахакка коюың йөзеңә үк чыккан.
– Күрәзәме әллә син?
– Күрәзә. Сакалың да бүген генә кыргансың. Татар кешесе сакалны түм-түгәрәк итеп кыра, керпегә охшатып. Ә синең сакалың ташка үлчим. Кай тарафтан килдең?
– Казан кешесе мин. Казанда яшим.
– Шыттырма. Кирмән татарысыңдыр әле. Җангали ханның артын саклаучысыңдыр.
Бу хәтлесен күз алдына да китермәгән иде кенәз Василий. Үзе аның шәрабын эчеп утыра, үзе күрәләтә йөзгә таш ора. Кенәз Василий тирә-ягына күз ташлап алды, аларны берәү дә тыңламый иде кебек.
– Мин чынлап та Кирмән татары, кордаш.
– Баштан ук шулай диләр аны, ату шыттырып утырганбуласың. Сал әле тагын шәрабың. Сал, сал, кызганма. Телисеңме, мин сиңа бер чибәр табып бирәм. Кирмән татарлары Казанга киләләр дә, гомер бакый хатын-кыз күрмәгән кебек, көн-төн Казан чибәрләре белән әвәрә киләләр. Димәк, фахишәләрне баеталар. Син дә шулардан ерак йөрмисеңдер әле, кирмәнлеләрдән, дим. Җангали хан белән килгәннәре алай ук түгел, менә Шаһгали белән килгәннәрендә иман юк та юк, аракы эчәләр, тәмәке тарталар.
– Мин андый түгел, мин агам янына кунакка гына килгән идем.
– Кунакка! – диде күршесе, кинаяләп. – Казанга кунакка килеп Ташаяк базарында югаласыңмы? Кунак кеше Әрмән базарында ял итә, туганый. Шунда бар син, кордаш.
– Кордаш та кордаш, дисең, үзең кем соң, атың бармы?
– Бар, – диде әрсезләнә башлаган кунак. – Бар. Монда мине белмәгән кеше юктыр. Ә менә син белмисең икән әле. Димәк, син монда бик сирәк буласың. Юкса тамгачы Сираҗины танымый тормас идең. Тамгачы мин, тамгачы Сираҗи. Беләсеңме күпме товар үтә минем кулдан? – дип тураебрак утырды тамгачы Сираҗи. – Белмисең. Хәер, сиңа нигә кирәк ул. Сиңа мал кирәкми, товар да, күрәм – сиңа кыз кирәк. Шулаймы?
– Ю-ук, миңа кыз кирәкми, тамгачы Сираҗи, миңа…
– Йә-йә… Әйдә, әйтмә. Тукта, тукта, сиңа кайсы хан якынрак, тәүге Сафа Гәрәйме, әллә булмаса Җангалиме?
– Икесе дә арулар, икесен дә хан итеп тотарлык, – диде кенәз Василий, әңгәмәдәшен котырта башлап.
– Ә миңа Җангали хан ошый төшә. Чөнкиме, чөнки улмиңаэш арттырды, шуннан казнага керем артты. Хәер, ул фәрманны сөйкемле хатыны Сөембикә чыгарттырган диләр. Хак Тәгалә шулайдыр, мин ул чибәр ханымны бер тапкыр гына күрдем, бер күрсәм дә берәгәйле булды – күз алдымнан китми йөдәтте. Менә йөрәккә керде дә урнашты гүзәл зат, шуннан соң ничәмә фахишәне кочып карадым, онытылырмын дип уйлавым иде, юк, күз алдымда һаман ул – ханбикә. Тилерәм дип торам, кордаш. Менә нишләтә безне хатын-кыз, кордаш. Аллага шөкер итәм, әкрен генә арына башладым. Тәмам дивана хәлендә идем, билләһи. Ә бит нибарысы бер тапкыр күрдем. Йөзе, билләһи, ай-кояш кушылган диярсең. Йа Хода, бирсә бирер икән гүзәллекне берәүгә…
– Ханбикә гүзәл, халык та ярата үзен, – диде кенәз Василий.
– Ярата гына аз, кордаш. Мин ханбикәбез өчен җанымфидакылырга да разыймын. Менә хәзер, алдыма килеп, «Сираҗетдин, җаныңны бир» дисә, ике дә уйламый, күкрәк парәм ярып, алып бирер идем. Ачуланма, кордаш, атың әйтмәдең, шуңа кордаш диюем. Җангали аңа тиң кеше түгел. Тиң түгел дә түгел менә! Әнә нишләтә Хода адәм баласын. Берәүгә матурлыкны, чибәрлекне, акылны мөлдерәмә тутырып биргән, икенче берәүгә мыскал-мыскал гына, тисә – тиенгә, тимәсә – ботакка кебегрәк. Мин, әйтик, ул гүзәл хатынга Сафа Гәрәй ханны димләр идем. Ыспай, таза, чибәр, акыллы, усал кеше иде, бахыр. Китеп кенә хур булды. Олуг бәк Булат Шириннән курыккан, диләр. Юк, ул хан Булат Ширин бәкләрдән генә курка торган кеше түгел иде, монда урысларның да кулы уйнады, кяферләрнең дә, дим. Шул кяферләр аркасында китеп барды ул горур хан.
– Әйе, Казанны урыс басты, – диде битараф рәвештә кенәз Василий.
– Менә-менә, хак әйттең. Урыс басты, бер нугай гына түгел, Казан мәркәзен урыс та, Кирмән татарлары да бастылар. Әшулар арасында иң хәтәре кем? – дип тәкрарлады Сираҗи, бармагын күккә төртә-төртә. – Кем иң хәтәре? Әйе, урыс. Хакәйттең.Әнә шул муенына тавык тәпие таккан кяфер. Хәер, бер уйлаганда алар да халык, алар да кеше вә Хода колы. Мин үзем, әйтик, урысларга ачу тотмыйм. Тамгачы буларак, алар белән еш кына аралашырга туры килә. Бездә суаш дигән халык бар, тугры халык, хаклык өчен башын салырга да күп сорамас. Ләкин аларга капма-каршы урыс халкы сине һәрчак алдарга гына карый, кешене алдау, ничекләр булса да төп башына утырту урыс кешесе өчен зур бәхет сыман, һәм моны гади халык кына түгел, кенәзләре дә кулланалар. Хәер, татары арасында да җитәрлек инде алар. Әйтик, менә синең Кирмән кордашларың, Кирмән татарлары, дим. Кем өчен кан коялар? Кем өчен барымта артыннан барымта йөриләр, үз мөселманнары лабаса! Мәскәүнең биш яше дә тулмаган олан кенәз өченме? Шул биш яшьлек малай кисәге мәмләкәт башында утырсын инде. Ни акыл да аңарда, ни төпле сәясәт?! Юк ул сабыйда ни акыл, ни төпле сәясәт. Сабый гына әле ул, сабый. Ул баланың кылган эше дә сабыйларныкы булыр. Шуннан урыс кенәзләрен, боярларын акыллы кешеләр диген инде. Биш яше тулар-тулмас сабыйны олуг кенәз иттеләр дә куйдылар. Имеш, атасы васыять иткән. Итсә ни! Ничек шул сабыйга олуг кенәз дип баш ормак кирәк, әйт әле, кордаш, күзгә карап әйт?!
– Син хаклы, башы яшь әле Иван кенәзнең, сабый гына, кылган гамәле дә ташка үлчимдер.
– Ә бит Казанда әнә шул сабый кенәзнең воеводасы утыра.
– Тик бит Казан татарларының да шул көнгә калулары бар, Сираҗи кордаш.
– Юк инде, анысы булмастыр, Хода бәндәсе. Сабый тәхеткә утырган көннән үк Казан бетте дигән сүз. Тәхеттә Сафа Гәрәй кебек горур вә зиһенле, курку белмәс хан утырырга тиеш. Менә ул хан әйләнеп кайтса, иманым камил, урысларны куачак та куачак, әйтте диярсең, кордаш. Сафа Гәрәй хан чорында ил баерак иде, халык җитешле көн күрде. Хәзер әнә үзебез мәскәүлеләргә җыйган малыбыз җибәреп, гаскәриләр әзерлибез. Шул да булдымы тормыш! Үз малына, үз угланыңа ия түгел. Тавык канаты астыннан чыгарга курыккан чебеш без хәзер, кордаш. Урыс исә – тилгән. Тик урыс кенәзе кинәнмәсен иде, килер бер көн, кордаш, Казан халкы да азатлык яулар. Бәлкем әле, әнә шул горур ханыбыз Сафа Гәрәй килеп коткарыр. – Сираҗи кенәз Василийга якыная төште. – Шулайрак сөйлиләр. Имеш, Сафа Гәрәй хан, Казанны барыбер үземнеке итәм, дип, имамнарыбыз алдында ант эчкән икән.
– Кайчан?
– Анысы инде бер Аллаһы Тәгалә кулындадыр, кордаш, – диде Сираҗи, күтәрелә башлап. – Ашың-ризыгың өчен рәхмәт, кордаш. Малыңның игелеген күр. Ходай Тәгалә муллыктан аермасын.
Кенәз Василий аның җиңеннән эләктереп алды, урынына кире утыртты.
– Китми тор әле, ошадың син миңа. Һәй, бавырчы, тагын шәраб китер әле.
– Булганы җиткән, ә ошарга мин сиңа хатын-кыз түгел, кордаш. Өйдә хатыным, балаларым көтә. Телем белән тегермән тартсам да, гаиләмә тугры кеше мин, кордаш.
– Утыр әле, утыр, сабыр ит. Гаиләң качмас. Минем сиңа бер йомышым бар, Сираҗи.
Сираҗи тирә-ягына күз төшереп алды:
– Нинди йомыш?
– Кая торасың, өй-каралтың кай тарафта? Монда әйтә торган йомыш түгел, өеңә килерем. Курыкма, буш итмәм, менә ала тор. – Кенәз Василий букчасыннан ике алтын чыгарды. – Ал, ал. Калганын соңыннан. Өең кай тарафта, кайсы бистәдә?
