Kitabı oku: «Кая бара бу дөнья? / Куда катится этот мир?», sayfa 4

«Печелгәнлек» бәласе, яки Татарда шәхесләр булырмы?

Кими, позицияләребезне югалта барабыз. Һаман акрын-акрын гына чигенәбез. Шул акрынлык, руслашуга «йомшак керү», «эзлекле чигенү» аркасында, халыкның күбесендә милләт алдында торган фаҗигане тоемлау сәләте дә тәмам юкка чыкты бугай. Халык бу процессны ниндидер бер эволюция, кояш баешы кебек үк котылгысыз хәл дип кабул итеп килә башлады түгелме?

Көндәлек матбугатта милләтебезнең бүгенге мөшкел хәле, киләчәге турында кайгыртып, җан атып, кайчакларда йөрәктән кан тамызып язылган язмалар шактый күренгәли. Язучылар, журналистлар чаң кагып ала, сәнгать әһелләре, галимнәребезнең кайберләре канәгатьсезлек күрсәтә, бик сирәк кенә башка һөнәр вәкилләре дә үз сүзләрен әйтеп куялар. (Хакимияткә рәхмәт, тыймый, без мәхлукларга олы ташлама ясый: сөйләнсеннәр шунда, тавышланган булсыннар, хәзер халык газета укыймыни. Яки чебеннең дулап кайчан тәрәзә ватканы бар?)

Матбугатның мөмкинлекләре бүген шактый чикле. Милләт өчен ачынып язган ул язмалар халыкның бер 10 процентына барып җитә микән? Барып җиткәннәрнең милләтебезнең аяныч язмышыннан йөрәкләре кысылып куямы? Әллә күпчелек өчен, «ике дөнья, бер морҗа» дигәндәй, барыберме? Миңа калса, хәл, бераз гадиләштереп әйткәндә, милли җанлы зыялыларыбызның күбрәк бер-берсенең мәкаләләрен укудан әллә ни ерак китми төсле.

Сафларыбыз, ни кызганыч, артмый. Реаль эффект юк чутында. Сүзләр, борчылу, ут йоту бар, гамәлләр юк. Конкрет эшләрсез бөтен моң-зарыбыз ниндидер бер сукрану, стенага борчак ату гына булып кала. Шунлыктан хакимиятнең дә зыялыларыбызныкы белән бергә сызларга тиеш, ләкин шушы көнгә кадәр сызлап карамаган башында, бу яктан алганда, бер проблема да юк. «Эт өрә, кәрван бара». Гәрчә, элекке гадәт буенча, халыкның күбесе конкрет эшләрне башкалардан бигрәк җитәкчеләребездән, хакимияттән көтсә дә, дүрт күз белән алар авызына карап торса да…

Уртакул татар кешесенең йокымсырап яткан милли хисләрен уятуда электрон мәгълүмат чаралары җитәкчеләребезгә караганда күбрәк эшләргә дә сәләтле югыйсә. Тик күпчелек халык көн дә чекерәеп карый торган телевидениедән, бигрәк тә үзебезнеке, милләтнеке саналган «Яңа гасыр» каналыннан, бу темага сыңар тапшыру да күренми. Гүя андый проблема бөтенләй юк. Нишлисең, ил масштабында булсын, республикада булсын, телеканаллар власть контроле астында. Гражданлык җәмгыяте юклыктан, безнең пассивлыктан файдаланып, югары җитәкчелек иң үтемле мәгълүмат чарасын инде күптән үз ихтыяҗларыннан чыгып узурпацияләгән. Күрәсең, халыкның караңгылыгы, манкортлыгы, тамак колы булуы – безнең җитәкчеләр өчен дә бал өстенә май.

Русларның үзләрендә, ярар, милли проблема юк. Булганы да демократияне, сүз иреген күпсенүдән. Ә бездә? Ни өчен бездә, телевидениедә, тәфсилле, үтемле итеп, кирәк икән башлыкларыбызны да чакырып, бүгенге милли вазгыять турында ачыктан-ачык сөйләшмәскә? Дөреслекне милләткә ярып салмаска? Айдар Хәлим кебек, ачынып: «Сез беләмсез кая барганны?» – дип сорамаска. Җитәкчеләребез дә бит – милләт уллары. Татарның киләчәген алар яңадан илле, йөз елдан нинди итеп күрәләр? Килсәләр, җавап бирсәләр яхшы буласы да бит. Әмма килмиләр, башкаларны да бик сөйләтмиләр. Нигә власть милләтне якламый? Җитәкчелек республика өчен генә түгел, милләт өчен дә җаваплы булырга тиештер бит.

Без заманында икетеллелек дип, рус теле белән татар телен тигез итәбез, шуның аша телебезне, милләтебезне саклыйбыз дип чәчрәп чыктык. Конституциябезгә дә шулай дип язып куйдык. Булдырган очракта, үз-үзебезне саклауның иң нәтиҗәле, иң үтемле ысулы иде бу. Әмма ләкин бу гамәлне тормышка ашыруның конкрет механизмын төземәдек, курыктык. Кая ул, «титульный милләткә» кыен булачак ич. Бар чиновникларның котын алып килгән административ рычаг бу очракта эшсез калды. Ә бүген ул турыда бөтенләй оныттык, төп законыбыздагы маддә бер фикция, ишарә генә булып калды. Хәтта хакимият органнарында да эш кәгазьләре элеккечә рус телендә генә алып барыла. Башка өлкәләрне, хуҗалык субъектларындагы «канцелярия»ләрне әйткән дә юк инде. Бу очракта да телебезгә ихтыяҗ, шуның белән бергә, аңа кадер-хөрмәт, милләтебезгә ихтирам тудыра алмадык без. Сүзләр, декларатив гамәлләр белән чикләндек. Күптәнге гадәт буенча һаман да икътисад, сәнәгать, башкасы дип кыбырсыган булдык.

Әйе, барыбызның да тамагыбыз да бер туяр, өстебез дә бөтенәер. Тик ул арада милләткә ни булыр? Татарның үзаңын бер генә баскычка булса да югарырак күтәрергә, илһам, ышаныч, дәрт-дәрман өстәп җибәрергә җитәкчеләребезнең бер кәлимә сүзе, бер күрсәтмәсе җитәр иде ич. Тик юк ул сүз. Күпләрнең, милләт турында уйламыйча, «Үгез үлсә – ит, арба ватылса – утын» дип яшәвеннән хакимият нәрсә ота? Әйе, алай тынычрак, «олы туган»ны борчыйсы, «пожалуйста, немного подвинься» диясе булмый. Әйе, Мәскәү дә баштан сыйпамаячак, күптәннән килгән кәнәфигә ябышу гадәте дә бар.

Ләкин тарих та бар бит әле. Тарих өчен, анда калачак изге исем өчен тырышырга иде аларга. Татарда бик матур сүз бар, фидакярлек дип атала ул. Бездә менә шул фидакярләргә кытлык бүген. Җитәкчеләр генә түгел, зыялыларыбыз арасында да күбрәк матди якны күздә тотучы, үз мәнфәгатьләрен ныграк кайгыртучы артык салкын канлы прагматиклар шактый. Милләт исәнлеге өчен көрәшне мактаулы исемнәргә, регалияләргә алыштырып, яшәп калырга ашыгалар. Прагматик булмаганнары «тешсез» һәм юаш. Менә бүгенге шартларда милләт өчен амбразурага ташланучы гыйсъянчы татар уллары, кайда соң сез? Үзе исән чакта гына мактанылган түгел, үлгәч тә байрак итеп, милләт символы итеп күтәрерлек илаһи затларыбыз кайда алар?

Мондый сорау куярга җирлек бар. Безнеке кебек шактый таркау, үз-үзен ихтирам итеп бетермәгән милләтне бары тик лидер, абруйлы, фидакяр, харизматик шәхес кенә берләштерә, күтәрә, коткара алачак, миңа калса.

Күреп торабыз: «эволюция» безнең файдага түгел. Уяну, милли кыйммәтләрнең бәясенә ахырынача төшенү, аларны яңадан карап чыгу, аңлау өчен, бер эмоциональ тетрәнү кирәктер татарга. Бүгеннән, хәзер үк түгелдер, бәлки. Әмма соңару да – үлем белән бер. Вакытын, моментын белеп эш итәргәдер. Момент тудымы, азатлык байрагы булып барыбыз да күрерлек биеклеккә күтәрелергә сәләтле, татарны битарафлыктан уятып, үзе артыннан ияртә алырлык фидакяр шәхес, аның калкуы кирәктер безгә.

Булырмы ул, тарих безгә шанс, өмет бирерме? Барысы да үзебездән тора. Ходай насыйп итсә булыр. Моңарчы булган бөтен бәхетсезлекләребезнең дә сәбәбе шул көрәшчеләр, каһарманнар, лидерлар кытлыгыннан ич.

Ике әйбер мөһим: момент һәм лидер. Икесенең берсе генә юк икән, нәтиҗә дә булмаячак.

Туксанынчы еллар башында моментны тотып ала белдек без. Әмма кире чигенмәслек позицияләр генә яулый алмадык. Көрәш байрагына тиң чын милли лидерыбыз булмау сәбәпле, ярты-йорты гамәлләр белән генә чикләндек. Халыкның күбесе йокыда килеш калды. Югыйсә «Суверенитетны йота алган чаклы алыгыз» дип тә әйттеләр. Кая ул йоту, без ул суверенитетны тешләп кенә карадык та, кыенсынып һәм оялып, учыбыз белән авызыбызны капладык. Моментны кулдан ычкындырдык. Саклый ала идекме без шул вакытта кабул ителгән, яртылаш булса да хөрлек вәгъдә иткән Төп законыбызны? Барыбыз да бик теләгәндә, халыкка, милли хәрәкәтләргә таянганда, аларны кысасы урында киресенчә рухландырып, көчәйтеп җибәргәндә саклый алган булыр идек. Монысын да ныклап теләмәдек.

Бу очракта да көрәшчеләр, фидакярләр кирәк, азатлык, ирек дип җан атучы оешкан милли авангард кирәк. Һәм инде иң беренчесе, әйткәнебезчә, теләк, омтылыш кирәк.

Безнең татарда «Дәрт бар, дәрман юк» дигән сүз бар. Начар халәтне, ниндидер «печелгәнлекне» (сөннәтне түгел) аңлата ул. Татарның бүгенге чарасызлыгына күпмедер тәңгәл дә килә, халыкка да кагыла әлеге билгеләмә. Без фәкыйрьләрдәге ярты-йортылык, шаһгалилек һаман өстен чыгып килгәндә, көрәшчеләр тәрбияли алмаганда, башкаларга түгел, үз-үзебезгә генә үпкәлисе кала түгелме?

2007

Яңа мөгез, яки Зиһен йокысы һәм албастылар турында

Иртә уңмаган кич уңмас

Дөньяга бөек сәяхәтчеләрне, рәссам, язучыларны биргән халыкта – испаннарда – элек-электән үк килгән, кешеләрне уяу булырга өндәгән бик тә гыйбрәтле мәкаль бар. «Зиһен йокысы албастылар тудыра» («Сон разума рождает чудовищ») дип атала ул. Данлыклы Франсиско Гойя үзенең билгеле гравюрасын да шулай дип исемләгән. Һәм бу мәкаль, әйтем, миңа калса, бүген дә бик актуаль булып, аерым кешеләргә генә түгел, ә күбрәк үз кадерләрен үзләре белмәгән, йокылы-уяулы һәм шуның аркасында бәхетсез язмышлы халыкларга, җәмгыятьләргә, милләтләргә, алар белән идарә иткән булдыксыз, дуамал яки тиран идарәчеләргә, албасты чиновникларга кагылмыймы икән?

Зиһен йокысы… Ил бүген дә йокыда әле. Үзенә бик тә лаек булган хакимиятләрне, тиран йә салмышбаш, булдыксыз яисә авторитар җитәкчеләрне ул әле бүген дә йокы аралаш үзе тудыра, тормышына сыйдыра, үз табагыннан тукландыра тора. Үзен кимсетергә күбесенчә үзе хәер-фатиха, рөхсәт бирә килә. Биредәге халыкның аяныч язмышы шул уянмаган зиһен, миңгерәүле халәт, җитлекмәгән аң, үзенә нәрсә кирәклекне үзе төгәл белмәү, яхшырак, гаделрәк тормыш теләмәү нәтиҗәсе, җимешедер дип аңларга кирәкмиме икән?

Репрессия елларында ил изелгәннәр каны, рәнҗеше белән каргалган. Ил өстендә авыр кара болыт булып асылынып торган ул каргышны куып таратырлык, алып ташларлык көч әле яралмаган. Һәм ул, ихтимал, мәңге яралмас та. Ә яшәргә, тормыш итәргә кирәк. Юньле тормышны ничек оештырырга? Гомумән, безнең шартларда аны төзеп, оештырып буламы? Өмет, киләчәк бармы, булса ниндирәк? Киләчәк дигәннән, без бит барыбыз да бүгенге көн белән яшәүчеләр. Киләчәк турында, якындагы 5–10 ел турында гавамның күпмесе ныклап уйлана, планнар кора? Бик азы. «Иртәгә өчен ишәк кайгырсын» – бездәге миллионерларның тормыш фәлсәфәсе. Руслар үзләре аны: «Будет день – будет и хлеб», – диләр. Хакимияттәге кайбер утопистларның киләчәкне фаразлавы, корган планнары да авыз балланмасмы дип, «хәлвә, хәлвә» дип кычкыруга гына охшаган. Реформалар дигән булып, алар декорацияләр алыштыралар. Киләчәк турында ныклап уйламаган илнең киләчәге дә юк, миңа калса. Ул йокы дигәнебез, гомумән, мәңгелек кома яки үлем йокысы түгелме?

Илнең йокы халәтен, бәхетсезлеген анализлаганда, төрлене фаразлыйлар. Уңмадык җитәкчеләрдән, диләр. Өлешчә дөрес бу. Әйе, киләләр, кыбырсыган булалар, күтәренке рухта җитди нотыклар тоталар, бәхет әнә кул сузымында гына, тиздән үрелеп алачакбыз, диләр. Ә хакимият дигән өстәл шундый бай, ымсындыргыч, нигъмәтләрдән сыгылып тора. Шуңа өстәп, минуты белән куштаннар үзләре теләп зомбилашканнар, «баш өсте» сүзен көненә җитмеш җиде тапкыр кабатлаучылар армиясе туа. Бераздан алар, начарны тирән яшереп, беренче кешегә яхшыны гына күрсәтә башлыйлар. Потёмкин авыллары төзиләр. Иллюзияләр туа башлый. Җитәкчеләрнең хәтсезе, киткәнче, шул әкият эчендә яшәп ала. Ул җитәкчеләр, килгәч тә, эшләгәндә дә, «Иң югары постка басам бит, булдыра алырмынмы?» дип, үз-үзләреннән сорамыйлар. Калын тире, тимер нервлар, үз-үзләренә абсолют ышанганлык аларның күбесендә. Булдыра, ерып чыга алмаслыкларына төшенгәч тә китимме әллә диючеләр сирәк. Куучы булмагач, нигә ашыгырга? Куучылар, чыннан да, юк шул.

Йокы – беренчел, албастылар – икенчел

Сүз баштан ук йокы, аңгы-миңгелек хакында иде бит. Сорауны тагын икенче якка борып карыйк әле. Әллә соң җитәкчеләр халыктан уңмыймы? Бәлки, җитәкчеләрне юкка тиргибездер? Сәясәттә бик катнашмаган кеше дә, бу җавап дөресрәк бит, димәсме? Халыкның күпчелеге өченче сортка да ярап бетмәгән соры массадан гыйбарәт дисәләр, кистереп «юк» дип әйтү дә, килешегез, кыен бит. Әйе, ул артык түзем, шуңа өстәп ялкау, кызыксынмаучан, хыялый. Сәясәт белән дә дуслыгы аз. Эчтән генә өстәгеләр бәхет китермәсме дип юана ул. Биргәнне көтә. Ә менә шешә белән иптәшлек аерылгысыз. Аракы – оныттыручы, башны комга тыктыручы, коткаручы биредә. Ул үзенә күрә бер мессия ролен үти.

Аттамы, тәртәдәме гаеп дип, күп тапкырлар үз-үзебездән сорарга, баш катырырга мөмкин. Тик сәбәп һәм нәтиҗәләрдә, миңа калса, барысы да ачык. Испан мәкале бу сорауга аек җавап бирә: «Йокы – беренчел, албастылар – икенчел». Әйе, махмырлы һәм миңгерәүле йокы – илдәге бөтен булган бәлаләрнең 90 процентына беренче сәбәпче.

Шушы урында яңа сорау туа. Уяну, айну кайчан да булса булачакмы? Туксанынчы елларда халык «ятагыннан тора» да башлаган иде кебек. Тик уяу, зиһенле, аңлы һәм аек ил белән идарә итү перспективасы җиңелгә өйрәнгән җитәкчеләрне пошаманга калдырды гына түгел, котларын да очырды. Алай барса, бераздан аяк очына гына басып йөрисе булмасмы? Иртәме, соңмы хакимият җәмгыять, халык контроленә калачак ич. Ә империягә ни-нәрсә булачак? Юк, болай ярамый, йоклатырга, яңадан урынга салырга, тирбәтергә халыкны. Һәм йоклаттылар да. Йокыга тиз бирешә торган кавем шул без. Кем әле ул, телевизор тикле телевизордан сәяси тапшырулар алып барып, халыкның күзен, зиһенен ачарга, карашын формалаштырырга омтылды? Куарга аны! Оппозиция үз урынын үзе беләме, «азмыймы»? Авызын томаларга! Һәм кирәк чакта, Көнбатыштагы абзыйларга алып күрсәтерлек кенә итеп, кулъяулыкка төреп, кесәгә салып куярга. Митинглар, төрле «килешмәүчеләр», гомумән, Русия өчен түгел – резин чукмарларны тулы хутка эшкә җигәргә! Һәм дә ошбу эштә бик тә тәвәккәл, тиз булу шарт. Тиз генә йокламасалар йә бөтенләй йокыдан баш тартсалар нишләрсең?

Уңмый Русия җитәкчеләрдән, диләр. Ә коллыкны бетергән Александр II? Ельцинның да тарихта аның белән янәшә басарга шанслары бар иде. Халык та уянып беткән, бераз ярдәм иткән булса. Чын сүз иреген без шул елларда аз-маз күреп калдык бит. Чын, ләкин кыска гомерле оппозиция дә шул дәвердә туды. Азчылык милләтләр дә берничә елга булса да суверенитет тәмен татып карадылар. Әмма… Абзый «чирләгән», гавам, авызын ачып, демократиягә сокланган араларда, шома яраннары башта ил гражданнарының кесәләрен (саклык кенәгәләрен) бик яхшылап чистарттылар, аннан соң шулар ук «гадел итеп, беркемне дә кыерсытмыйча» милек бүлделәр, олигарх дип аталучы «иң мөхтәрәм» кешеләрне тудырдылар. Хәрби вәзирләр, төрле «Паша-мерседес»лар (Павел Грачёвның шул вакыттагы кушаматы. – Авт.) да тик тормады – көньяк чикләрдә, тырышып-тырмашып, «Град»лар, бомбардировщиклар, танклар ярдәмендә ил бөтенлеген саклады. Ягъни бар булган демократияне соңыннан эт итеп сүгәрлек, себерке белән куарлык иттеләр. Тагын «не повезло».

Алдым-бирдем уены

Ул гына да түгел, шулай салгалап идарә итә-итә, өч бармаклы абзыебыз килеш-килбәте, кыяфәте белән сиксәненче еллар башындагы «Кадерле Леонид Ильич» рәвешенә калгач, китәргә карар кылды. Әмма китү генә түгел бит әле. Бөтенләй ахмак булмасаң, киткәнче, тәхетне тиешле кешегә калдыра белергә дә кирәк. Монысы иң җитдие инде аның. Бүген син тәхеттә, ә иртәгә тере килеш ләхеткә дә төшереп куюлары бар. Юк, халык түгел, хакимияткә сусаган ушлы сәяси конкурентлар. Властьны сине яраткан, үзең «кеше иткән» затка калдырмасаң, эш харап.

Менә, шулай итеп, бездә яңа институт, «яңа демократик форма», яңача мөгез чыгару, илдәге беренче постны тапшыру һәм кабул итү формасы – приемниклар институты туды.

Президент урыны ул берничек тә чабып барышлый гына бер-береңә «төртешле» эстафета таягы түгел бит. Бездәге андый «эстафета»ның төп максаты курстагы эзлеклелекне тәэмин итү түгел, ә киткән Олы абзый, аның якыннары, яраннары өчен куркынычсызлык гарантиясе булдыру икәнен аңлату урынсыз, миңа калса.

Мин Русияне монархиягә, монархия дип аталучы дәүләт төзелешенә кире кайтарырга теләүчеләрне хәзер бик аңлыйм. Ул күпкә аңлаешлы, үзенчә чиста максат. Һәм чиста хакимият. Күз буяп сайлаулар үткәрәсе, фарс оештырасы да юк. Хакимият өчен тарткалаш та юк. «Монарх үлде! Яшәсен монарх!» Ә хәзер олы абзыйлар, зурдан кубып, чырайларына җитдилек чыгарып, уен уйныйлар. Ә халык риза. Безнең йокы, мокытлык аларга теләсә ничек кыланырга, чикләнмәгән карт-бланш биреп тора. Лаек без, җәмәгать, бик лаек шундый идарәгә. Шундый язмышка.

Тагын шунысын да билгеләү дөрес булыр: күбрәк шул зиһен йокысы, мәнсезлек, битарафлык аркасында Русия белән идарә иткәннәрнең хәтсезе (күбесе булмаса) тарихка сәяси банкротлар булып кереп калдылар. Алар – йә кеше башларын миллионлап ашаган тиран, йә булмаса бер җебек. Уртакуллар, зирәкләр, акыллылар юк чутында булды. Егерменче гасырны гына алыйк. Илне Беренче бөтендөнья сугышына ташлаган, тәхеттән ваз кичеп, революцион чуалышларга, бөек тетрәнүләргә юл ачкан Николай II кем? Җавапсыз сәяси бер банкрот түгелме? (Тәртипне бар нәрсәдән өстен күргән алман каны ул кешедә кайда булгандыр?) Дөнья тарихында күрелмәгән-ишетелмәгән, бернинди тиңе булмаган 27 миллион корбан биреп, «Пирр җиңүе» яулаган, өч дистә ел илне дер селкетеп, асып, кисеп тоткан, үзебез тудырган тиран-албасты Сталин да – сәяси банкрот. Каш төзәтәм дип, күз чыгарган Горбачёв, Ельцин кем? Халыкта да, властьта да ниндидер амнезия. Сөйләнә торабыз, оныта торабыз. Эшкә ашмаган, барып чыкмаган милли проектларның, реформаларның, төрле оптимизацияләрнең санын бүген берәребез хәтерлиме?

Инде хәзер үзебезгә, татарларыбызга да кайтыйк. Зиһен йокысы без фәкыйрьләрдә, миңа калса, «өлкән туган»ныкына караганда да катырак, нәтиҗәләре күпкә фаҗигалерәк түгелме икән? Шулай булмаса, Тукаебыз да моннан йөз еллар ук элек «Татар йоклаган гынамы, әллә инде үлгәнме?» дигән риторик дип әйтерлек сорау бирмәгән булыр иде бит. Ул, әлбәттә инде, милли якны күбрәк истә тоткандыр. Әмма ләкин шунысын искәртергә кирәк: безнең йокы, ул халәт китергән аңгы-миңгелек, зиһеннәребездәге куе томан бездә бит, теге «туган тиешлебездән» аермалы буларак, ике катлы. Аның беренчесе – руслар белән уртак булган социаль булдыксызлык, гражданлык пассивлыгы булса, икенчесе – милли аңның, милли уяулыкның ифрат та зәгыйфьлеге, бетүгә таба баруы, ягъни милли нигилизм. Шуның аркасында безнең йокы ике тапкыр хәтәррәк. Социаль деградация акрынлап булса да барыбер кимүгә таба барачак, ә миллилекне югалта килү, милләт буларак бетү – күпчелек очракларда кире кайтмый торган процесс.

Ә төп банкротлар – барысына да юл куючы, килешүче, миңа калса, ихтыярсыз, горурлыксыз без үзебез. Хакимиятне контрольдә тотарга өйрәнә алмаган, теләмәгән битараф җәмгыять, үзен саклый алмаган милләт банкрот булмыйча нәрсә булсын.

Зиһен йокысы халыкка, милләтләргә ифрат та кыйммәткә, санап бетерә алмаслык бихисап хакка төшә тора.

2011

Яһүд реваншы, яки Дөньяга кемнәр хуҗа?

Җир йөзендә берничә йөз милләт һәм халык яши. Дөньядагы сәяси һәм икътисади «һава торышын» билгеләүче эре милләтләр белән бергә, тыйнак кына яшәүче вак халыклар да бар. Бер урында, бер илдә оешып яшәгәннәре булган кебек, бөтен континентларга таралып көн күргәннәре дә аз түгел. Милләт һәм халыкларның ватанлылары бар, ватансыз, ватан дәгъва итеп яшәгәннәре дә күп.

Без дә, татарлар да, менә инде дүрт гасыр ярым илсез, дәүләтсез яшибез. Әлегә, Аллага шөкер, без исән, дип әйтә алабыз. Тик авыз тутырып түгел, ә кайбер төзәтмәләр, чигенүләр белән. Кайчакларда бик сак һәм тыйнак рәвештә дәүләтчелеккә кайтырга омтылгалап куябыз. Тик Мәскәү аз гына бармак янау белән, ул уебыздан кире кайтып, ашыгып законнарыбызны күчереп яза башлыйбыз. Үз-үзебезгә ихтирамыбыз азрак безнең, күрәсең. Үҗәтлек, эзлеклелек, бердәмлек, хәйләкәрлек тә җитеп бетмидер.

Ә як-ягыбызга карасак, чынлап торып үрнәк алырлык халыклар, бездән аянычрак хәлдә калып та, бездән ныграк сугылып та язмыш алдында тез чүкмәгән милләтләр бар бит. Шул ук яһүдләрне генә алыйк. Аларда булган кайбер сыйфатларның яртысы гына булсын иде татарда…

 
Еврей – не худшее создание
Меж Божьих творческих работ:
Он и загадка мироздания,
И миф его, и анекдот.
 

И. Губерман, чыгышы белән яһүд булган рус шагыйре

Моннан ике-өч ел элек Малайзиядә Бөтендөнья ислам конференциясе булып узды. Билгеле булганча, анда Русия Президенты Путин да катнашты һәм чыгыш ясады. Аның чыгышыннан бигрәк, делегатларны Малайзия премьер-министрының нотыгы гаҗәпләндерде. Чөнки ул ислам динендәге халыкларның гына түгел, башкалар да эчтән генә уйлап йөреп тә, югары трибуналардан әйтергә курыккан сүзләрне әйтте: «Дөнья белән бүген яһүдләр идарә итә. Алар, үзләрен эзәрлекләмәсеннәр өчен һәм дөньякүләм идарәгә ирешү максатыннан, бүгенге Көнбатыш демократиясен уйлап таптылар һәм гамәлгә керттеләр. Барып чыкмаган социализм белән коммунизм да алар эше». «…Алар бервакытта да беркемгә дә маңгайга-маңгай каршы тормадылар, каршылыкларны урап үтә, хәйләли белделәр». «…Без, бер миллиард өч йөз миллионлы мөселман халкы, берничә миллион яһүдтән куркырга, аларга һәрчак юл бирергә тиеш түгел!» Бу цитаталар барысы да Малайзия хөкүмәте җитәкчесе чыгышыннан. Чырайга бәреп әйтелгән сүзләр. Һәм бу сүзләрдә хакыйкать юк дип һич тә әйтеп булмый.

Без көтү булсак, алар – көтүче

«Дөнья белән яһүдләр идарә итә». Гәрчә Израильдән кала бүтән илләрдә президентлар һәм премьер-министрлар яһүд милләтеннән булмасалар да (сирәк кенә очракларда булулары да мөмкин), дөньяда хакимият дилбегәләре алар кулында дию – дөреслектән ерак китү түгел. Кайсы гына алга киткән илне алма, анда иң эре банкирлар, зур корпорация, компания хуҗалары, финансистлар, танылган галимнәр, сәнгать эшлеклеләре дә яһүдләр булыр. Язуларына караганда, дөньяның иң бай иле булган Америкада ил байлыгының 80 проценты алар кулында. Акча, байлык көче коры административ идарә көченнән күп вакыт көчлерәк икәнен яһүдләр башкаларга караганда яхшырак аңлыйлар, күрәсең.

Инде үзебезнең илне алыйк. Приватизация вакытында кемнәр ил мөлкәтенең иң майлы калҗаларын эләктереп калды? Күбрәк шул әлеге дә баягы яһүдләр. Ходорковский, Абрамович, Фридман, Березовский, Смоленский, Гусинский, Невзлин һ. б. Кемнәр күктән төшкән байлыкка хуҗа булу өстенә, аның саен ил президентына, хакимият органнарына басым, йогынты ясарга, алар белән ничек тә идарә итәргә тырыша? Яһүдләр! Кемнәрне кара эштә, физик хезмәттә, аз акчалы җирдә һич күрә алмассың? Яһүдләрне! Кемнәрне комагай, әрсез, хәйләкәр, үҗәт булганнары өчен гомер-гомергә эзәрлекләгәннәр? Яһүдләрне!

Кемнәр соң ул, дөньяга Эйнштейн кебек бөек физикларны, Троцкий кебек мәшһүр революционерларны, Куприн, Пастернак, Бродский кебек талантлы язучы-шагыйрьләрне, танылган банкирларны, нефть магнатларын, Рабинович кебек анекдот геройларын биргән халык? Алар каян килгән?

Юкка чыкмас халык

Алар – бик борынгы халык. Безнең эрага кадәр мең ике йөз ел элек үк яһүдләрнең Палестина җирендә үз дәүләтләре булган. Израиль-Иудея иле дип аталган ул. Кечкенә ил булу сәбәпле, аларны һәрчак кем дә булса яулап алган, буйсындырып килгән. Төрле заманнарда алар өстендә вавилонлылар, греклар, борынгы римлылар торган. Ни гаҗәп, яһүдләр ул халыклар белән кушылмаганнар, үз төсләрен, мәдәниятләрен, диннәрен җуймаганнар. Ләкин, яулап алучыларга каршы ачыктан-ачык сугышмасалар да, һич кенә дә буйсынмаганнар. Яһүдләрнең башбирмәслегеннән, үҗәтлегеннән тәмам туйган, аларны яратмаган Рим императоры Адриан безнең эраның икенче гасырында Иудея шәһәр-авылларын җир белән тигезли, ә халкын мәҗбүри ассимиляциягә, – башка халыклар арасында эрү-югалуга дучар итү өчен, төрле илләргә, шәһәрләргә күчерә, куа, чәчә-тарата. Шул вакыттан алып 1948 елга кадәр яһүдләр илсез-җирсез, ватансыз калалар. Бөтен дөньяга сибелеп таралалар. Ләкин бу очракта да ассимиляция барып чыкмый. Киресенчә, бер грек сәяхәтчесе сүзләре белән әйткәндә, «Аларның тирән милли һәм дини хисләре, үзара бердәмлеге кайда гына яшәсәләр дә үз-үзләре булып калырга ярдәм итте».

Мең сигез йөз ел буе илсез-җирсез таралып яшәп тә, ассимиляциягә бирешмәгән башка халык юктыр ул. Бу – феномен, могҗиза. Дәүләтле халыклар да, унсигез-егерме гасыр эчендә аслы-өсле килеп, кырыкка буталып, үзгәреп, үз төсләрен җуйдылар, яңа халыкларга әйләнделәр. Яһүдләр – юк! Гүя алар мәңгелеккә килгән. Мисыр пирамидаларыннан курыккан вакыт, бәлки, яһүдләрдән дә куркадыр?

«Сатып алынган» ватан

1948 елның маенда яһүдләр яңадан дәүләтле булдылар. БМО Генераль ассамблеясы карары нигезендә, Англия кул астында булган Палестина җирләрендә, яһүдләрнең тарихи ватанында, яңадан Израиль иле торгызылды. Ул чагында кайбер сәясәтчеләр билгеләп үткәнчә, әлеге җирләр Америкадагы яһүд банкирлары акчасына сатып алындымы, әллә юкмы, бүген беркем дә, бернәрсә дә исбатлый алмый инде. Әмма үз дәүләтчелеген булдырырга теләгән халыкларның берсенә дә БМОның җир бүлеп биргәне, ул җиргә ул халыкның хуҗа булганы юк әле. Акча юклыктандырмы ул, яһүдләрдә булган егәр, хәйлә, үткерлек җитмәүдәнме? Бәлки, икесеннәндер дә.

Шунысын да әйтергә кирәк: БМО карары нигезендә, тагын бер дәүләт – бәйсез Палестина иле туарга тиеш иде. Ул тумады. Яһүдләр, гарәпләрнең пошмавыннан файдаланып, әлеге күрше территорияне тиз генә басып алдылар. Анда яшәгән бер миллион гарәп читкә куылды. Калганнары өчен басып алынган җирләрнең бер өлешендә Палестина автономиясе төзелде – дистәләрчә елларга сузылачак тарткалаш-сугышка нигез ташы салынды.

Борынгы Палестина җирендә инде ничә еллар игълан ителмәгән сугыш бара. Гарәпләрнең хыялларын тормышка ашырасы – бәйсез дәүләт төзиселәре килә. Яһүдләр моңа кискен каршы. Тарткалаш бер генә көнгә дә тынмый – басып алучыларга каршы террорлык актлары оештырыла, яһүдләр үз чиратында гарәп авыл-шәһәрләрен утка, бомбага тоталар, чистартулар үткәрәләр. Ике арадагы дошманлык көннән-көн көчәя килә.

Бүгенге көндә дөньяда 13 миллион яһүд яши. Шуның 5 миллионнан аз гына артыграгы Израильдә. Икенче бөтендөнья сугышы алдыннан аларның саны 13 миллионнан хәтсез күбрәк булган. Ләкин коточкыч фаҗига, Гитлер алып барган яһүдләрне юкка чыгару сәясәте – холокост нәтиҗәсендә 4–5 ел эчендә аларның саны 6 миллион кешегә кими. Бу – Европа яһүдләренең 60 проценты фашистлар тарафыннан үтерелгән дигән сүз. Гитлер үзе басып алган Европа шәһәрләрендә яңадан геттоларны – яһүдләр өчен махсус аерымланган районнарны булдыра. Алар фашистларга әлеге халыкны планлы рәвештә юкка чыгару үзәкләре булып хезмәт итә. Бер Варшава геттосында гына да берничә йөз мең яһүд үтерелә. Өченче рейх өчен, бөтендөнья немец дәүләте өчен яһүдләр көндәш, беренче конкурент булалар шул. Беренче бөтендөнья сугышында җиңелүне дә алар яһүдләрдән генә күрәләр.

Геттолар, башка милләтләрнең яһүдләрне яратмавының бер чагылышы буларак, Европада Урта гасырларда ук барлыкка киләләр. Аларда, әлбәттә, бу халыкны үтерү сәясәте алып барылмый, ләкин дискриминация, аерымлау, аларны һәрчак эткәләп-төрткәләп тору Урта гасырлардан ук килә. Русия дә бу юнәлештә башкалардан бик артка калмый: яһүд погромнары, «бей жидов» шигаре монда XIX гасыр башыннан яшәп килә.

Кыскасы, яһүдләрне яратмау, күралмау, аларга каршылык бөтен Европа, дөнья масштабында барган дияргә мөмкин. Ул юнәлеш антисемитизм дип атала һәм яһүдләрне күралмауның барысын да бергә берләштерә. Антисемитизм тәгълиматының төбендә «Дөньядагы бөтен бәхетсезлекләр өчен Моисей уллары – яһүдләр гаепле» дигән билгеләмә ята.

«Кәҗәсе кыйммәтрәк»

Ни өчен яһүдләрне шул дәрәҗәдә яратмыйлар соң? Әлбәттә, моның сәбәпләре бар. Политэкономия фәнендә «утилитаризм» дигән төшенчә, термин бар. Һәр эштән, һәр гамәлдән, һәр хәрәкәттән файда, табыш, кирәклелек кенә эзләү дигәнне аңлата ул. Һәм әлеге термин тулысы белән яһүдләргә хас дисәк, хакыйкатьтән артык читкә китү булмас сыман. Әйе, алар тормышта табыш, файданы башкаларга караганда ныграк эзлиләр һәм күбрәк табалар. Яһүдләр гомер-гомергә рибачы (ростовщик) булып башкаларга процентка акча биреп торганнар. Процентка яшәргә яратканнар. Рибачылык – алар уйлап тапкан кәсеп. «Кәҗәсе кыйммәт түгел, мәзәге кыйммәт» дип яшәгән башка халыклардан аермалы буларак, яһүдләргә һәрчак «кәҗәсе кыйммәтрәк» булган. Яратмау, эзәрлекләүләр, аларга һәрчак дошман тышкы дөнья – яһүдләрне тагын да үткенрәк, шомарак, хәйләкәррәк итеп тәрбияләп килгән. Алар башларын яхшырак эшләтергә, яраклашырга өйрәнгәннәр. Һәм бу юнәлештә башкаларны шактый узып та киткәннәр. Аларның күбесе – кеше табигатен, хаҗәтләрен яхшы аңлаучы, үтә күрүче нечкә психологлар. Бу аларга аралашуда, яраклашуда һәм акча эшләүдә олы ярдәм күрсәтә. Яһүдләр, яхшы шахматчы кебек, һәрчак берничә йөрешне алдан күрергә тырышалар һәм күрәләр дә.

Сионизм – яһүдләр кыйбласы

Гомер-гомергә килгән эзәрлекләүләргә, антисемитизмга оешып каршы тормасалар, яһүдләр яһүд булмаслар да иде. Төрле чорларда, төрле илләрдә яһүд оешмалары һәрчак булган, һәм алар билгеле бер идеология белән яшәгән. Бу халык кыйбла иткән каршылык һәм үсеш идеологиясенең иң масштаблысы һәм бүген дә яшәп килгәне ул – сионизм. Дөньяның 60 лап илендә сионистик оешмалар яшәп һәм эшләп тора.

1897 елда Швецариянең Базель шәһәрендә Беренче сионистик конгресс – бөтендөнья яһүдләренең олы форумы уза. Сионизм идеологиясе дә шунда кабул ителә. Яһүдләрнең үзаңын тагын да үстерү, бердәмлек, үзара ярдәмләшү өстенә Палестина җирләренә кире кайту, анда дәүләт торгызу – киләчәккә куелган максатлар шундый була. Болары рәсми, ачыктан-ачык яңгыраган максатлар булса, конгресста әле тагын яшерен документлар да кабул ителә. Ул «Сион акыл ияләре беркетмәләре» («Протоколы сионских мудрецов») дип аталган. Соңыннан сионизм библиясе исәбендә йөргән әлеге яшерен документта ничек итеп киләчәк ХХ гасырда төрле илләрдә сәяси һәм икътисади властьны үз кулларына алу, дөньякүләм хакимияткә ирешү максатлары һәм юллары күрсәтелгән була. Чынлыкта моны яһүдләрнең реванш программасы дип атап та булыр иде.

«Беркетмәләр»дә куелган бурычларны үти алдылармы соң яһүдләр? Тулысынча булмаса да үтәделәр, дияргә була. Малайзия премьеры әйткәнчә, Көнбатыш демократиясе – алар өчен иң кулай җәмгыять. Эзәрлекләү-кимсетүләр турында сүз дә булырга мөмкин түгел. Шуңа өстәп аларга бүген бөтен мөмкинлекләр ачык, бернинди тыю юк. Ничек бөтерелә алсаң, шулай бөтерел, хәйләлә, акча эшлә, бае, властька омтыл. Шунлыктан дөньякүләм хакимиятнең саллы ягы – икътисади рычаглар – алар кулына күчеп бара. Ә бу – бик җитди нәрсә.

Әйе, тарихта яһүдләр вакыты җитте. Алар мең сигез йөз ел буе эзәрлекләнү-кыйналулар өчен реванш алып маташалар – глобаль хакимияткә ирешеп баралар. Утилитаризм белән сугарылган алар хакимияте нәрсәгә илтер, кая барып чыгарбыз – киләчәк күрсәтер.

2006