Kitabı oku: «Xəmsə»

Nizami Gəncəvi

XƏMSƏ

(nəsrlə sadələşdirilmiş)

12+ yaş

SİRLƏR XƏZİNƏSİ

ÜMİDSİZ PADŞAHIN BAĞIŞLANMASI DASTANI

Ədalətli şah yuxusunda zalım bir soltan gördü. Ondan soruşdu ki, sənə Tanrı hansı cəzanı verdi? Gündüzlər onun qan tökməsinin, ev yıxıb, zülm etməsinin əvəzində gecələr hansı əzabı çəkdiyini sual etdi.

Zalım soltan cavab verdi ki, ömrüm sona çatarkən cahana göz gəzdirdim, ancaq bir ona (Tanrıya) pənah gətirdim, görüm ki, düşkün çağımda yol göstərən kimim var? Tanrı məhəbbətinə kim məni yaxınlaşdıra bilər? Baxıb gördüm ki, heç kəsin mənə şəfqəti yoxdur, əksinə, hiddəti, nifrəti çoxdur. Lütfdən, mərhəmətdən söhbət belə gedə bilməz. Rüzigarın bu işinə dözməyib söyüd kimi titrədim. Özümə sual verdim: ürəyim yara, üzüm qara, indi mən hara gedim? Kilimin dörd ucunu axar suya tulladım. Öz könlümü yalnız Tanrı lütfünə bağladım. Dedim:

– Ey ulu Tanrı, sən hər şeyə qadirsən, biz isə acizik. Bu aciz və miskin qulun səndən xəcalətlidir. Sən günahlarından peşman olmuş zavallıya gəl rəhm elə. Sənin yolundan çıxmaqla nifrinlər (nifrətlər) qazanmışam. Buna görə ya məni cəhənnəmə tulla, ya ən sərt cəzanı ver. Ya da elədiyim pisliklərin əksini mənə göstər.

Kimsəsizlər kimsəsi üzümdə xəcalət nişanəsi olan təri görüb məndən üz döndərmədi. Mənim yalvarışlarımı feyzlə qəbul etdi. O, çiynimdən dağı götürüb başımı sığalladı. Tövbə dolu bir nəfəs, peşmançılıq hədər getməz, o, qiyamətdə Tanrının qəzəbini söndürər.

Ey boşboğaz, fikir ver ki, aldığın hər boş nəfəs bir əzab tərəzisi və ziyan ölçüsüdür. Boş keçmiş hər gününü, öldürdüyün neçə ayı, neçə fəsli, neçə ili bir ziyan meyarı say.

Ey sərxoş, ömrünün tərəzisində inci yoxdur. Həyat qədəhin dolu olsa da, həyat sandıqçan boşdur. Sən əbəs yerə tərəziyə yerdəki daşları doldurma. Bu fani¹ muncuqları da qolbağına vurmaqdan əl çək. Bu vaxta qədər nə qədər yığmısansa, onlar bircə dirhəmə dəyməz. Ömrünü verdiyin sevda yalnız boş bir nəfəsmiş. Hər nə almısansa, ver, onları cəm etməyə can atma. Sözü uzatma, əlindən gəldiyi qədər payla, bölüşdür. Sənin belin məzlum əlindən, boynun isə kölə haqqından qurtulsa, bəlkə, qiyamətdə aman taparsan. Sənin ətəyin onda yetimlərin əlində yırtıq-yırtıq olaraq tora dönməz. Dullar sənin yaxandan tutaraq öz tələblərini etməzlər. Sən bu köhnə cındır döşəkli dünyadan əl çək. Kirli ətəyini yu, nəfsinin gözünə mil çəkməyə çalış!

Sən ya qəriblər kimi yol getməyə ruzi yığ, ya da Nizami kimi dünyadan bir guşəyə çəkil!

ADİL NUŞİRƏVAN İLƏ VƏZİRİN HEKAYƏTİ

Bir gün ov həvəsiylə Nuşirəvan saraydan, səltənətdən və rəiyyətdən ayrılaraq səfərə çıxdı. Onun bu səfərdə dostu və yaxın sirdaşı yalnız öz vəziri idi. Nuşirəvan özgəsini xoşlamır, tək onunla gəzməyə üstünlük verirdi.

Ovlaq həndəvərində Nuşirəvan düşmən qəlbi kimi boş və viranə² bir ərazi gördü. Orada bir cüt bayquşun civildəşməsi və uçması hövsələsiz şahın diqqətindən yayınmadı.

Şah vəzirdən soruşdu:

– Bu quşlar nə danışır? Onların həyəcanları, qışqırıq və təlaşları nədəndir?

Vəzir cavab verdi:

– Ey dövrün tacidarı, əgər öyüd-nəsihət xoşlayırsansa, bunun sirlərini sənə açaram.

Şah razılıq verdi. Vəzir bu dartışmanın və söhbətin bir toy sövdası olduğunu şaha bildirdi. Bu məşvərətin bazarlığın üstündə mübahisənin baş verdiyini də vəzir şaha əyan etdi.

Bu quş qızını başqa bir quşa ərə verib. İndi həmin quşdan başlıq istəyir. Gəlin üçün bəri başdan başlığı tələb etmək iddiasındadır.

O deyir ki, bu viran kəndi mənə cehiz verirsən. Ancaq bu, çox azdır. Gərək bir neçə xərabə³ də üstünə qoya.

Qarşı tərəf deyir ki, əbəs yerə alver etməyək. Şahın zülmlərini görüb qüssədən əl çəkmək lazımdır. Şah həmin şahdırsa, onun gərdişi bu cür davam edərsə, sənə üstəlik yüz min belə xərabə cehiz verə bilərəm.

Bu cavab sanki yatmış padşahı silkələdi. Bədənində qopan fəryad və ah ciyərini yandırdı. Şah baş-gözünə döydü, göz yaşları axıtdı. Zülmün göz yaşlarından başqa barı nə ola bilər? Şah heyrət içində, kədərli halda barmağını dişlədi:

– Zülmün gücünə bax ki, ondan quşlar da xəbər tutmuşdur. Gör bəşər zülmü hansı vəziyyətə çatdırıb ki, toyuqların bağrını çalağanlar didirlər. Fağırlara, yazıqlara güclülər zülm edirlər. Ey dünyanın düşgünü, qəflətdə olan, bixəbər canım, başıma gör hələ mən nə qədər döyməliyəm.

Mən nə vaxta kimi elləri soydurub soyacağam? Necə olub ki, qiyaməti, məhşəri yaddan çıxarmışam? Nə vaxtacan bu qədər əliuzunluq edəcəyəm? Öz başıma açdığım oyun çox qorxuludur. Bu mülkü Tanrı mənə bəxş edib ki, yaramazlığı qovum. Yadigarı qoruyum. Heyhat, indi üstüm bəzək, içimsə təzək kimidir. Üstüm qızıl, içim misdir. Mənim bu dünyada zövqüm, əyləncəm zülm oldu. O dünyada mənim başıma bu qəm-kədər kül tökməzmi? Mənim barsız və miskin ömrümün mükafatı cəhənnəmdir. Bu sitəm mənim sümüyümü də yandıracaq. Nə vaxtacan, ömrüm uzunu həm xalqımın qanını, həm də üzümün suyunu tökməliyəm? Qiyamət günü məhşərdə yaxamdan yapışaraq cavab istəyəcəklər. Ey soyğunçu, bunu qan! Qoy peşmanlıq həyası yanmasam, məni boğsun. Bu qüssəni qanmasam, qoy bağrım daşa dönsün. Məhşər gününə qədər bu peşmanlıq, bu həya, bu iztirab, bu kədər mənim yol yoldaşım olacaq. Deyin görüm, mənim çiynimdəki yük qədər kimin yükü var? Dünyada kim mənim kimi bu qədər zavallı ola bilər?

Ucu-bucağı bilinməyən vilayətimdə hər şey mənim itaətimdədir. Mən bundan artıq öz aqibətimdən daha nə istəyə bilərəm?

Şahın halı, əhvalı o qədər dəyişdi ki, naləsindən atının polad nalı da yumşaldı.

Şah ordugaha dönən kimi işləri təzələyib nizama saldı. Onun həssas nəvazişləri vilayəti bürüdü. Bundan sonra onu əli qələmli, adil bir şah kimi gördülər. O, fərman verib ürəklə zülmün yolunu kəsdi. Şahın ədaləti hər yana car çəkdi, cövrü-cəfanı⁴ boğaraq sülh və azadlığa meydan verdi. O, axır nəfəsinə kimi səadəti qorudu.

Zəmanədə nə qədər çevriliş və inqilab olsa da, Nuşirəvan öləndən sonra da onun haqq səsi qaldı. Pul sikkələrinin üzərində xoş günlərin birində onun adı ilə yanaşı “adil”⁵ sözünü gördülər. Dünyada ondan ancaq parlaq xatirə qaldı.

Sən də bu hadisədən nəticə çıxar, Nuşirəvan kimi ol. Könül qırma, əksinə könüllərdə ədalət mülkü qur. Nə qədər xalqın qanını töksən, ömrünün mükafatı cəhənnəm olacaq. Qiyamət günü yaxandan yapışıb cavab istəyəcəklər. Sənə soyğunçu deyəcəklər. Çalış, öz nurunu Günəş kimi ətrafındakılara payla. Öz nifrətini soyuqqanlıqla məhv et. Hər şeydən üstün olan Allaha itaət et!

Haqqını yaxşılıq etməklə tapacaqsan.

SÜLEYMAN PEYĞƏMBƏRLƏ QOCA ƏKİNÇİNİN HEKAYƏTİ

Günlərin bir günündə Süleyman peyğəmbərin diləyi qanad açdı. Onun nəfəsi bir çırağa yetişdi. O, təntənəylə, calalla çöl tərəfə istiqamət alaraq öz taxtını göyün mina taxtına qaldırdı. Süleyman peyğəmbər çöldə bir əkinçi gördü. Bundan onun nəfəsi təzələndi. Əkinçinin həvəsi onda sevinc oyatdı. Zəhmətkeş əkinçi evindən gətirdiyi ovuc-ovuc dəni səxavət mədəni olan torpağa səpmişdi. Dən səpilən yerlər xırda-xırda göyərmişdi. Orada hər dəndən bir neçə sünbül boy atmışdı. Əkinçi bu dənlərin sirrini bir-bir açdı. Süleyman dilə gələndə sanki quşlar danışırdı:

– Ey qoca, bir az mərdanə davran, gözü tox ol! Əkdiyini biçib yesən bəsindir, bu qədər tər tökmə! Quş deyilsən ki! Dəni boş yerə çölə səpmə. Mənimlə bu yerdə gəl boşuna mübahisə etmə. Əlindəki belin hanı? Səhranı gəl az cırmaqla. Nə suyun var, nə də arxın. Hədər yerə arpanı zay edirsən.

Bir düşün: susuz torpağa biz nə qədər dən səpsək, zəhmətdən başqa nə görə bilərik? Sən dəni külə döndərən bu susuz çöllərdə canını yandırmaqla nə qazana bilərsən? İxtiyar qoca Süleyman peyğəmbərə cavab verdi:

– Gəl mənim sözümdən incimə. Mən torpağın, suyun faydasından heç nə gözləmirəm. Mən tarlanın suyu var, ya yoxdur bilmirəm. Əkmək mənim işim-peşəmdir, onu yetişdirmək Tanrının işidir. Alnımdan axan tər mənim suyumdur. Belimlə, külüngümlə, bu dırnaqlarla, bu əllərlə əkib becərirəm. Sənin kimi mən səltənət, mülk dərdi çəkmirəm. Bu əkin bütün ömrüm boyunca mənə yetər. Xoş müjdələr verənim məni muştuluqlayıb: bu torpaqda hər dənim yeddi yüz dən olacaq. Mən bu taxılı şeytanla şərikli əkməmişəm. Yəqin ki, bu əkin birə yeddi yüz halal dən verəcək. Hər şeydən əvvəl, mənə sağlam toxum gərəkdir. Qoy sünbüllərin düyünü qönçətək açılsın. Bu dünyada nə qədər götür-qoy etsələr də, hər bədənə yaraşan münasib don biçərlər. Qardaş, hər eşşək İsa yükünü çəkə bilməz! Hər baş dövlətin işlərini qavraya bilməz. Kərgədan eşqə düşsə, fil boynunu parçalaya bilər. Qarışqa ölü bir çəyirtkəni zorla çəkib aparar. Ümmanlar yüz nəhri içib nuş etsə, səs çıxarmaz. Arx isə bircə seldən coşaraq hay-haray salacaq. Heç kəs bu göy qübbə altında gizlənə bilməz. Hər kəs şöhrətə, ada öz mərdliyi ilə çatar. Mərd olan kəslər hər dərddən məgər şikayət edərlərmi? Tanrı sirrini hər kəs saxlamağa qadirdirmi? Ya da cingildəyən saz kimi hamı naz çəkə bilirmi? Naz çəkməkdən söz açma. Yalnız gözəllər nazlanarlar.

Ey tacidar, naz çəkmək Nizaminin işidir.

QARI İLƏ SULTAN SƏNCƏRİN HEKAYƏTİ

Bir gün bağrı qan, gözü yaşlı, başı bəla çəkmiş bir qadın Sultan Səncərin ətəyindən yapışaraq dedi:

– Ey Sultan, mən səndən yaxşılıq görməmişəm, fəqət sənin neçə zülmünə şahid olmuşam. Mənim yerimi kefli bir darğa gəlib alt-üst etdi, üzümə şillə çəkərək birçəklərimi yoldu. Günahım nə idi ki, məni evimdən çıxartdı, saçlarımdan yapışıb sürüyərək çölə atdı. Mən onun zülmlərindən nəfəs çəkə bilmirəm. Onun bu vəhşiliyi, sitəmi köksümə dağlar basıb. “Filan gecə filan adamı kənddə kim vurdu?” – deyə o, yaxamdan yapışdı. Qatilin adını deməyi məndən tələb edir. Ey bu yurdun sultanı, belə də zülm olarmı? Darğa qapını sındıraraq caninin harada olduğunu deməyi təkid edir. Sərxoş darğa özü qatil olduğu halda, nə üçün ağbirçək bir qadını döyüb incidir? Onlar o yanda təbil çalıb xərac yığırlar, bir yanda isə bir qadının üstünə şər atırlar. Bir fikirləş, gör bu darğa nə edir?! Sənin ədalətinə və mənim ismətimə əl uzadır. Mənim yaralı köksüm dağdan-düyündən yanır. Ömürdən-gündən bezərək dünyadan əl çəkmişəm.

Bu zülmü, bu əzabı yerdə qoysan, səndən qiyamətdə hesab çəkəcəklər.

Adillik eşqindəsənsə, bəs ədalətin hanı? Haçan sitəmin, qəbahətin sona yetəcək?

Sultandan qaydadır ki, xalqa güc qüvvət gələr. Bəs niyə daim səndən bizə həqarət gəlir?

Məgər yetim malını yemək ədalətdirmi?!

Buna görə Abxazda qarətçilər hələ də lənətlənir. Ağ saçlarımdan utan, dulların əmlakını soyub-çapıb, talama, olub-qalanına dəymə.

Qul olduğun halda, sən şahlıq sevdasındasan. Ey haqqı dardan asan, canidən şah olarmı?

Şah gərək ölkədə hər işi sahmana salsın. O gərək xalqın səadətinə keşikçi olsun. Şah adil olsa, könüllər ona məhəbbət bəslər.

Sən taxt başına gələndən nə hünər göstərmisən? Bu eli ancaq alt-üst edib taladın. Türk dövləti bir zaman dağ kimi ucalmışdı. Onun ədaləti, şəfqəti bütün məmləkəti sarmışdı. O şöhrəti sən yıxdın. O ad-sanın batıb getməyi səndən oldu. Demək, sən türk deyilsən, yağmaçı⁶ bir hindusanmış. Sənin əllərinlə şəhərlərin bünövrəsi, biçinçinin xırmanı, əkinçinin tarlası dağıldı. Əcəl gəlib yetişməmiş ağlını başına yığ, əlindən iş gəlirsə, bir ədalət qəsri tik. Ədalətin gecəni çıraq kimi işıqlatsın, həmişə bəxtiyar etsin. Ağbirçək qarının sənə söylədiklərini yadda saxla: yetimlərə, dullara qol-qanad ol, onları sevindir. Sən yoxsulların başından qapazı geri çək. Yoxsa məzlumların qarğışından oxlanacaqsan. Sən ki bu qədər hər guşəyə ox yağdırırsan, ancaq girəcəyin guşədən bixəbərsən. Şah cahan qalalarını açan bir açardır. Agah ol, sən qapılar bağlamağa gəlməmisən. Səni şah seçiblər ki, cəfanı azaldasan, bir könül yaralansa, sən ona dərman olasan. Zəiflərin adəti nazla sənə sığınmaqdır. Sənin borcun isə onların telinə sığal çəkməkdir. Qulağını geniş aç, bu möhtac, yalavac zavallıların komasına işıq saç.

Xorasan ölkəsinin hökmdarı Səncərə bu sözlər kar etmədi, başı cəncələ düşdü. İnan ki, bu dövrdə ədalət ərşə çəkilmiş, o yalnız Simurqun qanadından asılmışdır. Bu torpaq üstə daha sevincdən əsər yoxdur. Bu göy qübbə altında həyadan bir xəbər yoxdur.

Ey dərdli Nizami, qalx bu dünyanı qucaqla! Ürəklər qana döndü, sən də gəl qan ağla!

KƏRPİCKƏSƏN QOCANIN HEKAYƏTİ

Şam şəhəri yaxınlığında qoca bir kişi yaşayırdı. O, insanlardan uzaqlaşaraq mələk kimi tənha həyat sürürdü. Qoca özünə ot-əncərdən köynək toxuyurdu. Heç kəsdən minnət götürməyən qoca kərpic kəsməklə dolanırdı. Əmirlər, sərkərdə və qəhrəmanlar basıldıqda və məğlub edildikdə ölüm məqamının yaxınlaşdığını hiss edincə vəsiyyət edərdilər ki, məzarlarının üstü həmin qocanın kəsdiyi kərpiclərlə örtülsün. Bu halda onlar ümid bəsləyirdilər ki, bu sipər⁷ onları himayə edəcək, qəbir əzabından qoruyacaqdır.

Bir gün qoca yenə tərini silə-silə palçıqla, samanla, su ilə əlləşirdi. Bu zaman kənardan qəfil bir gözəl dəliqanlı gənc çıxaraq dili ahla, amanla qocaya müraciət etdi:

– Bu nə işdir ki, sən görürsən? Belə əzaba və zillətə yalnız qullar dözə bilər. Ayağa qalx, torpağa bu qədər qılınc vurma! Bir qarınlıq (doyumluq) çörəyi səndən kim əsirgəyər?!

Sən bu qəlibi odda yandırıb külə döndər. Başqa bir qəlib seç, onunla özünə gün ağla. Sən axirət dünyasını qazanmaq üçün çalış. Özünü heydən salma, bu daş-kəsəkdən əl çək! Sən qocasan, ancaq qocalarla otur-dur. Bu iş cavanların işi ola bilər, qoy onlar bununla məşğul olsunlar.

Qoca cavabında dedi:

– Ay oğul, dəliqanlılıq etmə! Öz işinlə məşğul ol, mənə ağıl öyrətməyin əbəsdir. Hər sənətin sahibi öz sənətiylə yaşayar. Qocalar kərpic kəsər, kölələr isə yük daşıyar. Mənə əziyyətli olsa da, bu sənəti öyrəndim. Ona görə bu sənəti seçdim ki, boynumda bir kimsənin minnəti qalmasın. Kiməsə əl açıb bundan xəcalət çəkməyin.

Mən xəzinə, var-dövlət yığmıram ki, məsxərəyə qoyulum. Ay oğlum, mən əlimin zəhmətilə dolanıram. Günahımı götürmə, mən çörək qazanıram. Birgünlük halalımı mən min harama dəyişmərəm.

Qocanın bu sözlərindən həmin gənc alovlandı. O, qocanın yanından gedərkən gözlərindən gildir-gildir yaş axıtdı.

Ey Nizami, yetər ki, dünya qapısını çox döydün. İndi məqamı çatıb ki, axirət qapısını döyəsən.

OVÇU, İT VƏ TÜLKÜNÜN HEKAYƏSİ

İti görmə bacarığı və uzağı görməkdə usta olan bir ovçu vardı. O, biyabanları, çölləri gəzərək öz ov yerini tapardı. Ovçunun bir bəd iti var idi. Bu it çeviklikdə, ayıqlıqda şirə bənzəyirdi. İt günəş şüalarını ceyran belində tutmağa qadir idi. Onun boynunun qüvvətindən kərgədan tük salardı. Çöl eşşəyi dişindən, dağ kəli zərbəsindən vahiməyə düşürdü. Bu it ovçunun yolçuluqda, çöldə-bayırda dostu və arxası idi. Gecə ayıq-sayıq keşik çəkən it gündüz əmrə müntəzir olardı. Bir gün aslan kimi ovçunun aslan iti yox oldu. Ovçunun bu nisgili, göz yaşları ciyərlərini diddi. Miyançısı qəza olan bu ovlağı gördü. Burada şir başından itin ayağı dönsə də, ciyərini dişində tutub tab gətirməkdən başqa bir çarə yoxdu. Ovçu dözdü. Səbrinin misqal boyda arpası, bəlkə, bir dirhəm qədər azı xeyir gətirdi. Qəfildən ovçunun qarşısına bir tülkü çıxıb dedi:

– Ey səbirli insan, bu qədər səbir etmək olmaz. Eşitdim ki, qüdrətdə hünər yolçusu olan itin dünyadan köçüb gedib. Nə etmək olar, başın sağ olsun. O it bir anda yüz cüyürü və ceyranı yaxalardı. İt zirəkliyinin və cəldliyinin qurbanı oldu. Bilirəm ki, bu dərd sənin üçün hər şeydən betərdi. Sənə bu iki ayda ovladığın qəm-kədər yetərincədir. Qalxaraq bu ovdan kabab çək, könül ziyafəti ver. Dərisi dərvişlərin, əti isə ovçunun qisməti olsun. Dadlı, ləzzətli xörəklər yediyini bilirəm. Bir də yağlı tülkülər heç vaxt əlinə düşməyəcək. Yağlı-yavan olmağımız səni heç düşündürmür. İştahanın əlini bizim süfrəmizdən çəkmisən. Nə yaxşı ki daha sənin torundan uzağam. Şikarından nə yaxşı ki azadam. Sən şikarından ayrı düşmüsən. Bu məgər vəfasızlıq deyilmi? Bundan qəmlənmirsən də. Bəs nə üçün ciyərlərin yaradır?

Ovçu dedi:

– Bədənim qəm-qüssəyə hamilədir. Bu da birgünlükdür, keçib gedəcək. Mən bircə bundan şadam ki, bu ölümlü-itimli dünyada sevinclə kədər həmişə bir-birini qovur. Bu boş və fani dünyada, xidmət də, sərvət də, səltənət də elə dəyişərək, bir-biri ilə bəhsəbəhs edərək gəlib-gedib. Ay da, ulduz da, fələk də, dünyada nə varsa, hər şey keçib gedəcək. Rahatlıq da, möhnət də onlar kimi bir gün sona yetəcək. Dərdim, qəmim olanda mən bir azca şadlanıram. Çünki qəm cahanda həmişə sevinc müjdəsi gətirir. Mən Yusif kimi bu qəmdən bəlaya düçar oldum. Ancaq mən qurd deyiləm ki, dərimi də dərddən yırtmağa başlayım. Ey tülkü, fələyin mənə dağ çəkməyinə şad olma. Çünki sənin kimi şikar hələ əlimə çox düşəcək.

Ovçunun ağzından bu sözlər çıxarkən yolları toz bürüdü. Bu toz pərdəsinin altından cəsur köpək göründü. O, əvvəlcə tülkünün böyrünü, başını dolandı. Birdən tülkünü sorğu-suala tutaraq dedi:

– Bir az gecikdiyim üçün məni pislədinmi? Gecikməyimə baxmayaraq, bura özümü aslan kimi yetirdim. Mənim ləkəsiz xaltam sənin dinin kimi təmizdir. Yəqin ki, tülkünün peysərini yeyəcəksiniz. O kimsə ki yəqinliyə dərin inam və sədaqət bəsləyir, onun işinin sonu səadətlə tamamlanır. Sən yəqinlik yolunu bu kainatda tut ondan mübarək iş (mənzil) bu həyatda yoxdur. Yəqin ki, o da inamın gücü ilə saf qızıla dönür. Belə olan halda ayaqda olanlar (əyləşənlər) addım da keçə bilirlər. İnamla, yəqinliklə, qorxu bilmədən addın atsan, oddan su, dəniz dalğasından toz çıxararsan. Yəqini təvəkkülə qarışdırıb yoğuran, onları vəhdət halına gətirən kəs kərəm əlilə “Ruzu yalnız Tanrıdan”dır yazar. Yəqin əhli daşdan yumşaq hər nə var nuş edər. Daha quyruqda gənə kimi qan sormaz. Tanrı yolu ilə getsən, nə qəm yeyərsən, nə də qüssə çəkərsən. Yavanlığın, ruzun heç vaxt evindən əskilməyəcək. Tanrı qapısında ol ki, o hər kəsdən uludur. Ruzunu yalnız Tanrıdan istə, ruzunu verən ancaq odur! Tanrının qapısından kim içəri girdisə, inan ki, səbəbsiz yerə o, əliboş qayıtmadı. Yəqin əhli misilsiz dərəcədə kamildirlər. Biz isə onların əksi olaraq naşıyıq. Biz onların ayağı timsalındayıq. Onlar bizim başımızdır. Səccadənin⁸ ucunu təmiz suya salsalar, o, al-qırmızı şəraba belə bal dadı verər. Sənə bir günlük ömür möhlət verər, israf edirsən. O gün ki bizim surətlərimiz xəlq olundu, elə dərhal da ayrı-ayrı qismətlərimiz ayırd edildi. Sənə o Tanrı süfrəsindən pay göndərilmişdir. O da sənin qismətinə veriləndi ki, süfrənə gətirilir. Hər kəs ki gecə-gündüz dolanmaq üçün əlləşir-vuruşur, o öz qismətindən artıq inan ki, heç nə yeyə bilməz. Əvvəldə söz verdiyin din uğrunda çalış. İşləməklə insanın nə dövləti, nə də ruzusu çoxalmamışdır. Əgər istəyirsənsə, hamıdan əziz insan olasan, onda gərək çalışasan. Sənin arzunu gerçəkləşdirmək yalnız Tanrının əlindədir.

Nizami çox əlləşdi, sonda nə qazandı? Soyuq ah-amandan başqa heç bir şey! Nə etdisə, isti, nəfəsli Allah ona yol açdı.

FİRİDUN ŞAHIN CEYRAN OVU HEKAYƏTİ

Firidun şah səhər-səhər bir neçə həmdəmilə sarayı tərk edib seyrə çıxdı. Ovçu duyğusu onu bir çəmənə gətirdi. O, burada bir ceyran balası gördü. Ceyran balasının qulaqları, gərdəni (bədəni) o qədər zərif idi ki, gözləri, ayaqları sanki adamdan mərhəmət umurdu.

Şah ceyran balasına heyran-heyran baxdı. Bu dəm ceyran balası sıçrayaraq bircə göz qırpımında ovçudan uzaqlaşdı.

Ov ovçunu ovladı. Şahın ürəyi ceyranla bir uçdu. Onun bütün marağı, eşqi ovun ardınca getdi. Ovçunun yanan ürəyi kimi atı Rəxşi də od-alov aldı.

Şahın əlindəki kaman ahunun göbəyi kimi yumşaldı. Ceyranın tozuna nə at çatır, nə də onu ox tutur. Rəxşin şimşək sürətli ox sürəti bəs hanı?

Ox da, at da yorulmuşdu. Heç biri kara gəlmirdi; ot yeyən bir heyvanın önündə məğlub olmuşdu.

– Ey şah, məgər belə idisə, – deyə kaman dil açıb söylədi, – bəs sənin qarşında dilsiz-ağızsız heyvan deyildimi? Bu ceyran balası sənin nəzərinin himayəsində irəliləyir. Kimin cürəti çatar ki, sənin diqqətinə, zirehinə tərəf ox tuşlasın?!

Sən çalğıçısan, şahım, məgər razı olarsanmı ki, sənin ceyranını ovlasınlar, dərisindən dəf düzəldib özgələr çalsın?! Yaxud dümbək çalanların əlləri ilə döyəclənsin?!

Ey şahım, dağları, ucaları həmişə ara, axtar. Sən də ucaların qərar tutduğu dağdan yüksəkdə durarsan. Hər nə yaxşılıq duysanız, insanlıq sifətidir. Kişiyə yalnız şərəf gətirən əməllər onun xidmətidir. Hünəri olan məğrur insan qoy desin ki, ilkin yaranışdakı əhdə sadiq olmaqdan ülvi nə var? Vəfa əlini hər an əhdin kəmərinə qoy ki, heç vaxt verdiyin sözü pozmayasan.

Keşik çəkən ilanın xəzinədə gözü yoxdur. Çünki o, başdan-ayağa xidmət kəməridir. Xidmət edən kəhkəşan kainatın tacıdır. Binadan-başdan hər şey xidmət kəməri bağlamışdır. Hünər yolunu tutan dilavərlər, qoçaqlar bellərinə öz əliylə xidmət kəməri bağlayar. Mum işıq qaynağıdır. Bal da şanının zinətidir. O, bu dövləti arıya xidmətlə qazanmışdır.

Qalx, ey Nizami, sən ki xidmət yolunda kəmərini bağladın, yüksəl, qol-qanadın açıqdır.

MEYVƏSATANLA TÜLKÜNÜN VƏ CİBKƏSƏNİN HEKAYƏTİ

Yəməndə dükançı bir meyvəsatan yaşayardı. Onun dükanını bir tülkü balası qoruyardı. Bu tülkü balası təlim-tərbiyə görmüş gözətçiydi. O, sahibinin malını ayıq-sayıq və diqqətlə qoruyurdu.

Cibkəsən dükanı soyub-talamaq üçün yüz cür oyun çıxardı, fənd işlətdi. Ancaq bu, bala tülküyə əsla təsir etmədi. Nə etdisə də, bala tülkünü aldada bilmədi. Onda cibkəsən növbəti hiyləyə əl atdı. Bir kənara çəkilib gözlərini yumdu. Özünü yatmış kimi göstərdi. Guya o, şəkər, bal kimi çoxdan şirin yuxudadır.

Tülkü qoca qurdu yatmış bilib yumşaldı. O da başını yerə qoyub yuxuya getdi. Cibkəsən tülkünü yatmış görüb, fürsətdən istifadə edərək pul kisəsini oğurladı. Sonra oradan uzaqlaşaraq gözdən itdi.

Keşikdə duranların yatmağı qorxuludur. Ya onların başı əldən gedər, ya da başındakı papaq.

Nizami, dünya yatacaq yer deyil, oyan! Hər şeyi tərk etməyin məqamı çoxdan çatıb!

TÖVBƏSİNİ POZAN ZAHİDİN HEKAYƏTİ

Bir gün məscid əhli şeytana uydu. O, məsciddən üz çevirdi. Meyxana onu qoynuna aldı. Mey dilinə dəyən kimi meytək nalə çəkərək dedi:

– Zavallı canım, özgə nə çarən qaldı? Nəfs ilə həvəs quşu könlümdə dən axtardı. Heyhat onlar təsbeh dənələrindən tələ qurdular. Kəbə mənim əlimdən çıxdı, artıq o mənə yaddır. Ev-eşiyim dəyişərək dönüb xərabət oldu. Qara taleyim məni gör kimlərə tay etdi?! Dilənçiliyi öyrətdi, mənim imanımı zay etdi. Əqlin gözləri məndən niqab örtərək yaşındı. Xərabatın özü də mənim əlimdən xarab oldu.

Ah, bu dünya darlığından qurtula bilsəydim! Bir silə bilsəydim, ətəyimdən ləkəni. Bu qəzadan deyilmi? Bu “Lat” hara, mən hara? Viran qalmış xarabaxana hara, mübarək məscid hara?

Bir gənc pərdə dalından zahidi dinləyirdi təmiz və pak nəfəsindən od saçaraq söylədi:

– Bu qəzadan sənə nə? Sənintək yüz min gəda fələyin nəzərində bir arpaya da dəyməz. Sən tövbə qapısına gəl, öz günahını təmizlə! Üzr istəyib tövbə qılsan, sənin günahından keçərlər. Yoxsa bir zaman ora qolu bağlı gedərsən. Artıq çöldə ot otladığın, yatdığın yetər. Fələklərin yaşıl bağçasına bir az da çıx. Səni göy ayıltmasa, sakit guşəyə çəkil. O dünyaya köçməyə bir azca azuqə yığ. Axı qanlı yaşlar tökməyin nə mənası var? Sağlığında yatanlar çoxdan gəbərib gedib. Səni yuxuda sərsəm görən “Şəfəq sahibi” niqabını endirərək gözündən yayınacaq.

Ey Nizami, fələk köçü yüklədi, yerindən qalx, oyan! Sənin bu gecəyarı ayağını bağlayan kimdir?

İSA PEYĞƏMBƏRİN HEKAYƏTİ

İsa peyğəmbərin dünyalara yol açan ayaqları bir gün balaca bir bazara gəlib çıxmışdı. O, yol üstündə canavar kimi nəhəng bir çoban itini uzanmış halda gördü. Köpək nəfəssiz və cansız idi. İtin dörd yanını bürümüş qatar-qatar adamlar onun başına leş yeyən quzğun kimi toplaşmışdılar. Biri dedi:

– Bu cəmdəyin iyi beynimizi çatladacaq. Yanan çırağın küləkdən uzaq olması gərəkdir.

Başqa birisi leşlə bağlı belə fikir söylədi:

– Bu murdarı rədd edin ki, görünməsin. Yoxsa gözümüzü kor edər, könlümüzü bulandıra bilər. “Tfu!”, “Cəsəd!”, “Əlhəzər!” – deyərək hərə bir hava çaldı. Onlar zavallı, miskin leşə min bir cəfa verdilər.

Növbə İsaya çatanda o, eyibdən vaz keçdi. O, fikirləşərək itin üstün cəhətini seçdi və dedi:

– İtin naxışları, xalları, məncə, bir aləmdi. Parlaq və saf dişlərinə nə dürr çata bilər, nə də inci. Dənizdən qorxu ilə, ümidlə dürr tapan var. Dürrün sədəfini yandırıb tozu ilə diş ağardarlar. Tək özünün hüsnünü və özgələrin eyiblərini görmə. Öncə öz nöqsanını görə bilən göz gərəkdir. “Aynanı əlinə al”, ya “Alma” demirəm. Özünə heyran olma, öz eybini görə bil. Bahar kimi özünü bəzəmək nəyə lazımdır?! Zamanın bahar gülütək səni soldurmağından çəkin. Eybini örtən geyim zərif toxunduğundan tanrı doqquz pərdə göydən yerə endirmişdir.

– Ey gözü dar, bu göy zənginliyinin içində sənin boynuna həlqə olmayan nə var? İt deyilsən ki, Sürəyya xaltasını boynuna taxasan? Eşşək deyilsən ki, yük daşıyan İsanın yükünü çəkəsən?

– Fələk nədir?

– Atılmış, tərk edilmiş dul qarı.

– Cahan nədir?

– Saralmış bağların solğun barı.

Hər köhnəni, təzəni bircə-bircə yada sal. Bu dünyada nə varsa, bir arpaya da dəyməz.

Xacə, dünya qəmini yemə, oyunu tərk et. Qüssə çək, sən Nizaminin payını yerə qoy.

NƏZƏR SAHİBİ BİR MÖBİDİN DASTANI

Hindistanda yaşayan ağsaçlı qoca möbid yol keçəndə bir bostan və gülüstan gördü. Həmin guşənin ortasında naxışlı imarətlər və qəsrlər ucaldılmışdı. Bu əzəmətli tikilinin qucağında çiçəklər əsim-əsim əsər, rahiyəsi, qoxusu ətrafı bihuş edərdi. Sanki fələk kimi qan tökən qönçələrin beli bağlı idi. Ömrü az olan lalənin başından ağlı çıxmışdı. Süsənlər, lalələr çəmənin fəvvarəsi kimi baş qaldırmışdı. Qənd, şəkər piyaləsi olan incə boylu qamışlar xüsusi gözəllik yaradırdı. Güllər yaralı oxuyla qalxana bənzəyirdi. Başını əyən salxım söyüdlər canının qorxusundan tir-tir əsirdi. Bənövşənin saçları öz boynuna ip kimi olmuşdu. Nərgizin ətəkləri sanki gümüş pulla dolmuşdu. Güllər qucaq-qucağa, nəfəs-nəfəsə olan belə yaqutla, incilərlə süslü idi. Ancaq yazıq lalə haradan biləydi ki, cəmi bircə günlük ömrü var. O, sabah başına gələcək aqibətdən xəbərsiz olaraq bu gün bəxtiyar görünürdü.

Ağsaçlı möbid gülzarı seyrə çıxdı. Bir aydan sonra onun yolu burdan düşdü. Burada nə güldən, nə də bülbüldən əsər-əlamət yox idi. Bu yer qarğa qarıldayan, sağsağan gəzən bir məskənə çevrilmişdi. Vaxtilə cənnət olan bu yer indi cəhənnəmi xatırladırdı. Qəsrin qeysəri yəhudi məbədinə köçmüşdü. Yaxşılıq və gözəllik elə bil buxarlanıb yox olmuşdu. Gül kollarının yerində tikan kolları qalmışdı. Qoca xəzana dönmüş bağçada ayaq saxladı. O, vaxtilə hər şeyə gülürdüsə, indi öz bəxtinə ağlamağı gəldi. O dedi:

– Bu dünyada heç nəyin vəfası yox imiş. Dünyanın vəfasından cəfası çoxdur. Bu torpaqdan və sudan nə ki baş qaldırır, axırda o, köklü-köməcli viranə qalır. Xarabalığa çevrilmiş bu diyardan yaxşı bir yerimiz yoxdur. Hamının məhv və xarab olmaqdan başqa bir əlac və tədbiri yoxdur.

Rahib haqqın buyurduğu yola üz tutdu. Ona görə hamı Tanrını, həm də özünü tanımağa başladı. Bundan sonra qoca Tanrının bütün sirli gövhərlərinin sərrafı⁹ oldu. O, ömrü boyu bir gövhərşünas olaraq qaldı.

Sən ey məcusilikdən, müsəlmanlıqdan bixəbər qafil, sən qurumuş budağa bənzəyirsən. Sənin bir damcı, bəhərin də yoxdur. O hindli qocadan geri qalma, onunla ayaqlaş! Hindli qoca kimi bu cahanı tərk elə, onun etibarına, əbədiliyinə bel bağlama! Heç vaxt bu heçliyə inanma! Ona heyran olub vurulma!

Sən gül kimi, daim məstsən. Bu məstlikdən əl çəkmək vaxtıdır. Papaqla, kəmərlə çox əylənməyin nə faydası var?

Ayağa qalx, gülün kəmərini əlindən burax. Güllər sənin qanınla özlərinə kəmər bağlayıblar. Sənə papağınla, kəmərin bəla kəsilib. Onları eşqin meyxanəsinə girov qoy! Papaq səni ucaldar. Sənin könlünə xacə qılar. Kəmər isə səni qul kimi bir gil parçasına, torpağa qul eyləyər.

İnsan ağalıq, qulluq qəmindən azad olmağa çalışmalıdır. Onda bu nizamdan Nizami kimi, bəlkə, azad ola bildin.

ÇƏKİŞƏN İKİ FİLOSOFUN SÖHBƏTİ

Aradan söz keçdi, od keçdi, alov keçdi bilinmədi; bir mülkə ortaq iki həkim-filosof arasında çəkişmə düşdü.

Onlardan hər biri öz nəfsini güdərək aşkar dedi:

– Bir sarayın sahibi yalnız bir sultan ola bilər. Əgər haqq ikiləşərsə, onu heç kəs dinləməz. İki Cəmşid necə bir məclisin başçısı ola bilər? Dünyada iki qılıncı bir qında saxlayan varmı?

Hər iki filosofun qəzəbi ləngər vurdu. Hər biri çalışdı ki, imarətin sahibi özü olsun. Qızmış çəkişmələri nifrətə çevrilənə qədər onlar qərara gəldilər ki, evləri boşaltsınlar. Bu minvalla onlar bacaları suvayaraq gecə yola düşdülər. Ancaq bu işdən vaz keçərək başqa bir fəndi seçdilər. Belə bir qərara gəldilər. Elmdə, bacarıqda görək kim kimi ötür? Görək kimin şərbətindəki zəhər daha güclüdür?

Kimin ağlı üstün gələrsə, bina da qoy ona qalsın. İki bədəndəki ruh da bir cana qovuşsun.

Birinci iddiaçı yaxşı-yaxşı düşünüb bir ağu¹⁰ düzəltdi ki, daşa dəysə, daşı yandırar. O, rəqibinə onu zəhər deyil, qəlbə qanadlar verən mey, nazlı nemət kimi uzatdı.

Aslan ürəkli mərdin əlləri titrəmədi. Qənddir, baldır deyə alıb zəhəri içdi. Əvvəlcə Novruzotu bitkisindən hazırlanmış məlhəmi içdiyi üçün zəhər dəyəcək yeri tiryəklə zərərsizləşdirmişdi. Yenidən qanadlanaraq pərvanə kimi yandı. O, yol üstündəki bağçadan bir qızılgül qopardaraq dərhal ona əfsun oxuyub düşməninə uzatdı. Gülü ona görə verdi ki, düşməni asan yolla ölsün. Bu gül, əlbəttə, zəhərdən daha kəsərli idi.

Düşmən əfsunlu gülü əlinə alan kimi qorxudan dizi əsdi, bağrı yarılaraq yerə çökdü, titrəyərək canını tapşırdı. Biri çarə taparaq canını ağudan qurtardı. Biri isə bir gülü iyləməklə dünyadan getdi.

Sən demə, dünya bağında hər gül güllərin ən gözəli və rahiyyəlisidir. Bu güllərin hər biri insan ürəyindən sızan bir qan damlasıdır.

Ey müdrik insan, zəmanə bağının baharı sənsən. Zəmanə bir qəm mülküdür, onun naxışı sənsən. Aləmin yuxu, xəyal büsatından uzaqlaş. Onun pisindən, yaxşısından uzaq dayan. Çərxi-fələyin şəfəq, işıq payında gözün qalmasın.

Fələk gəncliyinə dağ çəkib hara gəldi sürüklər. Şad günlərini dərdli, qəmli günlərinlə əvəzləyər. İnan ki, bir gün könlünü işıqlandıra bilsən, ağ günü, səadəti geri qaytarmaq mümkündür.

Ümid gülabı kimi təmiz göz yaşları tök ki, bu qara-ağ lövhəni¹¹, etdiyin günahları təmizləyə biləsən. Bu dünyada hər işini ölçüb-biçsən, bil ki, məhşər tərəzisində qazancın artıq gələr. O din ki, səhər-axşam qoluna qüvvət verir, o da sənin tərəzinin əyarını düzəldər.

Qəlbi azad olan, düşüncəli, hünərli bir kəs dünya qəmini çəkməz, ancaq din qəmini çəkər.

Əgər istəyirsənsə, bu aləm sənin məskənin olsun, onda dini Nizamiyə ver! Dünya da qoy sənin olsun!

XAİN SOFU İLƏ HACININ DASTANI

Kəbə ziyarətinə səfər etməyə hazırlaşan, bir xacə ora getməyin qaydalarına, şərtlərinə bələd oldu. Onun ehtiyacından bir az artıq qızılı var idi. Bu halal dinarını kisəsində saxlayardı. O bir gün düşündü ki, filan sofu dünyadan əl çəkib. Belə tanrı bəndəsi olan düz adam indi azdır. Sofunun ürəyinə damdı ki, dəyanət ancaq onda ola bilər. Qoy artıq zəri ona verim, o əmanətə xəyanət etməz. O, Sofuya bu niyyətlə bir gecə baş çəkdi. Ona gizlincə əmanət kisəsini verdi. Dönə-dönə bu sirri yaxşı saxlamağı tapşırdı. Ziyarətdən dönəndə kisəni geri alacağını bildirdi.