Kitabı oku: «Xəmsə», sayfa 2
Xacə yolun ağına düşərək səfərə çıxdı. Şeyx isə soyuq qızılı yanan ürəyinin başına qoydu. Neçə illər idi ki, şeyxin ürəyi bu qızılın sapsarı şöləsindən titrəyirdi. O, işlərini bu qızıllarla səhmana salacağını düşündü. Əlindəki xəzinənin bu işdə bir yardımçı olacağına əmin oldu. Tanrının gec də olsa, ona verdiyi bu nemətdən tez faydalanmaq, fürsəti əldən verməmək qərarına gəldi. Sofu kisəni boğazından asdı. Neçə gecə kef çəkərək şadlığından göylərdə uçdu. Qızıl dolu kisəni o yaxasına keçirdi və qızıla müraciətlə dedi:
– Qoy səni həmişə göbəyimin üstündə görüm.
Sofu yeriyərkən boynundakı qızıl pullar cingildəyirdi. Pulların səsindən o xumar olurdu. Qızılın sayəsində gözəllərin saçları sofunun boynunda var olurdu. Şeyxin dərviş xirqəsi parçalandıqca zövqün, həyat eşqinin yerini günah və qəm düşüncəsi tutdu. Sofu əlinə düşən ovu elə yedi ki, onun çırağı bir gilə yağın möhtacı oldu.
Hacı Kəbə evindən geri döndü. Türk kimi hindlisinin qarşısında dayanaraq dedi:
– Ey zahid! Sənə verdiklərimi gətir.
Zahid cavab verdi:
– Nəyi?
Hacı söylədi:
– Qızılı!
Sofu işarə elədi ki, bir qədər lütf eləyib susmaq lazımdır. Kim axı xaraba kənddən xərac ala bilər? Sənin sağlığına verdiyin qızılı bazarda xərclədim. Mən indi müflis olmuşam, mən hara, dinar kisəsi hara?
Türk talan elədisə, kim onun önündə dayana bilər? Evini, qızılını hansı bəndə hindli qula tapşırar? Mənim belimi sənin qızılların qırdı. Dözə bilməyib onların hamısı yeməyə, içməyə xərclədim. Qul haqqın boynumdadır.
Sofu ona etibar olunan malı min bir sevinc içində yemişdi. İndi isə min bir göz yaşı töküb üzr istəyirdi:
– Məni bağışla, lütf qıl, kərəm və mərhəmət göstər. Əməlimdən yaman peşman olmuşam. Əvvəl kafər idim, dönüb indi bir müsəlman olmuşam. Dünya min fəsadla doludur. Bir fəsad da yarandı. Bu qüsur təkcə mənimdirmi?
Hacının qəlbindəki mərhəmət bir qiyamət qopartdı. Önündə ayaq üstə durmuş dərvişi əfv etdi. Tanrının verdikləri var-dövlət Tanrıya çatdı. Zəhməti həmişə zərgər çəkir, zəri isə müştəri qaparaq aparır. Hacı özünə təsəlli verdi. Sonra öz-özünə dedi: “Bizim var-dövlət sarıdan təsəllimiz var. Dərvişin isə heç nəyi yoxdur. Heçdən nə almaq mümkündür? Onun bir arpası da yoxdur ki, tutub əlindən alım. Mənim taleyə boyun əyməkdən başqa bir çarəm yoxdur”.
Sofunun boğazından keçən maldan qalan yalnız bir “yox” sözüdür.
Ey şeyx, əfv olunmaq istəyirsənsə, mənə qulaq as. Haramın olanları sənə halal edimmi?
Ey fələk kimi saxtakar şeyx, nəfsinə neştər12 batır. Sən acgözlü, qısaboylu, əli uzun tamahkarsan. Heç bir ürək nəfsdən, tamahdan ayrı deyil! Bu dünyada vəfalı, etibarlı kişinin yoxluğunu yaxşı bil! Saf qızıl olan dini şeytanlara sofular kimi təslim etmə, ulu şahların bilərziyini it saxlayanların əlində xaltaya, midbərə döndərmə!
Dini şeytana versən, cəzanı özün çəkməlisən. Müflisə verilən mal yenidən geri dönməz. Dünya pislik üçün bir məskəndir. Biz axirətin qazancıyıq. Bu yolların gözətçisi qarətçi və quldurbaşıdır. Burada müflis zəngindən yaxşıdır, yoxsul isə varlıdan. Bu fələyin tilsimi müflislərə toxunmur. O, yalnız varlıların, möhtəşəm zənginlərin qafiləsini qırır. Mənim könlüm bu vəfasız dünyadan bir az xəbərdardır. Arını məhv edən onun öz şəhdi və balıdır. Dünyada heç acı aslan ətinə tamah salan varmı? O öləndə də qurd-quş cəsədinə belə toxunmur. Ayaq üstə duran şam xonça da başda gəzməyə layiqdir. Ay bədirlənmək istəsə, incəlib əksilər. Külək həmişə torpaqla qurd kimi dostluq eləyir. Onun özü yüngüldür, əlləri isə həmişə boşdur. Bundan heç nə də itirməyəcək. Göl quşları balıqların bəlasının nə olduğunu yaxşı bilir. Bu, onların aynası kimi onu nişan verir.
Sənin diləklərinin, niyyətlərinin tərəzisi və nizamı olan zər beş rükət namazın fatihəsinə bənzəyir. Əgər Nizami kimi pak ola bilməyəksənsə, çətin ki bu arzu yollarında kama çatarsan.
ZALIM PADŞAHLA DÜZ DANIŞAN KİŞİNİN DASTANI
Höcətdə, mübahisədə Həccacı mat qoyan, ürəkləri sındıran bir zülmkar şah vardı. Hər səhər onun sarayında gündüzdən gecəyə kimi hər pıçıltını, hər xəbəri çatdıran aytək, güntək itigöz bir xəfiyyəsi vardı. Gizli işləri, şübhəli məsələləri o, ustalıqla açmağı bacarırdı. O, gəlib şahın önündə qüssələnərək baş əyib dedi:
– Bir qoca gizli bir yerdə sənin dalınca çox deyindi. Səni zalım, qaniçən adlandırdı.
Hökmdar casusun xəbərindən qeyzə gəldi. Fikrində qocanı məhv etməyə qərar verdi. O, çölə palaz sərdirərək üstünə qum tökdürdü. Belə vəziyyətdə divlər də divanə tacidardan qaçardı.
Bu vaxt yel sürətli bir cavan çaparaq qocanı tapdı. Qocaya dedi:
– Şah səni xain bilir. Amandı oyan, ehtiyatlı ol! O şeytan səsli, məkrli zalım səni çağırmamış, özün onun yanına get. Şahı yola gətir, inandırmağa çalış. Öz dərdinə bir əlac et!
Qoca dəstəmaz alaraq kəfənini əyninə geydi. Şahın önünə gəlib ədəblə salam verdi.
Qara niyyətli şah qızmış halda yumruğunu sıxdı. Arxasında dayanan qocaya kinlə baxaraq dedi:
– Qoca, eşitmişəm dalımca danışmısan. Məni qəddar, yelbeyin adlandırmısan. Bilirsən, mən Süleyman mülkünün sultanıyam? Mənə hansı cürətlə “zalım”, “div” deyirsən?
İxtiyar qoca cavab verdi:
– Mənim ağlım başımdadır. Nə dediyimi yaxşı bilirəm. Mən sənin dediklərindən beş qat artığını demişəm. Qocalar da, gənclər də sənin əlindən qan ağlayır. Bütün ölkə kəndbəkənd, şəhərbəşəhər sənin əməlindən dad çəkir. Mən sənin eyiblərini bircə-bircə sayanam. Bir ayna kimi sənin yaxşını, yamanını göstərirəm. Ayna səni özünə necə varsan eləcə də göstərirsə, onda özünü qır, günah səndədir. Sənə güzgünü qırmaq yaraşmaz. Ağıl deyəni dinlə, mənim sözlərimi götür-qoy et. Əgər düz demirəmsə, əmr et, məni dara çəksinlər.
Qoca öz sözünü şahın üzünə şax və mərdanə söylədi. Onun düz sözü məğrur şaha bir az da təsir elədi.
Hökmdarı işin yaxşı, yaman tərəfi yumşaltdı. Qocanın haqlı, özünün haqsız olduğunu müəyyən edən hökmdar belə bir hökm verdi:
– Qocanın əynindən kəfəni çıxarıb ona xələt geydirin. Bu ədalətli qocanın başına ətir səpin.
Şah o gündən istibdaddan, zülmdən əl çəkdi. O, xalqını əziz tutaraq dərdindən hali oldu.
Şahın dürüst işini və qərarını heç kəs inkar etmədi. Axı doğruluğu danmağa kim cəsarət edə bilər?
Hər acıdan, ağrıdan ancaq düzlüklə qurtarmaq olar. Qoy düzlük və ədalət sənin məramın olsun. Çaldığın hər zəfər tanrıdan gəlsin.
Halva da olsa, haqq söz haqsız üçün acıdır. Haqq acıdırsa, fəqət hamı həqiqətin möhtacıdır.
Kim ki sözü yerli-yerində, mətləbi isə düz söyləyirsə, həqiqətin hamisi Tanrı da onun əlindən tutar.
Nizaminin ki qəlbi, xilqəti düzlükdür. Onun, inşallah, hər işi, mətləbi başa çatar.
GƏNC ŞAHZADƏ VƏ ONUN QOCA DÜŞMƏNLƏRİNİN HEKAYƏTİ
Uzaq Şərq ölkəsində mən bir dastan eşitdim. Orada sərvlərtək azadə bir şahzadənin yaşamasından bəhs edilirdi. Bu diyar varlıların zülmündən əzab-əziyyət və iztirab çəkirdi. Buna görə bu ölkə külək kimi üsyankar, həyəcanlı və qərarsız idi.
Şahlıq taxtına gələn şah yeni ruhlu bir hökmdar idi. Ondan əvvəlkilər isə ehkamlara, köhnə, vaxtı keçmiş adətlərə aludə olan taxt-tac sahibləri kimi xatırlanırdı. Qurulan fitnə-fellərdən şah özü də qorxardı.
Şah bir gecə dərin yuxuya getmişdi. Birdən yuxuda səksəkəli halda bir qoca ona dedi:
– Ey cavan! Sən təzə doğmuş Aysan. Sən çalış köhnə bürcü qır, dağıt. Yeni açılan bir gülsən. Köhnə, qurumuş budağı sındırmağa can at!
Yerini əlində saxlamaq üçün köhnəni məhv et! Onda həyatın da özüntək işıqlı və gözəl olar.
Şahzadə oyanan kimi yeni bir fərman verdi. Özünün əksinə gedən iki-üç nəfəri aradan götürtdü.
Yeniyə imkanlar açdı. Köhnənin üstündən xətt çəkdi. Yeni şah ölkəyə təzə bir ruh gətirdi. Fitnə-fəsada qurşananların başının kəsilməsi qərarı verildi. Andı pozan ordunun ləğvi gündəmə gəldi.
Qurumuş, qartımış kötüklərin boynu vurulmalıdır ki, onun yerində gülşənləri sərvlər bəzəsin.
Təzə bulaqlar, arxlar öz mənbəyinə bağlanmasa, çinarın qol-budağı tufanlara sinə gərə bilərmi?
Bulaqların gözünü açmaq, arıtmaq lazımdır ki, bağrı susuzluqdan cadar-cadar olmuş torpağın üzü-gözü gülsün. Özünü dərk edənin könlünə diktə edən bir vaiz var. O, ən gözəl öyüd və nəsihətləri insanın qulağına pıçıldayır.
Ağlını işlət, qılınc qında qalan kimi onu bir kənara atma.
Gənclik bir ağıl və zəka qılıncıdır. O, insana pak və ülvi bir həmnəfəsdir. Cavanlıq köhnə mücrüdə saxlanan bir əşya deyil ki!
Varını-dövlətini bəxşiş verməyə çalış. Kiməsə sovqat yolla, ehtiyacı olana pay göndər ki, buna görə sənə səxavət və kərəm əhli deyə bilsinlər.
Var-dövlət sahibləri varın vasitəsilə öz arzu-muradlarına çatmışlar.
Yalnız səxavət toxumu bol bəhrə və bərəkət verir. Qiyamət günü də vaxtilə verdiyin ruzi, göstərdiyin səxavət sənə yardımçı olar. Ya rəb, öz ehsan xəzinəndən mənə pay göndər. Nizami sənin qulundur. Sən onun işlərinə fərəc ver.
YARALI UŞAĞIN DASTANI
Şən, qayğısız balaca bir uşaq var idi. Hər şeydən azad olan balaca bir gün yoldaşları ilə küçədə oynayırdı. O, addımlarını atarkən ayağı sürüşdü. Getdiyi yolda elə üzüstə yerə düşdü. Özünün şikəst olduğunu zənn edərək ayağa durub addımlaya bilmədi. Yoldaşları təngnəfəs halda onun yanına yüyürdülər. Dostların bir çoxu pərt olmuşdu. Bəzilərinin fikrə gedərək qaşları çatılmışdı. Onu sevən bir dostu sözünü uda-uda, həyəcanla astaca pıçıldadı:
– Gəlin onu quyuya ataq, qoy qalsın. Amma bu sirr heç vaxt heç kimə bilinməməlidir.
Bu uşaqların içərisində uzaqgörən, sərt xasiyyətli bir uşaq da var idi. O, əvvəllər bu yaralanan uşağa düşmən kimi baxardı. Birdən o, ciddi halda yoldaşlarına üz tutub dedi:
– Bu işi ört-basdır etmək olmaz! Çünki sonra işin səbəbkarı məni bilərlər. Məni özlərinə düşmən hesab edərlər. Büdrəyib yıxılanın günahını mənim boynuma qoyarlar. Bunu heç fikirləşirsinizmi?!
Zirək oğlan qaçaraq yıxılan cocuğun atasına xəbər çatdırdı.
Kimin ki yaranışdan xilqətində hikmət cövhəri var, o, hər şeyə çarə tapır. Onun Allah dərgahında üzü həmişə ağdır.
Mən çərxi-fələyin artığından, əskiyindən əl çəkdim. Buna görə Nizamiyə fələk heç bir əngəl və maneə yaratmadı.
MÜRŞİD İLƏ MÜRİDİN HEKAYƏTİ
Pirlər məmləkətində olan pirlərdən biri yola çıxdı. Onun yanında minlərlə mürid var idi.
Ulu Tanrımız yel də, yol da verib deyə, Mürşid müridlərinə bir yel hədiyyə etdi. Bunun üçün bütün müridlər şeyxə (mürşidə) etirazlarını bildirirdilər. Hamı baş götürüb getdi. Yalnız bir nəfər şeyxlə qaldı. Bu, şeyxin maraq və təəccübünə səbəb oldu. Şeyx sual etdi:
– Bala, hamı çıxıb getdi. Sən burada tək qalmısan. Söylə, məqsədin nədir?
Mürid cavab verdi:
– Ey yeri qəlbimdə əbədi məskən salan şeyx, sənin ayağının tozu mənim başımın tacı olduğuna şübhən olmasın. Mən bura məgər yellə gəlmişəm ki, yellə də gedəm? Məni səndən heç bir od-alov, tufan qopara bilməz. Yel kimi gələnlər yel kimi də gedərlər. Dözümdə, sədaqətdə, əqidədə yolundan sapmayanlar hünər yolunu tutan ərlərdir. Çəkisinə görə toz yüngüldür. Ona görə o, hara gəldi tez qonar, hara gəldi tez uçar. Vüqardan, əzəmətdən doğulan dağlar birdən-birə yaranmır. O, dözümü, səbri ilə ucalır. Pərdə arxasındakı əsl həqiqətləri üzə çıxarmaq zamanın vərdişidir. Kişilərin işi ağır yük daşımaqdır. İnsan eşşək deyil. O, kürəyində yük daşımaqdan əl çəkməlidir. O, bu mətləbdən agah olsa, zahidlik yükünü daşıyar. İnsanın zahidlik məramı düz xətt kimi əyilməz olmalıdır. İnsan bu kamillik səviyyəsinə qalxsa, ona heç bir xəta-bəla dəyməz. Hamı yasa batsa da, o yasa batmaz.
Sülh, əmin-amanlıq məqsədi güdən zər yelkənli bayrağın altında olduğu üçün Nizaminin zahidliyi həmişə səfa gətirir.
SİRR SAXLAYAN İLƏ CƏMŞİDİN DASTANI
Cəmşid şahın çox güvəndiyi yaxın bir həmdəmi var idi. O, gündən nur alan Ay kimi şahdan işıq alırdı. Oğlan şaha mehriban münasibət bəsləyirdi. Şah da ona məftun kəsilmişdi. Şah bütün saray əhlindən bu cavanı üstün tuturdu. Ona öz xəlvət işlərindən söz açardı. Etibarda hamıdan artıq olan bir sirr belə bu gəncdən gizli saxlanılmazdı.
Bir gün gənc oğlan şaha yaxın olsa da, ondan uzaqlaşmaq istədi. Onun şahdan uzaq düşməyi yayından çıxan oxa bənzədi. Dəliqanlı gəncin ürəyi sirlə dolu idi. Ancaq o, bu barədə heç kəsə bir söz deyə bilmirdi.
Qonşu ağbirçək qarı bir gün gəlib gördü ki, cavan oğlanın laləyə bənzər yanaqlarından əsər-əlamət yoxdur. Dəliqanlı gəncin sifəti qoca qarının sifətindən artıq solub-saralmış, bənizindən də miskin bir görkəmdə idi. Qarı onun əhvalını görüb dilə gəldi:
– Ey sərv boylum, elə bil xəzan kimi solmusan. Sən ki şah irmağında su içən, bəslənən fidan idin. Sənin ki qismətin sarayda zövqü-səfa çəkmək idi. Bəs necə oldu ki, belə bir sıxıntı səni yaxaladı? Çöhrəndəki bu solğunluq nədir? Kədər və qəm çəkmək qocaların aqibətidir. Belə bir hal heç cavanlara yaraşarmı? Lalə rənginə çalan yanağın nə üçün reyhana dönüb? Sən dünyada şahlıq edən bir şəxsin üzdə-gözdə olanısan. Gərəkdir ki, sənin üz-gözün şahın üz-gözü kimi şölə saçsın. Şahı görməklə adamlar gülər, şadlanar. Kim ki şaha yaxındır, ona məhrəmdir, o, hamıdan şad və bəxtiyar olar. Dəliqanlı gənc söylədi:
– Ay nənə, xəbərin yoxdur ki, mənim sinəmdə sirlə dolu bir xəzinə yatır. Mən səbrimin ucbatından od tutub külə döndüm. Səbrim məni saraldıb bu vəziyyətə saldı.
Şahın calalı kimi könül aləmi də böyükdür. O gövhəri əmanət verənlər kimi sirrini də mənə əmanət vermişdi. Ancaq şahın verdiyi sirlərdən sinəm alışıb yanır. Onun heç birini heç bir kəsə açıb söyləyə bilmərəm. Sirlər ürəyimdə o qədərdir ki, açıb kiməsə deməsəm, o, ürəyimi partladacaq. Bunun çarəsi nədir? Dilimi dişlərimləmi doğrayım? Bircə gülüşümü də sizə ehtiyatlanıram. Elə bilirəm ki, bu gülüşümlə sirrin quşu ağzımdan uçub gedər. Bu gülüşümlə caynağından xilas olmasam, qəlbim qana dönəcək, ömrüm zindana çevriləcək. Hiss edirəm ki, dözməsəm, sirr saxlamağı bacarmasam, həmin gün başım bədənimdən ayrılacaq.
Qarı dedi:
– Çəkin, bunları heç kəsə açma. Öz sirrinin sirdaşı olduğunu bir düşün. Heç bir kəsə güvənib sirrini açma. Hətta kölgədən də ehtiyatlı ol! Onu da özünə yaxın bilmə. Özünə rəva bilirsənmi ki, qılınc ilə al-qanına boyanasan. Ondansa, qızıl kimi saralıb-solmağın yaxşıdır. Eşitmişəm ki, hər gecə baş dilə yalvararaq deyir:
– Çəkin! Sirrini heç kəsə açma! Əgər baş saxlamaq istəyirsənsə, boşboğazlıqdan çəkin. Bütün aləmə gündüz kimi sirrini açma. Dilini saxlayanların nə işi dolaşır, nə də çaşqın vəziyyətə düşürlər. Yersiz hürmək yalnız qudurğan köpəklərin işidir. Kimin dili uzundursa, onun dilini kəsərlər. Dil ağızda gizlənəndə daha gözəldir. Qılınc isə qınında olanda daha möhtəşəm olur. Bu öyüd insanın rahatlığının təminatçısı və rəhmidir. İnsanın başına həmişə dilin ucbatından bəla gəlir. Qanlı ləyəndə başının ah çəkməsini istəmirsənsə, dilini dişinlə kəs! Hər kəsə sirrini açmaqdan daşın! Dilin şəkər olsa belə, dodaqlarını açıb sirrini faş etmə. Bil ki, ağzından çıxan hər sözü kimsə dinləyə və eşidə bilər. Bənövşələr kimi iyini, rayihəni yaymasan, üzülməzsən. Eyibləri görsən də, susmağa, lal olmağa çalış! İndi elə bir vaxtdır ki, gərək çox deyilənləri eşitməzliyə vurasan. Susmaq səni çox bəlalardan xilas edə bilər. Yazarkən də qələminin başını cilovla. Səndən dediyin hər kəlmə üçün hesabat verəcəyini unutma. Axar su kimi pak olmağa çalış! Nə eşitsən, məhəl qoyma. Paklığınla hər şeyi yumağa cəhd göstər. Dünyagörmüş, uzaqgörən kişilər heç vaxt hədlərini aşmazlar. Onlar gecə gördüklərini gündüzlər heç kimə danışmazlar. Ulduzlu göylərə mən heyran qalmışam. Heç vaxt ulduzlar gündüzə gecədən xəbərçilik etməmişlər. Sən bir qədər pərdəli qalmağa çalışmaq istəyirsənsə, gecə gördüyünü, eşitdiyini gündüzlər bir kimsəyə agah etmə. Gecənin sirlərlə dolu ürəyində neçə gizlin xəzinələr var. O, minlərlə işıqlı dürrü qaranlıqda gizlin saxlayır. İldırım kimi odlu ürək sahibləri gördüklərinin yanından saymazyana soruşub keçərlər. Dillə göz yaxın olsa da, gərək onları bir-birindən uzaq tutasan. Həmişə eşqin gizli qalması onu möcüzəyə çevirir. O aşkara çıxanda xarabalıqda bayılaraq öz dəyərini itirir. Sirr düyününü vurarkən din ipliyini seçmək məsləhət bilindi. Həllacın da ipini bu pambıqdan eşib düzəldiblər. Nə qədər ki qönçə açılmayıb bağlıdır, o, rahat və salamatdır. O, açılan kimi qan çanağına dönür. Ağız susmaq səadətinə çatarsa, ağlından keçənləri qəlbinin dililə dilə gətirər. Bu neməti könlünün kasasından yesən, sənə xoş olar. Həm də bu nemət dilinə dəyən kimi atəş kəsilər. Bu gün ən gözəl natiqliyin adı sükutdur. Sükutu üstün tut ki, o səni zəfərə çatdırsın. Könülləri işıqla dolu kəslər sükutu sevərlər. Onlar ağız açmazlar, bəy haqqını onlar özgəsinə bağışlayırlar. Könüllər dünyasında könül sözü lüğətdə gizli saxlanılır. Lüğətdəki bu sözü şərh edən yalnız ürəyin dilidir.
Ey Nizami, sənə qənaət mülkü layiqdir. Çünki dilin hərcayi deyil, əksinə, xəsisdir. Qəlbin isə sonsuz xəzinədir.
HARUN ƏR-RƏŞİD İLƏ DƏLLƏYİN DASTANI
Harun xəlifəlik taxtını ələ almışdı. Buna görə də Abbas oğullarının bayrağı ucalmışdı.
Bir gecə o, yataq otağından çıxaraq dincəlmək məqsədilə hamama sarı gəldi. Saçını taraş etmək istəyən xəlifəni saray bərbəri şirin bir xəyala dalmış halda qarşılayıb dedi:
– Ey xəlifə, razılıq verin, mən sizə kürəkən olum. Ömrümdə bir dəfə də olsa, mən xoşbəxtliyin dadını bilim. Toy-düyünün xəbərini hər yerə xəbər versəz, nə olar? Qızını öz quluna nişanlayanda sizi kim qınayar?
Dəlləyin bu təklifindən xəlifə bərk təsirləndi. Qeyzini, qəzəbini cilovlayıb durdu. Birtəhər susub dözdü və nəhayət dedi:
– Bəlkə, dəlləyi mənim heybətli görkəmim, zəhmim çaşdırıb? Bəlkə, hamamın istisi, hərarəti onun başına vurub? Yəqin, buna görə o ağlını itirərək sayıqlayır. Belə olmasa, o, mənimlə göz-gözə dayana bilməz.
Xəlifə ertəsi gün bərbəri yenə bir az əylədi. Hiss etdi ki, dəllək eynilə öz iddiasından əl çəkmək fikrində deyil. O, bərbəri dəfələrlə sınadı. Gördü ki, bədbəxt usta hələ öz inadından dönməyib.
Bu işi ayırd etməyin artıq vaxtı çatdığını deyən xəlifə vəzirə tədbir görməyi tapşırdı. Xəlifə dəlləyin həyəcanına, təlaşına göz qoyulmasını tapşırdı ki, onun özünə alın yazısı yazmaq fikrinə necə düşdüyünü aydınlaşdırsınlar.
Xəlifə dedi:
– Bu bərbərin mənə kürəkən olmağı heç yaraşarmı? Onun üzündə həya-abır varmı? Yəqin ki, başıma qəzavü-qədər bəla gətirir. Yoxsa mənim gövhərimə daş atılması bir təsadüfdür? Dəlləyin ülgücü əlində, söz ülgücü ağzındadır. İndi mənim başım bu iki qılıncın arasında qalıb. Vəzir dedi:
– Ey şəhriyar, bəlkə, səbəb başqadır. Bəlkə, sənin ayağının altında bir xəzinə var. Sizə məsləhətim budur ki, bu cahil dəliqanlı yanınıza gəldiyi yerdən də yuxarıya keçsin. Əgər etiraz etsə, höcətləşsə, əmr edin, boynu vurulsun. Onda onun durduğu yeri qazaq görək ki, bu əfsun nədir?
Usta bərbər xəlifənin sözünü dinlədi. O özünü yığışdırıb cəld yerini dəyişdi. Ancaq durduğu yerdən ayrılan kimi rəngi qaçdı. Həmişə gur, ötkəm olan səsi batdı. Dəlləyin dili, nitqi dolaşdı. Onun sözündə, üz-gözündə tamam başqa bir əhvalın nişanəsi göründü. Ədəb-ərkan nuru da onun üzündə bərqərar oldu. Sən demə, dəlləyin ayaq basdığı torpaq xəzinəymiş. Onun kimi aynasında özünü görür.
Xəzinədən bir addım geri çəkilən kimi bərbəri yenə öz bərbər külbəsi qarşılayır. Onun ayaq basdığı yeri bellə qazıyıb çapdılar. Orada, doğrudan da, bir xəzinə tapdılar.
Kim ki dünyada xəzinə üstündədir, onun ağzından gövhər saçır. Yerə, göyə hökm edir.
Nizaminin tilsim qıran söz xəzinəsi alovlu qəlbi və büllur kimi saf sinəsidir.
BÜLBÜL İLƏ QIZILQUŞUN DASTANI
Bağlar, çöllər və çəmənlər donuna yaraşıq verəndə nəğməkar bülbül qızılquşun yanına gəldi. Bülbül qızılquşa dedi:
– Sən bütün quşlardan qəşəng və yaraşıqlısan. Bəs nə üçün hamının yanında susursan? Bu dünyaya gələndən bəri səsinlə, cəh-cəhinlə hələ heç kəsə bircə nəğmə bəxş etməmisən. Axı sən sultanların əlindəsən. Sənin gündəlik yeməyin bir kəkliyin döşüdür.
Mən isə ancaq ruh aləmindən xəbər verirəm. Cibimdən göz kimi işıqlı incilər çıxardıram. Amma buna rəğmən yediyim ot, ələf, yuvam isə tikanların dibidir, müqayisədə sən məndən daha gözəl oxumalısan.
Qızılquş cavab verdi:
– Sən məni yaxşı dinlə. Mənim sükutumu gör, məndən susmağı öyrən. Dünyanın sirrini mən də bir az bilirəm. Yüz mətləbdən xəbərim olsa da, heç birini demərəm. Zavallı, get! Sən alçaq zəmanəyə vurğunsan. Sən bir iş görmədən yüz yol boşboğazlıq edirsən. Mən isə məna əhliyəm, nədən zövq aldığım Tanrıya bəllidir. Bəli, o, mənə həm kəklik döşü verir, həm də sultan əli. Sən boş danışdığın üçün yeməyin də soxulcandır. Dilin tikanlı olduğu üçün yerin də tikanlıqdır.
Fələk daim işini dinməz-söyləməz görür. Onun çənbərindən, həlqəsindən, dar ağacının ilgəyindən başını hələ bircə nəfər də qurtara bilməyib.
XOSROV VƏ ŞİRİN
XOSROV VƏ ŞİRİN DASTANININ BAŞLANMASI
Kəsra bəxtinə zaval gələn zaman Hörmüz şahlıq taxtına çıxdı. O, tez bir zamanda ədaləti ilə məşhurlaşdı. Adı dildən-dilə dolaşırdı. Nəsli itməsin deyə Allahdan bir oğul istədi. Niyyətinə çatmaq üçün xeyli nəzir verdi, qurbanlar kəsdi. Nəhayət, Allah ona bir oğul lütf elədi. Övlad nə övlad! Sanki bir dəniz incisi, nurlu çıraqların birincisi idi! Bəxti gözəl idi, xoşbəxt doğulmuşdu. Taxt-tac ona gözəl yaraşırdı. Atası onun istedadını görüb adını Xosrov Pərviz qoydu.
Xosrovun gülüşü səhərdən gözəl, görünüşü günəşdən qəşəngdi. Dodağında südə həvəs duyaraq şəkər və südlə bəslədilər. Hər gün şahın yanına gətirib gültək əldən-ələ ötürərdilər.
Bəxti hər il yaşını artırdıqca o gənc başını biliklə doldururdu. Elə ki beş yaşına çatdı, hər kəsə baxıb ibrət götürərdi. Yeddinci ilə ayaq qoyan zaman güllərə müşk saçırdı. Günləri boş keçməsin deyə şah onu bir mürəbbiyəyə tapşırdı.
Bu söhbətdən bir xeyli keçdi. Xosrov hünərdə dillər əzbəri oldu. Sözünün şöhrəti hər yana düşdü. Aqil və huşyar adamlar onun yanında danışmağa ehtiyat edərdilər. Gözü tükü tükdən seçirdi. Doqquz yaşa çatanda artıq oyun oynamağı buraxıb qolunu şir üstə sınadı. On yaşa çatanda otuz yaşlıları heyran qoymağa başladı. Elə ki yaşı on dördü aşdı, onda hər şeyə qarşı maraq oyandı. Dünyada yaxşı-yamanı seçməyi bacardı.
Büzürgümüd adlı bir alim vardı. Yer üzünü qarış-qarış gəzmiş bu alim müdrikliyi ilə göylərə ucalmışdı. Göyün xəzinələri ona açıqdı. Qoynuna “Sirlər evi” desəm, yanılmaram. Xosrov gizlicə ona yaxınlaşıb bilik almaq üçün ağız açdı. Onun təlimindən könlü nurlandı. Ondan bir çox hikmət öyrəndi. İşi hər zaman şahına xidmət etmək idi. Şahın qulluğundan heç zaman əskik olmazdı. Şah onu nəinki dünyadan, hətta öz şirin canından da artıq sevərdi.
Oğlunun ömrü uzun olsun deyə hər şeyə hazır idi. Öncə zülmə yox dedi. Carçıya əmr etdi:
– Carçı, çağır! Bütün aləm eşitsin ki, kim zülm eləsə, cəzasını alacaq. Əgər bir at gedib bir tarlaya girsə, biri bağdan meyvə, gül oğurlasa, birisi naməhrəm qadına baxsa, bir gözəl evinə yad adam buraxsa, ən ağır cəzama düçar olacaq.
Şah ədalətdə qüsursuzdu, ona görə də gözlər daim kədərsiz, könüllər tox, yer üzü isə abad oldu. İnsanlar zülmdən azad oldular.
XOSROVUN ŞİKAR ZAMANI BİR KƏNDLİNİN EVİNƏ GETMƏSİ
Günlərin bir günü Xosrov səhər erkən çölə çıxdı. Könlü çox şən idi. Ovladı, quşladı… çoxlu kəmənd atdı. Uzaqdan çox səfalı bir kənd göründü. Kəndin hər tərəfi çöl, çəmən idi. Xosrov bu çəməndə atından endi. Bir ev istədi. Dedi:
– Bir məclis düzəlsin, kef edək.
Yoldaşları ilə işrətə əyləşib, səhəri əldə piyalə açdılar. Musiqiyə qulaq asdılar.
Atlarından biri gün çıxan zaman göy bir tarlaya girib ot yemişdi. Bir qulam isə gecə gizlicə bağa girib bir qora üzmüşdü.
Gözü götürməyən bir nəfər tələsik sultana xəbər apardı:
– Dünən gecə Xosrov əmri pozaraq şahın əmrinə qarşı çıxmışdı. Atı kəndin varını kor qoyub. Qulu bağın qoralarını dərib. Gecə bir yoxsulun evini tutub. Çəngi hər tərəfə gurultu salıb. Şahzadə yox, başqası etsə idi, şah onun varını alardı. Yüz damar kəsib çoxlu qan alan adam öz damarını kəsəndə əli titrəyər.
Şah buyruğu ilə adamlar xəncər çəkib atın ayağını qələm etdilər. Qulam qora sahibinə qul verildi. Xosrovun taxtı kef çəkdiyi evin sahibinə hədiyyə edildi. Çənginin dırnaqlarını, çəngin tel qatarını qırdılar.
Əvvəllər doğma bir övlada belə ədalətlə cəza verilirdi. İndi o ədalət, o insaf hanı? Hanı o ədalət ki, hökmdar öz övladına belə cəza verməkdən çəkinməyə. İndi yüz yoxsulun qanı tökülsə, nahaq qan tökənə cəza verən varmı?
… Qayıt, Nizami, əfsanəyə qayıt. Nəsihət quşunun səsi çox pis olur. Onu eşitmək hamıya xoş deyil.
HÖRMÜZÜN XOSROVU CƏZALANDIRMASI
Başına gələn cəzanı görcək Xosrov düşüncəyə, fikrə daldı. Anladı ki, tutduğu iş yaramazdır. Atası ona çox haqlı cəza vermişdir. Əli ilə başına vurdu, ah çəkdi. Onu bu günah rahat qoymurdu. Bir neçə qocadan xahiş elədi ki, onu şahın hüzuruna aparsınlar. Bəlkə, şah onun bu üzrünü xoşlayıb günahını bağışlayar.
Ələ qılınc aldı, kəfən geyindi. Yanıqlı şivən aləmə yayıldı. Qocalar qabaqda gedib üzr istəyir, Xosrov isə dalda gedir, yarpaq kimi əsirdi. Taxt önündə durub ağladı, müqəssirlər kimi torpağa düşdü:
– Şahım, bundan artıq məni incitmə, böyüksən, mən kiçik bəndəni bağışla. Azğın övladını yenə əzizlə. Bundan artıq qəzəbinə dözməyə tabım yoxdur. Bu boynum, bu da xəncər. Əgər günahkaramsa, boynumu vur. Hər dərdə dözərəm. Təki sən oğlundan narazı qalma.
Xosrov son dəfə sözünü deyib, yenə yerə sərildi. Onun bu hərəkətini görənlər riqqətə gəlib hönkür-hönkür ağladılar. Hönkürtü səsləri aya yüksəldi. Şah da onlara qoşulub ağladı.
O nazla bəslənmiş azyaşlı uşaq işlərində bax beləcə incə idi. Övladın taleyi ona yar olsa, ata da sevincindən bəxtiyar olar. Övladın sənə nə eləsə, onu öz övladından da görəcək.
Elə ki şah Hörmüz övladını belə zəkalı gördü, bildi ki, onun bu işi Allahdandır. Oğlunun başını öpərək onu oxşadı. Bütün qoşunun fərmanını ona verdi.
XOSROVUN BABASINI YUXUDA GÖRMƏSİ
Xosrov Allaha ibadət etdikdən sonra yatmağa hazırlaşdı. Çox yorğun olduğu üçün tezliklə yuxuya getdi. Xosrov yuxuda babasını gördü. O söyləyirdi:
– Ey nurlu günəşim! Dörd əziz şeyin əlindən çıxdı. Qoy dörd yeni müjdədən xəbər verim. Sənə elə gözəl yar olacaq ki, diyar ondan şirinini görməyib. Şəbdiz adlı yerişi iti və qıvraq olan qara atın olacaq. Əlinə şahanə təxt keçər. Sənə Barbəd adlı çalğıçı hədiyyə edəcəklər. Onun sayəsində məclisində zəhər şərbətə çevriləcək. Bunlar sənin üçün dörd daş əvəzində dörd qızıl, dörd muncuq əvəzində dörd gövhər olacaq.
ŞAPURUN ŞİRİNİ TƏRİFİ VƏ XOSROVUN ONA AŞİQ OLMASI
Xosrovun Şapur adlı rəssam bir dostu vardı. Məğribdən Lahura qədər tamam gəzmişdi.
Bir gün Xosrov Pərvizin önündə baş əyib yeri öpərək dedi:
– Aləm durduqca qarşında baş əysin! Aylar, illər ömründə xoş keçsin! Altı tağ cahanda çox gəzmişəm. Çox şeylər görmüşəm, çox şey sezmişəm. Dərbənd dənizinin bir sahmanında, dağlar yanında bir gözəl ölkə var. Qoşunu İsfahanacan yayılıb. Arrandan Ərmənə qədər onun fərmanına boyun əyirlər. Min bir dik qalası göy dağlardadır. Kim bilir, nə qədər xəzinəsi var?! Mal-qarası bütün dünyanı tutub, sayı quşdan və balıqdan artıqdır.
Hökmdarının əri yoxdur, özü məsud dolanır. Gecəsi, gündüzü xoş keçir. Adı Şəmiradır. Bu gözəl adın mənası böyükdür. Cürətdə kişilərdən geri qalmaz. Böyük olduğundan Məhin Banu adlanır.
Gün keçib yeni bir fəsil gələndə o, özünə yeni bir mənzil qurur. Gül fəslində mənzilini Muğanda, yay zamanı isə Ərmən torpağında qurar. Elə ki yay ötüb payız gəlir, Abxazda ov üçün kəmənd atır. Bərdənin havası çox mötədil olduğu üçün hər il qış fəsli bura gəlir. Dörd fəsli beləcə başa vurur. Vaxtını əbəs yerə keçirməz. Oyuna, şadlığa həvəs göstərir.
Bu zindana bənzər dünyada gözünə çıraq yalnız bir qardaşı qızıdır. O qədər gözəldir ki, sanki bir pəridir. Pəri yox, bir aydır. Başına kəlağayı bağlayan qəhrəman bir qızdır. Gözləri dirilik suyunu xatırladır. Gecəni aytək nurlara qərq edən bu gözəlin boyu gümüş xurma ağacı, saçları isə xurma dərən bir cüt zəncini xatırladır. Dodaqlarının dadı şəkər və xurmadan şirindir. Dişləri incidən daha parlaqdır. Cilalı əqiqtək dodaqları var. Cüt qara saçları burulmuş kəmənddir. Saçının qıvrımı canlar alır. Burnu sanki bir qılıncdır, o da bir almanı tən ortadan bölüb. Ay üzü yüz ipək örtüyü yırtıb, ancaq ayda olan ləkə onun üzündə yoxdur.
… Onu hər kəs yuxusunda görərsə, özü günəştək gözə görünməz. O bayram bəzəyi hilal qaşını başını vermədən kimsə görmədi. Üzü də, qoxusu da nəsrin kimi ətirlidir. Bu şirin dodaqlının adı da Şirindir. Özü isə Məhin Banunun canişinidir.
Ölkədə tanınmış gözəllər onun yanında fərman gözləyirlər. Düz yetmiş nəfər gözəl gecə-gündüz ona xidmət edirlər. Onların da hər biri hüsndə bir can tavanıdır. Onlara bədnəzər toxunmaz deyə üzlərinə əsla niqab örtməzlər.
… Gözəllikdə onları keçən olmaz. Qışı, baharı kefdə keçirirlər. Gücə qalsa, fil dişini, aslan çəngini qopararlar. Bir hücum çəksələr, Məğribdən Məşriqə aləm bir-birinə qarışar. Behişt huriləri şöhrət tapsalar da, onlar huri, bu yerlərsə cənnətdir.
Sərtövləyə bir at bağlanıbdır ki, onun tozuna heç külək də çatmaz. Dördnala qalxsa, xəyaldan tez gedər. Rəngi şəvə kimidir. Şəbdiz adlı bu atı Şirin İshaq kimi çox sevir. Atın ayaqlarında qızıl zənciri var. Bu dünyada nə Şirindən şirin bir insan, nə Şəbdizdən qara bir köhlən gördüm.
Elə ki söz bitdi, Xosrov bu söhbətdən çox narahat oldu. Qəlbi sevda və həyəcanla doldu. Bütün günü elə hey onu düşünməyə başladı.
Xosrov bir neçə günü belə keçirdi. Şapuru xəlvətə çağırıb düşdüyü sevdadan özü söz açdı. Dedi:
– Ey cavanmərd, vəfalı yoldaş! Mənim dadıma yet. Gözəl bir özül qoydun. Ustad kişisənsə, işi sona yetir.
ŞAPURUN ŞİRİNİ AXTARMAQ ÜÇÜN ƏRMƏNƏ GETMƏSİ
Şapur söz bilən idi. Xosrovun nə demək istədiyini anladı. Yeri öpərək dedi:
– Xosrov gərək daim şad olsun.
… Mən qələmlə naxış çəkən zaman Mani “Ərjəng”ini bir anda pozar. Adam başı çəksəm, hərəkət edər. Quş qanadı çəksəm, tez uçub gedər. Qəm yemə, bu işə bir çarə taparam. Bir an da olsun yubanmadan quşdan qanad, ceyrandan ayaq alaram. İnan ki, sevgilin də sənə yetər. Od kimi dəmirdə gizlənmiş olsa, gövhər kimi daşda bəslənmiş olsa, saf gövhəri daşdan, odu dəmirdən çıxarantək onu çıxararam. Səadət yar olsa, onu alar, Xosrovun əlinə salaram. Görsəm, gücüm çatmır, yubanmadan şaha xəbər çatdıraram.
Şapur belə deyib ayağa durdu. Yola çıxmaq üçün hazırlıq başladı. Yolda nə yatdı, nə dincəldi. Bir aya Şirinin yanına gəldi. O gözəllər yayın qızmar çağı yaşıl dağları məskən edərdilər.
Şapur gələn zaman otlar körpə idi. Mavi qayalar güllər içində idi. Orda ilk bahar min rəngə çalırdı. Dağların başındakı zümrüd xalı fikri, xəyalı heyran eləyirdi. Cərrum dağlarından Buğra çölünə qədər hər tərəf bahar gülünə bürünmüşdü.
ŞAPURUN ŞİRİNƏ XOSROVUN ŞƏKLİNİ GÖSTƏRMƏSİ
Gecə düşdü… Şapur çox gəzdiyi üçün yorulmuşdu. Ona görə də köhnə bir kilsədə özünə məskən saldı. Həmin yerin bilici qocalarına yalvardı ki, ona düzgün cavab versinlər. Desinlər görək, o gözəllər sabah hara gələcəklər? Hansı bulaq üstə, gülzara təşrif gətirəcəklər?
