Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. 4 т. / Избранные произведения. Том 4», sayfa 6

Yazı tipi:

Дүртенче күренеш

Нәфис туган авылына кайтып бара. Ул, «Казна күле» турына килеп җиткәч, анда кемнеңдер кармак салып утырганын күреп, янына бара.

Нәфис (танып). Һашим абый ич бу. Әйе, әйе. Гомер буе колхоз рәисе булып эшләгән Һашим абый. (Янына килеп туктый.) Исәнмесез, Һашим абый!

Һашим. Исәнмесез. Кунакка кайтып киләсеңме?

Нәфис. Әйе. Авылны күреп китим, дигән идем.

Һашим. Ярый, ярый… Акъяр әлегә үз урынында, таралып бетмәгән.

Нәфис. Таралмасын инде.

Һашим. Без эшләгәндә таралмады. Хәзер кулдан кулга күчеп, инвесторларга сатыла башлагач, тотрыклыгын җуйды. (Пауза.) Авыл хәзер, без эшләгәндәге кебек, миллионер колхоз түгел. (Кармагын тартып карый.) Дөньялар үзгәрде.

Нәфис. Шулайрак шул… Ярар, үзегез ни хәлләрдә яшисез? Балык эләгәме?

Һашим. Безнең хәлләр күл буенда кармак салып утырырга гына калды инде. Күпмегә барыр… Әлегә шушы чиста калган күлдә бераз балык эләккәнгә сөенәбез. Бер ике табалык булды.

Нәфис. Алай эләккәч, ярый инде ул.

Һашим. Булганы җитә… (Нәфискә борылып.) Газетада эшләп буламы соң?

Нәфис. Була.

Һашим. Байтирәкне мактый-мактый алга чыгарасың инде.

Нәфис. Кем белә инде… Мактасаң тимиләр, тәнкыйтьләсәң сүгәләр…

Һашим. Һе-е. Заманасы шулай…

Нәфис. Һашим абый! Менә сез күп еллар колхозда рәис булып эшләгән кеше. Хәзерге көндә иген күрсәткечләрен арттырып күрсәтергә тырышучылар бар. Сез шушы нәрсәгә ничек карыйсыз?

Һашим. Бик начар карыйм. Элек без һәр гектардан бер-ике центнер уңышны киметеп күрсәтергә тырыша идек. Дөресен күрсәткәч, бездән ул ипине дәүләткә саттыралар иде, мәҗбүри итеп… Хәзер кемнәрдер кемгә булса да ярарга тырыша.

Нәфис. Югары күрсәткеч, ялган дан, премия алыр өчен дә кирәктер инде?

Һашим. Шулай инде… Имеш, эшем кешесе, эшлеклелек күрсәтә. Контроль юк. Менә узган ел безнең Байтирәк районында гектарыннан кырык җиде центнер уңыш алганнар, диделәр. Шулкадәр уңыш булгач, нигә соң читкә чыгарга, терлек санын киметергә? Үзебезнеке артып калырга тиеш ләбаса. Бу минем башка сыймый…

Нәфис. Сөйлисе юк.

Һашим. Гаҗәпләнерлек бит, алтышар ай хезмәт хакы бирмиләр, ә алдынгыларны машина, мотоцикл биреп бүләклиләр… Тагын икенче нәрсә бар. Кайбер председательләрнең юбилеена, туган көннәренә машина бирәләр.

Нәфис. Шулай инде…

Һашим. Юкса ул машина колхозның ярты айлык хезмәт хакы. Машина алган председатель биш ай, бер ел хезмәт хакы түләмәгән, моның өчен аны судить итәргә кирәк… (Көттереп.) Тагын шул бар: беренче урынга чыккан җырчыга, көрәшчегә машина биргәндә, үзеңне ярлы дип әйтә аласыңмы? Шунысы гаҗәп: без ярлыланабыз, бүләк арта… Түрә үз-үзенә хезмәт хакы билгели. Шар каккан спортчыларныкын әйткән дә юк… Дөньяны алга җибәрүче интеллектуаллар, галимнәрмени..

Нәфис. Чамасыз кыланабыз шул… Байтирәк Сабантуйларына вертолёт чакыртабыз, парашютчылар очыртабыз, акча түләп җырчылар чакырабыз. Зуррак түрә киләсе булса тагын да арттырып җибәрәбез. Янәсе, акчаны спонсорлар түли.

Һашим. Әгәр район җитәкчесе алай итеп акча таба икән, кайсыдыр ки хуҗалыкны торгызсын, предприятие ачып җибәрсен. Байтирәк районы оешканга ничә ел? Бишме? Район администрациясе бинасын да корып керә алмый.

Нәфис. Аның каравы район җитәкчесе өченче йортын сала…

Һашим. Анысын булдыралар… Районның эшсез калган халкы шәһәргә йөгерә.

Нәфис. Шулай да без районда мәчетләрне шактый төзедек.

Һашим. Ул мәчетләрнең күпме файда китергәнен санап карарга кирәк әле. Ярар, мәчетләрне төзегәннән соң, кешеләр арасында әдәплелек, тыйнаклык арттымы соң? Җинаятьчелек күпмегә кимеде? Эчүчелек, наркомания беттеме? Дини кешеләр арттымы? Алар гаделлек, әхлак, намус хакында пропаганда алып барамы? Хәзер боларны белергә, нәтиҗә ясап карарга вакыттыр инде… Мәчетләр дә кирәк, ләкин алар да үз эшен эшләргә, рухи сафлыкны сакларга тиеш. Кемдер мәчеткә җыелган сәдака акчаларын үз хисабына салып тотмаска тиеш.

Нәфис. Нишлисең, нәфес дигәнең акчага котырынгач. Без барып җитәчәк якты киләчәк әлегә артка чигә төшә. Күп нәрсә шул акчага корылган. Акча ишекләрне ачтыра да, яптыра да. Хокук саклау органнарында эшләүчеләр дә кеше хәсрәтеннән, хәерченең күз яшеннән бизнес ясамакчы. Аларның отчёты буенча барысы да яхшы барса да чынлыкта наркомания, уен автоматларында уйнау чәчәк ата. Төрмәләр вак җинаятьчеләр, вак караклар белән тулган.

Һашим. Ата карак, акчалы наркобизнес төрмәгә бик эләкми дә ул. Сатылганнарны сатып ала. Ә кем акчага сатылмый?.. Ул кадәресен ачыклау кыен… Юкса илдә, җәмгыятьтәге чирләр азынмас өчен, әхлак проблемаларына, тәрбия мәсьәләләренә кыйблабызны тотарга кирәк… (Кармагын күтәреп карый.)

Нәфис. Һашим абый! Менә сез ничек уйлыйсыз, теге, илленче елларда Байтирәк районын бетерү дөрес булдымы?

Һашим. Дөрес иде. Административ команда системасын киметергә кирәк иде. Нәрсәгә артык чиновниклар, әрәмтамаклар?.. Патша вакытында Лаеш өязе булган. Ул моннан туксан чакрым гына. Без, хәзергесен әйтсәк, бер вакладык, бер бетердек, бер оештырган булдык. Районнарны эреләндерергә кирәк. Ә без ваклыйбыз. Ни өчен?

Нәфис. Нәрсә, Байтирәк районын оештыру чиновникларны арттыруга гына корылганмыни?

Һашим. Әйе, шулай дип саныйм.

Нәфис. Район булгач, ул дәүләттән аерым финанслана, мөстәкыйль эш итә, тегесен-монысын кора ала.

Һашим. Бу барыбер дөрес түгел. Байтирәктә элек тә больница бар идеме? Бар иде. Нигә шул больницаны бар булган кешеләрне кабул итәрлек итмәскә?! Хәзер акчасына килик. Акчаны районга каян алып бирделәр соң? Байтирәк районы эшләдемени ул акчаларны? Аны бит яңадан да шул республика бюджетыннан алып бирделәр. Бюджетта кем? Кем акчалары? Халык байлыгы, салымнары. Ни өчен аны Байтирәккә бирергә кирәк иде?

Нәфис (үзалдына). Түрәләрне баетырга.

Һашим (дәвам итеп). Мин шулай уйлыйм. Теге инвесторга, монысына җирне сатып, тупланган материал байлыкларны таратсак, авыл хуҗалыгы продукцияләре күпкә кимеячәк.

Нәфис. Ник?

Һашим. Инвестор, салымнан качып, үз байлыгын арттыру өчен генә тырышачак, эшсезлек артачак.

Нәфис. Бер оешкан районны бетерү килешерме соң?

Һашим. Мин районны бетерергә кирәк дип әйтмим. Әгәр дә без хуҗалыкларны таратып акча гына кайгырткан фермерларга бирәбез икән, ул үзеннән-үзе бетәчәк. Ул вакытта фермерларга, арендаторларга, корпорация вәкилләренә бернинди чикләү булмаячак. Менә эш кая бара! Ярар, районның роле нәрсәдә соң? Толкач булуда. Ул кем артта калганны карап торырга, аңа ярдәм итәргә тиеш. Начар эшлиләр икән, аларны кыздыру һәм башкалар. Ә инде җир башка милеккә – фермерларга күчсә, ул аңа әйтә: «Синең ни эшең бар миндә? – ди. – Күл – минеке, чишмә, урман – минеке. Мин – хуҗа! Мин теләсә нишләрмен, монда килеп нәрсәгә тыгыласың?» Хәзер районның роле кими. Аннары җир хуҗалары депутатлыкка да үз кандидатурасын гына сайлый, өстән кушып сайланган курчак депутатлар белән исәпләшми. Ул: «Миңа үз мәнфәгатьләремне яклый ала торган юрист, экономист депутат кирәк», – ди. (Пауза.) Менә сез аңлатып бирегез миңа, районны бүлү нигә кирәк иде?

Нәфис. Минемчә, ГКЧПдан соң, эшсез калган аерым партократларга, район оештырып, янәдән түрә кәнәфиен биләү өчен. Алар, халык исеменнән дигән булып, республика җитәкчеләренә хатлар язып мөрәҗәгать иттеләр. Район оештыру форсатыннан файдаланып, властька ия булу һәм баеп калу ниятеннән.

Һашим. Шул шул менә. Социализм, Совет власте вакытында кирәк иде толкач, өреп торучы. Партия кушканны эшләргә! Аны тормышка ашыру өчен кирәк иде райком. Хәзер фермерларга толкач кирәкми. Мин – аерым хуҗалык, ди ул. Район хуҗасы миңа нәрсә дип әйтә ала? Аның минем бакчамда ни эше бар? Димәк, без моңа кереп китәбез икән, район нинди хәлдә калып бетә… Элекке земство, өяз күләмендәге белгечләр авыл халкына ярдәм иткәннәр. Районнарның вазифасы җитәкче түгел, ярдәмче генә булып калачак. Мәсәлән, губерна земствосында тору өчен, кимендә аның ун мең акчасы, байлыгы булырга тиеш булган. Акчалыны сайлаганнар, сине, мине түгел…

Нәфис (елмаеп). Бүген дә акчасызларга депутатлыкка узу кыен. Ул кемгә кирәк? Акчага, байлыкка ирешү өчен, революция дә ясала… Акча – төп инструмент…

Һашим. Безнең заманда җиде кат тирен түгеп эшләүчегә, мул уңыш алучыга орден да, атказанган исеме дә тәтеми иде.

Нәфис. Сезгә тәтегән бит, Ленин орденын биргәннәр.

Һашим. Миңа ул Ленин орденын оятларына көч килгәч кенә бирделәр… Мин колхоз милкен үзләштермәгәч, турысын әйтә алдым. Ә менә райкомга ярарга тырышкан җитәкчеләр, гаепле булганнары дәшмәделәр. Тормышта шулай бит ул: әгәр кешенең гаебе бар икән, ул ялагайлана, гаебен төртеп әйттерәселәре килми. Ялагайлар – барысы да гаепле. Алар нәрсәнедер үзләштергәннәр. Кемнәндер нәрсәдер алганнар… Әйтик, берәүнең колхозы муеннан бурычта утыра, ә ул прокурор малаен күмәк хуҗалык җилкәсенә атландырып укырга җибәрә.

Нәфис. Сезнең чорда да булдымы шундый хәлләр?

Һашим. Булды.

Нәфис. Ул вакытта сезнең «миллионер» хуҗалык кассасындагы акчаларга «һөҗүм» ясарга тырышмадылармы соң? Акчаларны башка максатларга куллану өчен.

Һашим. Булды. Бирмәдем.

Нәфис. Ә сез рәислектән киткәч?..

Һашим. Районның авыл хуҗалыгы идарәсе начальнигы Идрис Юнысовка, хәзер ул – «Үзән» совхозында директор, районда йорт җиткерергә дип, өч йөз мең алдылар, кире түләү шарты белән. Тик бер тиен дә түләмәделәр.

Нәфис. Талау ысулы башланган инде. Сездән соң килгән колхоз рәисе акчаларны барыбер таратып бетерде, хет, үзегез эшләгәндә, бер тиенгә тир түккәннәргә тиешле хезмәт хакы түлисегез калган. Сезгә артык кысмырланмаска да кирәк булгандыр.

Һашим. Булгандыр инде. Аның чоры шундый иде… (Кармагын алып читкә куя.) Бүтән эләкми. Әйдә, бер чәй эчеп алыйк, тамаклар да кипте. (Сумкасыннан термос ала, пәрәмәчләр чыгара, Нәфискә дә суза.)

Нәфис. Рәхмәт. Ризыктан баш тартып булмас…

Һашим (чәен эчеп). Шушы күлгә килгәч, суга карап, тынычланып калгандай буласың. Үткәннәр искә төшә дә күңелдән сугыш зилзиләләре узып китә. Мине миналы кырлар ничек саклап калгандыр инде…

Нәфис. Әллә сез сугышта сапёр идегезме?

Һашим. Әйе. Анда күргәннәр һич онытылмый. Барысы да, шушы урман чишмәләреннән агып чыккан сулардай, «хәтер күленә» җыелган… (Пауза.)

Нәфис. Балыкка күптәннән йөрисезме?

Һашим. Байтактан. Бер юаныч бит ул кармак салу. Балыгы да ярап куя, җиңел ризык…

Нәфис. Юанычын юанычтыр да, хәзер бу җирләргә, чишмә-күлләргә чит хуҗалар табылырга мөмкин.

Һашим. Мөмкин генә түгел, Акъярны күрше район эшмәкәре, каладагы корпорация җитәкчесенә саттылар, халыкның пайга бирелгән җирләре белән.

Нәфис. Ничек соң, эшләр худка киттеме?

Һашим (көлеп). Талап бетерә яздылар инде. Элек булган техникаларны шәхси милкенә әйләндергәннәр. Берсе очсызга гына умарталыкны сатып алган, икенчесе икенче нәрсәне. Нишлисең, алдау, талау бара…

Нәфис. Сезнең чорда хет җаваплылык, контроль булгандыр ул.

Һашим. Мин хәзер контроль барын-югын әйтә алмыйм. Юктыр да инде ул. Хәзер бөтенесе нормадан артык тота. Хуҗалык рәисе бер сыерны дәүләткә сатса, икенчесен читкә озата. Сөтне дә карап тормыйлар. Саткан өчен беркемнең дә җәза алганы юк.

Нәфис. Ил буенча да башбаштаклык китте инде.

Һашим. Башбаштаклыкка да бер чик булырга тиеш бит. Турысын гына әйткәндә, кайбер җитәкчеләрнең намусларына көч килми, намуслары чирле…

Нәфис. Авыру җәмгыятьнең чире тиз тарала, диләр. Күрәсең, вөҗдансызлык, шайтан коткысына бирелгән туймас нәфес үзенекен эшли.

Һашим. Анысы да бар. Илдә чимал сатып кына ерак барып булмыйдыр ул…

Нәфис. Һашим абый! Миңа калса, әхлак, тәрбия, аң үсеше җитешмидер инде… Менә сез акчалы чиновникларның властька, депутатлыкка омтылуларына ничек карыйсыз? Гәрчә аларның теге яки бу гөнаһларына карамастан…

Һашим. Начар дип уйлыйм. Гомумән, мондый яман чир халыкта, байлар белән ярлылар арасында ризасызлык тудыра. Минемчә, депутатлыкка кандидат кешене регистрациягә алганчы, иң башта медкомиссия аша аның психикасын, акыл камиллеген, сәләтен белергә кирәк. Мандат тикшерүен җентекләп уздырырга. Ул нинди кеше? Үткәне ничек? Ул депутат булып эшли аламы? Криминаль группаларда булмаганмы?

Нәфис. Аның өчен махсус закон кирәк бит.

Һашим. Думада шул законны алар үзләре чыгарырга тиеш. Президент чыгарырга.

Нәфис. Шулай булмаганда?

Һашим. Аннары дәүләт җитәкчелегендә дә үз мафиясе чәчәк атачак.

Нәфис (үз-үзенә). Инде атмый микән ул?.. (Пауза.) Һашим абый! Менә без, кайчан да булса, үз дәүләтебезгә ирешә алырбызмы икән?

Һашим. Мөстәкыйльлеккә омтылыш, аңа әзерлек эшләре алып бару киләчәк өчен кирәктер дип уйлыйм. Шулай да… Ярар, суверенитетка карап хезмәт хаклары вакытында түләндеме? Пенсияләр вакытында бирелдеме? Юк. Суверенитетка карап караклык, бандитизм кимедеме? Эчүчелек, наркомания кимедеме? Юк. Чикләнгән телебез үстеме? Без барыбер кемгә булса да сатылабыз…

Нәфис. Бу сатылудан, яраклашудан котылып булмыймы? Кайчан да кайчан без кулыбызга эләккән балыкны кире җибәрүдән туктарбыз?!

Һашим. Өстән әмерне кем ничек бирә бит? Милләтләргә тигез караш тудырылса, бәлки… Вакыт күпме инде?

Нәфис. Унберенче ярты.

Һашим. Миңа да кайтыр вакыт җиткән. Хәзер бергә китәрбез, машинаны тегендәрәк, яр читендә калдырган идем…

Һашим белән Нәфис җыенып китәләр, пәрдә ябыла.

Бишенче күренеш

Район хакимияте башлыгы үз бүлмәсендә сайлау алды уңаеннан хуҗалык җитәкчеләренә күрсәтмәләрен җиткерә. Рәсим Юлаевич өстәл артында урынбасары Сибгатуллин белән янәшә утырган. Сәхнә читендәге урындыкларда хуҗалык рәисләре дә бар. Бер читтәрәк район газетасы мөхәррире Нәфис тә кулына блокнотын тотып утырган.

Тукбаев (басып). Җәмәгать! Мин бу чыгышка өч көн әзерләндем, репетиция ясадым… Әгәр дә кем дә кем бу сайлауларда Эльс Елесевка каршы тавыш бирә, димәк, ул кеше безнең Байтирәк районын яратмый. Безнең район – ил масштабында бер бөртек кенә. Шуңа да карамастан безгә йөзебезне кызартырга ярамый, әйткәнне үтәргә кирәк. Өстә безнең район өчен тырышалармы? Тырышалар. Акчасын бирәләрме? Бирәләр. Министрлыклардан да, экология фондыннан да, тегеннән дә, моннан да. Безне бер җирдән дә борып кайтармыйлар. Моны сезгә аңларга кирәк. Минем берегезгә дә каршы килгәнем булмады. Ә сез узган сайлауларда миңа каршы килдегез. Моңарчы булган аракы чиратларын, бер кап чәйне икегә бүлгән көннәрне онытсагыз, коммунистлардан Югановны сайлагыз… Үзгәртеп кору вакытында кем начар яши башлады? Аңлагыз… Чәчәк апа тик ятмый, ул – коммунистлар партиясенең ышанычлы вәкиле. Узган сайлауларда монда утырган кешеләрнең барысын да сыртына салды. Юкса ул хаклы да түгел… Эльс Елесевка альтернатива юк! Исемлектә ике кандидатура бара: Юганов һәм Елесев. Сүз Елесевны сайлау турында гына бармый, демократияне сайлыйбыз!.. Кем коммунистлар яклы, рәхим итеп, Югановны сайлагыз! Ләкин миңа кыю итеп әйтегез. Чәчәк апа әйтте бит. «Я – за Юганова!» – диде. Басыгыз да әйтегез. Ул чагында сез минем командада була алмыйсыз… Мин кистереп әйтәм: «Мин – демократия өчен!»

Нәфис (үз-үзенә). Димәк, Тукбаев өстән катгый күрсәтмә алган. Ул Хан Баевич йөкләмәсен ничек үтәргә тырышмасын инде?

Тукбаев (тавышын күтәрә төшеп). Йокласагыз булмый. Узган сайлауларда милиционерлар пистолетларын тотып йоклады. Мин аларны сәгать өчтән торып уяттым. (Пауза.) Чәчәк апа ишеләр йокламый. Алар һәр ишекне кагалар, керәләр, аңлаталар. Антипропаганда алып баралар! Алар бер кесә борчак өчен утырткан көннәрне онытканнар. Безнең авылның амбар мөдире Ширин абый бар иде. Ул: «Ашлыкны кесәләренә яшермәделәр микән?» – дип, хәтта хатын-кызларның бөтен җирләрен дә капшап карый иде. Ә безгә, амбарга керсәң, сыртыңа таяк төшә. Шуларны сагындыгызмы? Эльс Елесевны сайларга кирәк түгел чагында киресен эшләүчеләр дә булды… Хәзер сәясәт үзгәргәч, Үзәк белән мөнәсәбәтләр яхшыргач, алар безгә ярдәм итә башлагач, шул казанышларны бер көндә юкка чыгарып ташлыйкмы? Менә килер коммунистлар, табышларны урталай бүлә башларлар… Әйтерләр, Байтирәкнең «Сельхозтехника» урамындагы Горячевка: «Монда синең бер йортың бар, Суширмәдә ике катлы икенче йортың кукраеп утыра, анысын Шишкановка бирик, аныкы начар икән», – диярләр. Бу сезгә дә, миңа да кагыла..

Нәфис (үз-үзенә). Кагыла шул… Сез дә бит шул партиянең ышанычлы вәкиле, почётлы гражданины идегез. Җил авышкач, кыйблагыз үзгәрде дә куйды. Җил тагын авыша калса, партбилетыгызны кире шүрлектән эзләп табарсыз әле!..

Тукбаев. Мин күп илләрдә булдым. Америкада да, Румыниядә дә, Финляндиядә дә, Австралиядә дә. Барысын күрдем. Социализмда яшәү дөрес булса нигә без Канадага, Швейцариягә караганда яхшырак яшәмибез? Алар безнең кебек кенә эшләми, плюс бишлегә эшлиләр, плюс унлыга яшиләр. Менә сезгә дөрес юл – демократия!.. Бу сайлауларда ничек кенә кыен булмасын, мин дә үземчә «сайлау» уздырырга тиешмен… («Инеш» колхозы рәисенә мөрәҗәгать итә.) Әсгать Зәкиевич! Син аңладыңмы кем икәнеңне?

Әсгать (урыныннан торып баса). Аңладым, Рәсим Юлаевич, аңладым. Малаем туса, «Эльс» дип исем кушачакмын…

Тукбаев. Нәрсә, нәрсә? Син кушарсың… Кара аны!.. (Пауза.) Кичә безне җыйдылар. Наратлык районы башлыгы әйтте: «Өченче числода район иптәш Эльска сиксән процент тавыш җыймаса, күрсәткән хезмәтләремә карамастан, мин дүртенче числода эштән китәчәкмен», – диде. Тавыш бирмәсәк, мин дә өчесеннән соң эшкә чыкмыйм. Сәнәк тотып эшләячәкмен… (Пауза.)

Нәфис (үзалдына). Тоттырырсың Тукбаевка сәнәк! Властьның «тәмен» белеп, «Мерседес»ка менеп атлангач… Тәмле ашаудан биздерерсең байны. Сәнәк тотарга теләсәң, болай еландай өтәләнер идеңме?

Тукбаев. Димәк, мине халык хөрмәт итми, мин үземне раслый алмыйм, недостойно дип саныйм. Өченче числода сиксән процент тавыш җыймасам, мин бер минут та эшләмәячәкмен. Вәт шулай, Әсгать Зәкиевич… Кем демократиягә каршы, ул кеше монда утырып торырга тиеш түгел… Мин сезне минем партиядә дип саныйм… «Әгәр дә рәис оятсыз чиновник икән, сайлау участогына кешеләрен китерә алмаган икән, сыерларыннан егермешәр килограмм сөт сауса да, өчесенә кадәр эшендә тотмаска», – диделәр. Мин ант итеп кайттым. Миңа барысын да әйттеләр: «Акча сораганда әйбәт сорыйсың бит син», – диләр. Миллионлап акчалар алып кайтабыз. Юмалый-юмалый, юа-юа… Министр Башаров артында әйтәләр: «Акча сораганда безнең белән, ә сайлауларда икенче җыр җырлый», – дип. Аппараттагы Фәрзи Морзаевич та: «Акчаны Югановтан сорагыз», – дип әйтә, ди… Менә шулай. Бу – бик җитди эш! Әгәр бу сайлауларны лаеклы уздырсак, яшәргә өметләр зур… (Кабынып китеп.) Коммунистлар килсә «Мерседес»та йөрерсез аннары. Юк, берегез дә йөри алмас, бер кем дә! Без «Мерседес»ларны әкренләп әле беребезгә, әле икенчебезгә сатып алдык… (Кульяулыгы белән тирен сөртә.)

Нәфис (үзалдына). Алдыгыз шул, алдыгыз. Әле дә ала торасыз… Буразнага бөкресен бөккән колхозчыга хезмәт хакы түли алмасак та. Җәяү йөргән мөхәррирең яныннан да «Мерседес»та туктамый гына выжт итеп узып китәсез. Нишлисең, «демократия»…

Тукбаев. Юганов килсә, ул машиналар беркемдә дә калмаячак. Шулай бит, Алия Тутаевна?

Купшыланып утырган Байтирәк авыл Советы рәисе Алия, үзенә игътибарны зур дәрәҗә санап, торып ук баса.

Алия. Бик дөрес әйтәсез, Рәсим Юлаевич. Мин сезнең фикерләрегез белән йөз дә ун процентка килешәм… Хак сүзгә җавап юк, диләр. Сүзләрегез алтын, бик тә үтемле аңлатасыз…

Тукбаев (бераз канәгать кала төшеп). Ирешкәннәрне бетерергә калгач, бер атна җитә ул… Аннары күтәреп йөрерсез акчагызны, «бер шешә аракыга малайны өйләндерәм» дип. Атналар буе чиратта торырсыз. Тордык бит, шуларны сагынасызмы?.. Аңлагыз, тагын коммунистлар килсә, бер ун елдан мәчет тә калмаячак. Күпме татар, мөселман баласын сөннәткә утырта алмый азапланды. Болар күңелле әйбер түгел. Шул көннәрне сагынасызмы? Аңлагыз, болар миңа кирәк түгел, мин «коммунизм» чорында да начар яшәмәдем…

Нәфис (үз-үзенә). Ярашкан бай начар яшимени ул?..

Тукбаев. Аңлагыз, власть җиңелми ул!.. Власть – Елесевта! Ул җиңелмәячәк! Әгәр без аны сайламасак, безнең республика рейтингы төшәчәк. Сайлау нәтиҗәләрен карыйлар да беләләр: кем кызыл зонада, кем яшелдә? Моны өстәгеләр күрә. Кызыл зонага эләгәсегез киләме? (Пауза, дәшүче юк.) Без чак кына кызыл зонадан чыктык. Сез бүген кызыл зонада йөргән булыр идегез… «Коммунизм» чорында двигательсез УАЗлар сатып алдык. Тегесе-монысы булмады. Үзебез, тормышыбыз яхшы, дидек. Ә чынлыкта яхшы яшәдекме соң? Кем «демократия»гә каршы, ул монда утырып торырга тиеш түгел. Без монда Чәчәк апаны чакырмадык. Аларның коммунистлар партиясе бар, бүтән урында җыела торган…

Тукбаев роно мөдиренә төбәлә.

Ярми Хәмитович! Теге «атказанган» Расихыңа әйт, махмырдан айнысын. Ул сәгать тугызга кадәр йоклап, аннары дәрескә кереп чыккан булып, селкенеп йөреп кенә булмый. Аңа «глава» акча алып кайтсын, хоккейчыларга – форма. Ә ул сәясәттә уйнап, шикаять язып ятсын. Имеш, президентлыкка тегесен дә, монысын да сайламыйбыз. Забастовкага өндәп, дөнья бутап ята. Имеш, хезмәт хакына аракы биргәннәр, теге дә бу. Ну и что водку дали? Акча район бурычын түләргә китте… Ул акчага барыбер кибеттән аракы аласыз бит… Расихыңа әйт, теләсә кемне алыштырсак та, берни үзгәрмәячәк… Һәрберсенең гөнаһы муеннан… Ә без сезне дә, Ярми Хәмитович, кызганабыз… Син дә әүлия түгел. Акча сорарга гына булдырасың. Үзегез акча табарга өйрәнмәгән. Ә мин сезгә ялынам, кайда нинди мөмкинчелекләр бар икәнен аңлатам… Син соң министрыңның туган көнен беләсеңме? Әгәр дә максатыңа ирешәсең килсә, хуҗаңның вкусын, нәрсә ашарга, нәрсә кияргә яратканын да һәм, бүләк алып, хатынының да күңелен күрә бел. Бүләк – акча ул!..

Нәфис (үзалдына). Бу кадәр чын сәүдәгәр булып туарсың икән. Акча дигәндә саташыр дәрәҗәгә җитәрсең…

Тукбаев (дәвам итеп). Хуҗаларыгызны кунакка чакырыгыз. Кеше күңелен күрә белергә кирәк, күчтәнәчен тыгып җибәрергә, телевизорынмы, башкасынмы! Ә сез тычкан тотмый торган мәче кебек кенә йөрисез. Күз сукырайган, колак томаланган… Космоска менәргә кушмыйм бит?.. Базар ул кемнең нинди трусик кигәнен дә белергә тиеш. Ә акча күп ул, күп, аңа кул гына җитми… Безнең «Чишмәлек» кунакханәсенә кайтып, кунак булып киткән түрәләрдән дә аз дигәндә дә файда кала. Әле узган атнада гына бер миллион алдык. Ә син, Ярми Хәмитович, безнең «Чишмәлек»тә сыйланган кунагың турында: «Ашаган хисабын үзенә илтеп бирәм», – дигәнсең. Күрәсезме? Ну, настолько серые люди… Кунак килгән, аннан күп нәрсә тора, ә ул?.. Тәгәрмәч майламыйча гына бармый. Майлый да, юмалый да, әзрәк алдый да белергә кирәк… Ник эшләмибез, Ярми Хәмитович? Минем акырганны көтәсезме? Бик матур минем тавыш… Миңа өстәгеләрнең һәр имзасын, печатьле кәгазен алыр өчен бер пот тоз ашарга кирәк…

Нәфис (үз-үзенә). Әйе, акчасы булган кешегә бар. Миллионнар белән эш иткән монополист-чиновникларда да нәрсә генә юк. Үзара акчаларын бүлешеп туя алмыйлар…

Тукбаев. Мөмкинлекләр зур, аеруча безнең районда. Рәхмәт демократиягә!.. (Йөренә, мөхәррир Нәфискә текәлеп кала.) Нәфис абый! Син «бөек» редактор, ничек кенә акыллы булма, «коммунизм»да синең бернәрсәң дә юк иде. Не имел. Үзгәртеп кору килгәч, сиңа Байтирәктә яңа фатир бирелде. Редакциягә машинасын бирергә торабыз. Рәхәтләнеп яшисең, «глава»ны да, теләсә кемне тәнкыйтьли аласың. Менә нәрсә ул демократия! Сиңа, Нәфис абый, коммунистлар чорында хәзерге кебек яшәргә ирек бирмәсләр иде. Сине бик тиз урыныңа утыртырлар иде, нибары унике сәгать вакыт бирерләр иде. Һәм син районнан йөгерә-йөгерә чыгып китәр идең. Котылдым болардан, дип. Андыйлар күп булды. Кто против района работал, ему 12 часов времени дали, он уходил бегом из района… Син безгә каршы эшлисең. Газетаңда Шәмсиев мәкаләсен ник бастырдың? Ул мәкалә демократик сайлауларга каршы язылган. Имеш, сайланачак президент яшь, белемле, акыллы булырга тиеш. Имеш, бу президент пенсионерларның кассага салган акчаларын юкка чыгарды. Имеш, Елесев, ил экономикасын күтәрмәсәм, рельска ятам, дигән, алдашкан… Ну, шундый җаваплы чорда мондый мәкаләне кем бастыра? Кая демократияне яклаган мәкаләң?.. Мин сине кисәттем, тагын да кисәтәм. Безнең партиягә эшләмәсәң, кит бар, тотмыйм…

Сибгатуллин (Тукбаев сүзен хуплап). Нәфис абый! Шушы яшькә җитеп, сиңа акыл утыртырга вакыт инде. Синең ул өч тиенлек мәкаләң кемгә кирәк иде? Син Шәмсиев мәкаләсен газетаңда бастырып, безгә дә, үзеңә дә зыян иттең. Мин ул карт корреспондентны яхшы беләм, күптәннән языша. Аңа ничек тә ярый. Аның инде башындагы «шөрепләре» бушаган. Шизофреник бит ул…

Нәфис. Анысын белмим, Фаил Минһаҗевич, корреспондент язмасы аша авторга диагноз куярга табиблык белгечлегем юк…

Сибгатуллин. Ну син, Нәфис абый, сүзеңне йөз сиксән градуска борасың да куясың. Алай булмый бит инде, сәясәт уен түгел. Рәсим Юлаевич белеп әйтә, уйла!..

Тукбаев (Нәфискә дә ишарәләп). Фаил Минһаҗевич! Әгәр дә безнең район өчен кем эшләргә теләми, тот должен открыть другую газету. «Байтирәк хәбәрләре»н түгел, бүтән газетаны, башка исем табып чыгарсыннар. Бүтән җирдән финанслана торган. Нәфис абый безнең машинага утырып йөрергә җыенмасын. Бу – минем соңгы сүзем. Газета – безнеке, газетага без язасы килгән әйберне генә язабыз. Кем теләми, икенче газета ачыгыз. Башканы, Югановныкын, аның партиясенекен. Пусть ул «Социалистический» или «Впереди – коммунизм» булсын, яки «Юный Юганов» дип аталамы? Ләкин газета, акчаны миннән алып, безгә каршы эшләргә тиеш түгел… Газета – безнең уң кул. Нәфис абый! Сез демократиянең нәрсә икәнен газета аша аңлатырга тиеш… Дөресме, Алия Тутаевна?

Алия (торып ук басып). Бик дөрес, Рәсим Юлаевич! Сүзләрегез барысы да хак. Моннан да артыгын төшендереп берәү дә әйтә алмас… (Утыра.)

Тукбаев. Менә калганнар аңлап җиткерделәр микән? Мин шуны белергә телим. Әйе, демократия безгә иң мөһимен бирде. Әгәр без туксан биш проценттан ким тавыш бирсәк, димәк, без нормаль кешеләр түгел… Аңладыгызмы? Мин калада бер кеше белән очраштым, ул – үзе дә зур начальник. Аны әтисе ярты яшьтә чакта ук ташлап киткән. Һәм ул хәзер шул әтисенә булышып яши. Биографиясен белгәнгә, кызыксынып сорадым: «Син ул әтиеңне ничә ел күрми үскәнсең, ул сиңа булышмаган…» – дидем. Ул әйтте: «Рәсим! – диде. – Әти миңа иң кадерле нәрсәне – тормыш бүләк иткән!.. – диде. – Калганын үзем табарга тиеш» – ди. Безгә дә демократия иң кадерле нәрсәне – Байтирәк районын бирде… Әгәр без туксан биш проценттан ким тавыш бирсәк, димәк, без нормаль кешеләр түгел… Миңа түгел, егетләр, дәүләт Советына кирәк… Безне дә анда фильтр аша уздырып чистарттылар. Өченче числода индикатор күрсәтәчәк: кемнеке яшел яна да, кемнеке – кызыл!.. («Инеш» колхозы рәисенә мөрәҗәгать итә.) Әсгать Зәкиевич! Син көлмә, яхшы итеп карасаң, синең «Аудио»дан да кара еланнар чыга… Вексель, акча кирәк булганда, төнге сәгать уникедә дә килеп уята идең… Монда ничә килограмм сөт саву, процентлар мөһим түгел. Өченче числода «Инеш»леләр нинди төс алыр?

Әсгать. Яшел төс алырбыз, Рәсим Юлаевич, ышанып әйтәм…

Тукбаев. Утыр. Болар дежур сүз булмасын… Егетләр! Райондагы пенсионерлар белән дә эшләргә кирәк. Билгеле, пенсионерлар бизнесменнар кебек бай була алмый… Чем богатые бизнесмены, тем богатые будут пенсионеры…

Нәфис (үз-үзенә). Тот капчыгыңны! Бүгенге байдан, бизнесменнан шәфкать көтәрсең, бар! Аны эчтән туймас нәфесе кытыклап тора… Депутатлыкка сайлана калганда, «сәдакасын» вәгъдә итәргә мөмкин. Аннары ул үз даирәләрен генә кайгырта…

Тукбаев. Дөрес, пенсионерларны бизнесменнар белән чагыштырып булмый. Бизнесмен «Жигули»да барса, пенсионер «Запорожец»та элдертә, бизнесмен «Мерседес»та барса, тегесе ««Жигули»да тәгәри. Менә шулай, егетләр, тигезләп булмый… Халык белән сөйләшә белик!.. (Пауза.) Менә мин, Алия Тутаевна, сайлауда бюллетень кәгазен алгач, име, кабинага кермим, туры урнага ташлыйм. Нигә кирәк ул? Кем керә, я так буду думать: «Әнә моны эчендәге «еланнары» кытыклый, аларны кабинага чакырды», – дип. Аңладыңмы, Алия Тутаевна? Сез керәсезме кабинага, әллә кермисезме?

Алия, итәгенә ут капкандай, тизрәк җавабын бирергә ашыга.

Алия. Аллам сакласын! Юк, кермим, Рәсим Юлаевич. Нигә анда кереп торырга? Хаҗәте юк аның… Сез бик белеп әйтәсез, сүзләрегез алтынга тиң… Юк, мин кабинага кереп тормыйм.

Тукбаев. Менә рәхмәт… Әле син кермәү генә әйбәт түгел ул, сезнең белән бер кеше дә кермәсә, ул чагында безнең район күрсәткечләре яшел чыгар…

Тукбаев фикерләре белән килешмәгән урынбасар Фаил Минһаҗевичның чырае сытыла.

Фаил. Сайлау алай булмый бит инде ул, Рәсим Юлаевич…

Тукбаев. Юк, Фаил Минһаҗевич, менә син кара әле. Анда, өстәлләр артында, егерме кеше утыра. Әйе, менә мин кабинага кереп тормыйм. Исбатлар өчен, бюллетеньне алам да бөтен кеше алдында теге коммунистны сызып куям да урнага ташлыйм. (Карашын калганнарга күчерә.) Кем шикләнә, шул кабинага керә. Шуңа күрә өченче числода ачык уен уйнаячакбыз, телевизордан карап, күзәтеп торачакбыз. Кем керде, кем кермәде? Кергән кешегә сорау билгесе, зур тамга куела… Әнә «великий» редактор керсен…

Нәфис. Рәхмәт хөрмәтегез өчен, бу кадәрле тырышлыкларыгыз бушка китмәс инде…

Тукбаев. Наил Минһаҗевич! Сайлауларда чтобы Эльс Елесев прошёл… (Җитәкчеләргә.) Районда мы пока творим. Шулай булгач, әгәр сәяси корбаннар буласыгыз килмәсә уйлагыз… Халыкка матур итеп аңлатыгыз. Монда мин кычкырган кебек түгел. Аларны эштән алам дип тә куркытып булмый… Аңлаган кешегә аңларлык булгандыр… Аннары, Фаил Минһаҗевич, акча мәсьәләсен карап бетер. Службаларга чык. Сайлау технологиясен аңлат, информация плакатларын кара, дежур булдыр. Хокук саклау органнарына чык! Һәркем үз урынында булсын!.. (Җитәкчеләргә.) Җәмәгать! Мин сөйләгәннәр аңлаган кешегә аңларлык булгандыр. Соңгы сүзем шул: сайлауларны на уровне уздырыйк, минем сүзем бетте.