Kitabı oku: «Altı il Dəclə-Fərat sahillərində», sayfa 2

Bağdadın taksi sürücüləri bəlkə də dünyanın ən inti- zamsız və ən bəxtli sürücüləridir. Maşını neçə istəyirlər elə də sürürlər. Harada istəyir əyləyir, adam götürüb düşürürlər. Hətta maşını iki yolayrıcında, körpünün üstündə, yolun ortasında da saxlayırlar. Lakin bu laqeydliklə yanaşı, hərbi maşınlara hər yerdə yol verirlər. Çünki onların sürücüləri daha naşı olurlar.

Taksi sürücüləri ilə bağlı bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm. Yaxınlaşıb xəbər alanda ki, «Məni fılan yerə apararsanmı?», mütləq «ələ-ayni» – «gözüm üstə» deyəcəklər. Elə ki maşına mindin soruşacaqlar:

«O dediyin məhəllə, o küçə Bağdadın hansı rayonundadır?» Onu da qınamalı deyil, çünki burada bizim mikrorayonlarda olduğu kimi, ya əksər küçələrin adı yoxdur, ya da onu heç tanıyan. Gərək özün kömək edəsən, yoxsa uzun müddət axtarmalı olacaq. Elə sürücülər də var ki, nabələd olduğunu bilsə «işin bitdi». Səni gəzdirəcək, gəzdirəcək, sonra iki-üç qat artıq pul alacaq.

Şəhərdə diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də səs-küyün həddən artıq olması idi. Burada maşınların siqnal verməsi qadağan edilməyib. Bağdadda bütün ölkələrdən gətirilmiş hər cür siqnallar vardır. Maşınların səsi gecə-gündüz şəhəri başına götürür. Elə bil sürücülər siqnalın xəbərdarlıq üçün icad olunduğunu yaddan çıxarıblar – ondan özünü göstərmək, başqalarının diqqətini cəlb etmək, polis nəfərini, avtomobil müfəttişini salamlamaq, və ya da elə-belə, kef üçün istifadə edirlər. Ən çox da toy vaxtı maşınların küçələrdən keçərkən verdikləri uzun-uzadı siqnallar qulaqbatırıcı olur.

Gecə namazı vaxtı azan səsi də böyük narahatlıq yaradır. Çünki məsciddə maqnitofon qurur, səsini axıra qədər qaldırırlar. Ondan sonra, elə yuxuya gedər-getməz arabayla neft satanlar çəkiclə tənəkəyə döyərək küçə-küçə gəzir, yatmağa imkan vermirlər. Bundan sonra isə «həlib, həlib» (süd), «tamata, tamata» (pomidor), «fəvaki, partaxal» (meyvə, portağal), «abu ətiq» (cır-cındır), «kamis ətiq» (köhnə köynək) deyə-deyə kiçik arabalarla küçələri gəzənlər gəlirdilər.

Gündüzlər isə küçələrdə əlində radio və ya maqnitafonla özü istirahət edib başqalarının rahatlığını pozan gənclərə tez-tez rast gəlirsən. Elə bir mağaza, yeməkxana tapmazsan ki, orada ya radio, ya maqnitafon, ya da televizorla musiqi bizim bəzi toylarımızda olduğu kimi, var gücü ilə səslənməsin. Musiqiyə o qədər adət ediblər ki, onu eşitməyəndə elə bil nəsə çatmır, nəsə itiriblər. Sanki musiqi ilə yaşayırlar. Ədalət naminə demək lazımdır ki, ərəb melodiyaları, ərəb nəğmələri qəmi, ələmi unutdurur, axıcılığı, şuxluğu və oynaq ritmləri ilə adamı sehrləyir.

Odur ki, böyük-kiçik – hamının kiçik tranzistoru olur. Restoranlarda televizor qoyulub; yeyib-içənlərin kefini daha da durultmağa, onları daha da şənləndirməyə çalışırlar. Az qalıb ki, gözlərini ekrandan çəkmədən nahar etməyə imkan verən, önündə yemək qoymaq üçün sini olan qollu stullar düzəltsinlər. Onsuz da az hərəkət edən, idmanla az məşğul olan iraqlılar XX əsrin bu möcüzəsinin əsiri olmuşlar. Ünsiyyətin, qonaqpərvərliyin, şirin söhbətin, köhnə adət-ənənələrin «düşməni» olan televizoru bir çox Avropa və Amerika evlərində qonaq otağından kənar etdikləri halda, İraqda ona qonaqlıq zamanı da baxırlar.

Burada uşaqların başqa əyləncə vasitələri çox az olduğundan, onlar da vaxtlarının çoxunu ekran qarşısında keçirirlər.. Çox vaxt bu, uşaqların görmə qabiliyyətlərinin zəifləməsinə, əllərini çənəsinə dirəyib uzun müddət televizora baxdıqlarından bəzisinin çənəsinin əyilməsinə, həmçinin dünyagörüşlərinin, tərbiyələrinin korlanmasına gətirib çıxarır. Odur ki, televizoru «üçüncü valideyn» adlandıranlara haqq qazandırmamaq olmur. Televizorun səs-küyü bir yana, insan özü də hiss etmədən onun əsiri olur və bütün işdən-kənar vaxtını ona qurban edir.

Son vaxtlar adamların rahatlığına, səhhətinə mənfi təsir göstərən səs-küyə qarşı mübarizəyə başlamışlar. Radio və televiziya ilə verilişlər təşkil olunur, qəzetlərdə məqalələrlə çıxış edirlər. Jurnalist Cəmil əl-Cəburi «Sadəcə fikir» adlı məqaləsində Fransada baş vermiş bir hadisədən danışaraq göstərir ki, Parisdə ortayaşlı bir qadın avtobusda gedərkən əlində tranzistor olan gənc onun yanında əyləşib rahatlandıqdan sonra radionu ucadan səsləndirir və sərnişinlərin dincliyini pozur. Qadın radionu alıb yerə vurur. Bu, camaatın ürəyindən olur. Hamı onun tərəfini saxlayır. Cavan oğlan qadını məhkəməyə verir. Məhkəmə qadına bəraət qazandırır.

Müəllifin fikrincə, İraqda da səs-küyə qarşı mübarizə aparmaq vaxtı çatmışdır. Səs-küyə səbəb olanlara qarşı ictimaiyyət mübarizə aparmalıdır. Sürücülər, mağaza, yeməkxana, çayxana və toy sahibləri camaatın rahatlığı qeydinə qalmalıdırlar.

«Eybsiz gözəl olmaz» – demişlər. Bütün bunlarla birgə, Bağdad həqiqətən gözəl şəhərdir. Burada adamı valeh edən, şəhərə əfsanəvi gözəllik verən xurma ağaclarının sayı-hesabı yoxdur. Ölkədə olan xurma ağaclarının xeyli hissəsi Bağdaddadır.

Bağdadın xurma bağlarını gördükdən sonra Azərbaycan xalqının milli qəhrəmanı Koroğlunun «Bağdad səfəri»ndəki müqayisə və mübaliğəni daha yaxşı duydum: «Koroğlu baxanda gördü Bağdad bağlarında xurmaların sayı var, amma dəlilərin sayı yoxdu».

İraqda yaşayan azərbaycanlıların bayatısı da Bağdad xurmalıqlarından söz açır:

 
Bağdadda xurmalıxlar.
Suda oynar balıxlar.
Nə böylə sevda olsun,
Nə böylə ayrılıxlar.
 

Bağdadın şəninə gözəl sözlər deməkdə məqsədim heç də onu sevdirmək üçün tərifləmək deyil. Buna ehtiyac yoxdur. Həm də Şekspir demişkən:

 
Eşqimi tərifləyib heç kəsi aldatmıram,
Çünki məhəbbətimi kimsəyə mən satmıram.
 

İRAQIN BU GÜNÜNDƏN ETÜDLƏR

Qədim yunanlar İraqı Mesopotamiya – «iki çay arası» adlandırmışlar. Müasir İraqın ərazisi Dəclə və Fərat çayları hüdudlarından kənara çıxsa da, ölkə indi də Mesopotamiya kimi tanınır… Dəclə (1718 km) və Fərat (2300 km) çayları indi də Türkiyə dağlarından baş alaraq gəlir, gah iti, gah da lal axaraq, əkiz bacılar kimi «sallanaraq» bütün ölkədən keçir və Mesopotamiyaya həyat verir.

Ərəb dilində «sahil», «çay sahili» mənasında işlənən «İraq» sözünün də bu çaylarla bağlı yarandığını göstərirlər. İraqın əhalisi 13 milyon nəfərdir. Əhalinin 75 faizi ərəblərdir. Sonra kürdlər, daha sonra isə türkmən adlandırılan azərbaycanlılar gəlir. Ölkədə 250 min xristian və şimalda kürdcə danışan, lakin öz dinləri olan 60 minə qədər yezidi kürd yaşayır.

İraq strateji cəhətdən mühüm ərazidə yerləşir. Şimalda Türkiyə, şərq və şimal-şərqdə İran, qərb və cənub-qərbdə Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, İordaniya, cənubda Küveytlə həmsərhəd olan bu ölkəyə, hava, dəniz, şose və dəmir yolu ilə gəlmək olar. Ölkə daxilində uzunluğu üç min kilometrə qədər üç əsas dəmir yolu vardır: Bağdad – Bəsrə (569 km), Bağdad-Kərkük – Ərbil (427 km), Bağdad – Mosul – Tel – Köçək (531 km).

Bağdad – Mosul – Tel – Köçək dəmir yolu İraqı müxtə- lif ölkələrlə birləşdirir. Bu yolla Hələb, Beyrut, Ankara, İstanbula, oradan da Roma, Paris, Belqrad, Zaqreb, Milan, Triyestə və s. getmək olar.

Hava yolu ilə də istənilən ölkəyə uçmaq olar. İraqda mövcud olan altı təyyarə limanının ikisi – Bağdad və Bəsrə beynəlxalq təyyarə limanlarıdır.

Ölkədə on bir min kilometr uzunluğunda çox yaxşı vəziyyətdə olan şose yolları vardır. Asfaltın tərkibi elədir ki, nə qədər isti olsa da ərimir.

Səhra, düzənlik və dağlıq olmaqla üç coğrafi zonaya bölünən İraqın qışı mülayim keçsə də, iyul-avqust aylarında hərarət kölgədə 48 – 50 dərəcəyə qədər qalxır. Bir çoxları İraqda yalnız yay və qış fəsillərinin olduğunu qeyd edirlər. Lakin burada bütün fəsillər özünü göstərir. Ən uzun mövsüm yay fəslidir. Yay fəsli İraqda may ayından oktyabra kimi davam edir. Noyabr payız fəslinin payına düşür. Dekabr, yanvar, fevral qış aylarıdır. Mart-aprel yaz ayları hesab olunur. Baxmayaraq ki aprelin axırında hərarət çox vaxt qırx dərəcəni haqlayır, su martın ortalarından qızmağa başlayır; bu vaxt uşaqlar hətta çaylarda çimirlər.

Qışda isə çox da soyuq olmur. İraqda olduğum altı il ərzində bir dəfə də qar yağdığını görmədim. Söhbət etdiyim bir çox cənublu tanışlarımın qar haqqında təsəvvürləri belə yox idi. Yəqin buna görədir ki, İraqda qar da, buz da bir məfhumla – «səlic» sözü ilə ifadə edilir.

Yayda isə çox isti olur. İyun, iyul, avqust, sentyabr ayları «yanar aylar» adlanır. Bu vaxt Dəclə və Fərat kimi nəhəng çaylarda belə suyun səviyyəsi çox aşağı olur. Gün od kimi yandırır. Elə bil torpaq təndirə dönür. Gün eynəyi olmadan küçəyə çıxmaq olmur. Dəmir sağanalı eynək də taxmaq olmaz. Gün o saat sağanağı qızdırır, eynəyi gözündən çıxarmalı olursan.

Yayda günorta vaxtı qısaqol köynəkdə, başıaçıq gəzən adama rast gəlməzsən. Köynək və onun üstündən də pencək geyirlər. İsti yay küləyi – «Səmum» əsəndə nəfəs almaq çətinləşir, hava adamın nəfəs yollarını yandırır. Gərək açıq havada olanda əl dəsmalı ilə ağız-burnunu tutasan. Təsadüfi deyil ki, kənd yerlərində ərəb kişiləri də başlarına şal bağlayırlar. İsti havada və «Səmum» əsəndə üz-gözlərini şalın ucu ilə örtürlər. Bu vaxt nəfəs almaq asanlaşır. Çünki nəfəs alanda şalın ağıza toxunan hissəsində nəmişlik əmələ gəlir və istiliyin təsiri azalır.

İyul – avqust aylarında gündüz saat 11-dən sonra, de- mək olar ki, açıq havada işləmək olmur. Yayın cırhacır istisində iş «donur», yollardan, küçələrdən adamlar çəkilirlər. Axşam düşən kimi isə elə bil həyat yenidən canlanır. Axşam saat səkkiz-doqquz radələrindən başlamış gecədən xeyli keçənə qədər hər yanda yeyib-içir, deyib-gülürlər.

Yayda gündüzlər 42-48 dərəcə isti olduğu halda, gecələr hərarət 25 – 27 dərəcəyə enir. Rütubət olmayan bir yerdə bu yaxşıdır. Evlərdə kuller – sərinlədici və ya kondisioner olmasına baxmayaraq, ərəblər yayda gecələr evin üstündə yatmağı üstün tuturlar. Çünki kuller və kondisionerdən zökəm olurlar. Evin üstündə isə rahat yatırlar. Gündüzün üzücü istisinin yorğunluğundan bədən dincəlir. Yeri gəlmişkən deyim ki, evlərin üstü tametdən olur. Evin damı isə divar boyu hər yandan ən azı bir metrəyə qədər hörülür ki, qonşular bir-birini görməsinlər.

İraqda çiy kərpicdən tikilmiş kənd evlərində yayın isti vaxtı hava daha sərin olur. Çünki açıq pəncərələrdən asılmış qamış və otdan düzəldilən həsirə bənzər örtüyün üstünə su tökürlər ki, bu da evi çox sərin saxlayır.

Evlərin üstü elə düzəldilir ki, gün içəri düşə bilməsin. Yayda gün düşdüyü yeri yandırır, soldurur, hər şeyin rəngini dəyişir. Bu, əsasən mağazalara aiddir. Ona görə də bütün evlərin üstündən küçəyə tərəf iki-üç metrlik «günlük» düzəldirlər.

Yayda adam çox tərləyir və buna görə də tez-tez su içmək istəyir. Əhalini istidən xilas etməkdə çox sadə konstruksiyalı buz zavodları böyük rol oynayır. Hər yanda ucuz qiymətə buz satılır. Sərinlədici içkiləri həmin buzla içirlər.

İraqda hər dəfə başlayanda iki-üç gün davam edən küləklər olur. İldə əlli gün davam etdiyinə görə adına «Xəmsin» deyirlər. Misirdə də bu külək «Xəmsin» adlanır. «Xəmsin» vaxtı ağaclar, onların budaqları, hər şey bozarır. Hava palıdı, sarı rəngə çalır. Göz açmaq mümkün olmur. Adamın üz-gözü, qulaqları, burnu, dişlərinin dibi qumla dolur. Küləklə gələn qum, toz-torpaq evə də dolur. Toz-torpaq gətirən bu küləyə İraqda «əcac» da deyirlər. Xəmsin başlayanda görüş dairəsi demək olar ki, sıfra bərabər olur. Xəmsini şimal ölkələrində qar yağan zaman baş verən tufanla müqayisə etmək olar.

İraqda iqlim şəraiti insanların həyat tərzi kimi, şübhəsiz, sağlamlıqlarına da təsir edir. Bir dəfə Tərtər – Fərat kanalı tikintisində təsərrüfat işləri üzrə müəssisənin rəis müavini Səbah Cənabi dedi ki, dünən sizin həkim arvadımı müayinədən keçirəndə təzə anadan olan oğlumu təcili olaraq xəstəxanaya aparmağı məsləhət görüb. Bir öyrən gör bu nə işdir.

Məlum oldu ki, uşaq Yeddiaylıq olduğuna görə həkim bu qənaətə gəlib. Səbah Cənabi dedi ki, əvvəlki uşaqlarının dördü də yeddinci ayda anadan olublar. Hamısı da sağlam böyüyüblər. Belə olan halda həkimimiz uşaqların anasının müalicə edilməsini məsləhət gördü. Çox keçmədən iki sovet mütəxəssisinin uşağı oldu, ikisi də yeddinci ayda. Sən demə uşaqların vaxtından əvvəl doğulmasına səbəb iqlim şəraiti imiş.

İraqda kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan hər bir adam bütün fəsillərin, ayların xüsusiyyətlərini bilir və gündəlik işində bunu nəzərə alır. İqlim şəraitindən yaxşı baş çıxaran əkinçinin də, maldarın da işi uğurlu olur. Burada hər ayın xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən qanadlı sözlər, ağlabatan fikirlər vardır. Dekabr və yanvar ayları haqqında deyirlər ki, bu vaxt soyuq gah qılınc kimi kəsir, gah da hava mülayim olur. Heyvanlar kökəlir, südü çoxalır, yağı artır.

Fevral haqqında deyirlər: «Lö şubbat, lö lübbat» – «fevral oldu, qarışıq oldu». Görürsən gah yağış yağır, gah da gün çıxır. Ya da hava buludlu, tutqun olur. Deyirlər «fevrala inanmaq olmaz; qış keçsə də demək olmaz soyuqlar keçdi».

Mart haqqında: «Mart oldu, hər yan yağış oldu», «Mart yağışı bərəkətdir», «Martda daşdan da sünbül çıxar» – deyirlər.

Aprel haqqında: «Nisan gəldi, biçinə hazırlıq gəldi», «Nisan gəldi, milçəyin dövranı gəldi» – deyirlər.

May haqqında: «Mais ayı ətir və gül-çiçək ayıdır», «Xiyar mövsümüdür. Biçin mövsümüdür. Ya bolluq, ya kasadlıq ayıdır» – deyirlər.

İyun haqqında: «İsti küləklər ayıdır» – deyirlər.

İyul haqqında atalar sözü var: «İyulda kuzədə su quruyur».

Avqust haqqında: «İstidən qorxmadan, cürət edib üzüm salxımlarını yığırlar – deyirlər. – Avqustun gündüzü cəhənnəm kimi isti, gecəsi isə ürəkoxşayan sərin olur. Birinci ongünlükdə isti qapıda mismarı əridir. İkinci ongünlükdə üzüm azalır, xurma çoxalır. Üçüncü ongünlükdə qış qapını döyür, yəni yay qurtarır, payız başlayır».

Sentyabr haqqında. «Sentyabr qapının ağzını səs-küy- süz kəsir» – söyləyirlər. Ancaq sentyabrda elə istilər olur ki, hətta deyirlər: «Sentyabr məni istisi ilə yandırdı, şükür avqusta». Bu vaxt soyuq duş qəbul edib «havasərinlədən»in – kondisionerin qarşısında yatırlar. Bəzən zökəmə tutulurlar; soyuqdəymə halları da olur. Odur ki, deyirlər «Qışın soyuğu yayın soyuğunun yanında toya getməlidir».

Oktyabr – noyabr haqqında: «Bu iki ay arasında bir yay da var» – deyirlər. Oktyabr ayı haqqında yenə deyirlər ki, bu ay üzüm və əncirin qurtardığı aydır.

Noyabr haqqında: «Noyabr soyuqları da yaz soyuq- larından geri qalmır. Adamı güllə kimi kəsir. Bu vaxt peçin yanını kəs, tərləyəndə özünü yelpiklə sərinlət» deyirlər. Noyabrda nə çox isti, nə də soyuq olur.

Payızda gün batan vaxt üfüq tərəfdə böyük bir sahə qırmızıya boyanır. Adam baxmaqdan doymur. Bu mənzərə qüdrətli rəssam əli ilə yaradılmış füsunkar lövhəyə bənzəyir.

Yayın axırına yaxın isə təbiətin başqa bir möcüzəsi özünü göstərir. Bu vaxt gündüzün axşamla, gecə ilə əvəz olunduğu anı tutmaq çox çətin olur. Bir də görürsən gün batdı və zülmət qaranlıq düşdü.

Bağdadın cənub qurtaracağında, Dəclə çayının sahilində yerdən çıxan qazla əbədi məşəl yanır. Taleyi həmişə su ilə bağlı olan bu kənd təsərrüfatı ölkəsi indi öz neftinə görə də şöhrət qazanmışdır. Buna görə də od və suyu İraqın mühüm həyat rəmzi kimi qəbul edirlər. Keçmişdə bu torpağı «bolluq guşəsi», «çörək zənbili» adlandırırdılar. Çünki torpağı münbit və bərəkətlidir.

İraqda sənaye inkişaf etsə də, hələlik kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir. Bol sulu Dəclə – Fərat çayları, yağıntının bolluğu və ölkənin şimal hissəsinin təbii şəraiti kənd təsərrüfatının inkişafına böyük imkan yaradır. Bütün il boyu İraqda məhsul yetişdirmək olur. 1958-ci il 14 iyul inqilabından sonra torpaq mülkədarların əlindən alınıb xalqa verilmişdir.

Xalq mənəvi sıxıntılar keçirəndə, onun mənliyi tapdalananda, istismar ediləndə istər-istəməz ruhdan düşür, qol-qanadı sınır, qurub-yaratmaq eşqi sönür, məhrumiyyətlərə düçar olur. İngilislərin tapdağı altında olarkən İraq xalqı neçə-neçə illər belə məhrumiyyətlərə məruz qalmışdı. Lakin indi vəziyyət dəyişmişdir. Xalq öz torpağından, var-dövlətindən istədiyi kimi istifadə edir, qurub-yaradır. 1975-ci il dövlət planına əsasən bir milyon altı yüz min adam yaşayan 4.200 kəndi işıqlandırmaq nəzərdə tutulurdu. Su sarıdan korluq çəkən kəndləri də su ilə təchiz etmək planlaşdırılmışdır.

İraqda Ali Kənd Təsərrüfatı Şurası fəaliyyət göstərir. Buraya müxtəlif bölmələr daxildir. Bu bölmələr kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün xeyli iş görmüş, çoxlu kooperativlər yaradılmışdır. Onların sayı dörd mini keçir. Dövlətin köməyilə hər biri 200 evlik yeni kəndlər salmır. Bu kəndlər su, elektrik işığı, məktəb, ambulatoriya və s. ilə təmin olunur. Kooperativlərin bir çox üstünlükləri vardır. Dövlət onların üzvlərinə maliyyə cəhətdən köməklik göstərir, onları texnika, gübrə və s. ilə təchiz edir. Bununla belə, hələlik kənd təsərrüfatı məhsulları xalqın artan tələbinə cavab vermir. Buna görə də hər il xaricdən şəkər, meyvə, ət-süd məhsulları alınır. Əkin üçün yararlı 12 milyon hektarlıq torpaq sahəsinin hələlik 7 milyon hektarı əkilir. Lakin onun da xeyli hissəsi hər il dincə qoyulur. Qum münbit torpaqları basdığına görə ölkədə meşə zolaqları da salınmağa başlanmışdır ki, qumun hərəkətinin qarşısı alınsın. Əkilən sahələrin dörddə üçündə dənli bitkilər, əsasən də arpa-buğda becərilir. Ölkənin şimalında arpa-buğdanı dəmyə əkirlər. Orada həmçinin dövlət büdcəsinə böyük gəlir verən tütün də becərilir. Cənubda isə çəltik əkirlər. Bağ və bostan bitkilərindən pomidor, xiyar, bibər, kələm, badımcan, balqabaq, noxud, lobya, çuğundur, göy-göyərti, gül kələm, qarpız, qovun geniş yayılmışdır. İraqda xurma, püstə, portağal, naringi, limon, nar, qoz, gavalı, əncir, armud, üzüm, şaftalı, alma və s. bitir. Ölkə nəinki özünü meyvə ilə təmin edir, hətta portağal və xurma xaricə də ixrac olunur. Dünya xurma ixracının 75 faizini təşkil edən İraq xurması ölkənin milli sərvətidir. O, 50-dən çox ölkəyə göndərilir. Çin, Sovet İttifaqı və Hindistan, İraqla xurma ticarətində ön yerlərdə dururlar. Ölkə başdan-başa xurma ağacı ilə doludur.

XURMA BAĞLARI

İraqda təqribən otuz üç milyon ədəd xurma ağacı vardır. Xurma ağacı 5-7 ildən sonra məhsul verir. Meyvəsini birinci və ikinci ildə qırıb tökürlər ki, ağac zəif düşüb məhv olmasın. Hər ağacda 4-12 salxım və hər salxımda 10-20 kiloqram xurma olur. Xurma bağlarını yalnız şitillər vasitəsilə çoxaldırlar.

Tumdan əmələ gələn xurma ağacı cır olur, məhsul vermir. Ərəbcə «paxl» adlandırılan xurma ağaclarının hündürlüyü 10-20 metrə çatır.

İraqda bir milyon yarım adam xurma ağaclarına, bağ- lara qulluq edir, tərəvəzin yetişdirilməsilə məşğul olur. Bağlar xurma ağaclarının altında salınır ki, qaynar günəş ağacları qurudub məhv etməsin. Bağdad, Bəsrə, Kərbəla, Hillə, Divaniyyə ətrafında bağlar geniş yayılmışdır. İraqda olan saysız-hesabsız xurmalıqları yalnız Amerikanın Arizona ştatında gördüyüm kaktus meşələri ilə müqayisə edə bilərəm.

İraqda xurmanın yüzdən çox növü vardır. Zəhdi, xəs- təvi, diqal, barban, seylan, həmra əl-əyd, ibrahimi, bedaraya, məştumi, safra əl-əyd və s. ən yaxşıları hesab olunur. Bütün xurmaların gözü zəhdidir. Xurmadan yağ və araq çəkir, köpə qarşı dərman hazırlayırlar. Xurma tam yetişməmiş ondan sirkə düzəldirlər. Yetişmiş xurmadan isə mürəbbə bişirirlər ki, bu da «dibs» adlanır. Bir kiloqram xurmada 2700 kalori vardır. Bu, bir kiloqram ətdə və ya iki kiloqram balıqda olan kaloridən çoxdur. Xurmada askorbin, nikotin turşuları, «A», «D», «B1», «B2» vitaminləri vardır. Xurmanı İraqda qatıq və ya südlə yeyirlər. Qatıqla hər vaxt istənilən qədər xurma ye- mək olur. Ölkədə «Dəclə», «Fərat», «Şətt əl-Ərəb» («Ərəb çayı») kimi böyük xurma emalı zavodları vardır. Zavodlar ona görə çayların adları ilə adlandırılır ki, xurma bağları onların hövzələrində yerləşir.

İraqın başlıca kənd təsərrüfat məhsulu ixracı olan xurma bu ölkədə hələ qədim zamanlardan məşhurdur. Xurmadan un və bal hazırlayır, çəyirdəyindən yanacaq kimi istifadə edirdilər. Xurma ağacı qabığının lifindən kəndir və səbət hörür, özündən isə kiçik qayıqlar düzəldirlər.

Ərəblər xurma ağacını insan bədəni ilə müqayisə edirlər. «Əgər xurma ağacının başını kəssən o məhv olur. Əgər hər hansı bir budağını kəssən yerindən yenisi çıxmır. Xurma ağacları orta hesabla yüz ilə qədər yaşayırlar».

Müharibə vaxtı düşmən tərəfin xurma ağaclarını kəs- mək ona ən ağır dağ çəkmək hesab olunurmuş. Elə-belə, odun üçün bu ağacı kəsmək görünməmiş bir şeydir. Onun qayğısını adamlar doğma balasının qayğısını çəkən kimi çəkirlər.

Xurma yetişən vaxt onun sarı və qırmızı salxımları ağaca və ətrafa elə gözəllik verir ki, adam ona tamaşa etməkdən doymur. Xurma ağacı bolluq və bərəkət nişanəsi sayılır.