Kitabı oku: «Altı il Dəclə-Fərat sahillərində», sayfa 3
BAYRAMLAR, YEMƏKLƏR
İnqilaba qədər mayın 2-də kralın ad gününü, aprelin 4-də onun tacqoyma gününü bayram etməyə məcbur olan iraqlılar indi yanvarın 1-ni, mayın 1-ni, iyulun 14-nü (inqilabın qalib gəldiyi günü) və s. bayram edirlər. Göründüyü kimi, inqilab yalnız həyatda deyil, İraq xalqının şüurunda da baş vermişdir. İraqda rəsmi bayramlar aşağıdakılardır: Yanvarın 1-i – Yeni il; yanvarın 6-sı – Ordu günü: fevralm 8-i – 1963-cü il inqilabı günü; martın 21-i – Novruz bayramı; mayın 1-i – Zəhmətkeşlərin həmrəylik günü; iyulun 14-ü 1958-ci il inqilabı günü; iyulun 17-si – 1968-ci il inqilabı günü.
Bundan başqa on dörd gün də dini bayramların payına düşür. İstirahət günü, bütün Şərqdə olduğu kimi, cümə günüdür.
Bəzi sənətkarlar cümə günü işlədiklərindən mərkəzi həmkarlar təşkilatları ilə razılığa gələrək həftənin müəyyən gününü işləmirlər. Məsələn, şəkilçəkənlər bazar günü, dəllək və qəssablar bazar ertəsi istirahət edirlər və s.
Mayın 1-də və inqilabi bayramlarda nümayiş və parad təşkil edilir. Hava çox isti olduğundan nümayiş və paradları axşam saat altıdan sonra keçirirlər. Demək lazımdır ki, bayramların bir çoxu isti vaxta düşür. Çünki əksər ərəb ölkələrində olduğu kimi İraqda da inqilab, çevriliş, sui-qəsdlər və s. ya dini bayramlar, ya da qızmar yay vaxtı həyata keçirilir.
İraqlılar bayramları böyük intizarla gözləyirlər. Bay- ramlarda bütün ailə ilə seyrəngaha çıxırlar. Naharı isə şəhərdə kababxana və restoranlarda edirlər. Odur ki, bayram vaxtı yeməkxana və kababxanalarda adam əlindən tərpənmək olmur. Yeməklər ədviyyə və göy-göyərtinin hesabına çox ətirli, dadlı, ləzzətli olur. Məhz buna görə də Şərq yeməkləri bütün dünyada məşhurdur. Ən başlıca yeməkləri dolma, plov, kabab, tikkə (tikə kabab), quzi, məzquf, qas, əl-şiş (hinduşka) dicacə (toyuq), kubbadır. Bu yeməklərdən plov, dolma quzi, kabab və tikkə bizim də aşinası olduğumuz yeməklərdəndir. Onlar da dolmanı tənək, kələm, salat yarpağı və eyni zamanda soğan, badımcan, pomidor, xiyarla düzəldirlər. Kabab və tikə bizdəki kimidir. Lakin tikələr çox xırda və sümüksüz olur.
«Quzi» bizim quzu sözündəndir. Quzu və ya toğlu ətini əvvəlcə suda qaynadır, sonra isə bir az qızardırlar. Qızardılmış əti böyük parçalarla plovun üstünə qoyurlar. Buna görə ona «quzi əla timmen» də deyirlər; yəni düyü üstündə quzu, toğlu əti. Qoyun ətini heç vaxt yumazlar. Çünki qoyunu kəsərkən adətən birdəfəyə yeyirlər. Ancaq mal və dəvə əti bir az qaldıqda köhnəldiyinə görə, keçmişdə olduğu kimi, indi də bişirməmişdən əvvəl yuyurlar.
Qas əsasən dəvə ətindən düzəldilir. Son vaxtlar inək və camış ətindən də hazırlayırlar. Lakin bu, dəvə ətindən bişirilən qasın ləzzətini vermir. Qası düzəltmək üçün ətdən bir neçə parça doğrayır və lay-lay uzun bir şişə keçirirlər. Hər üç-dörd laydan sonra bir lay quyruq və ya yağlı qoyun əti qoyurlar. Cəhrə iyinə bənzər bu yoğun şişi çox asta-asta fırlanan alətə keçirirlər. Şiş fırlandıqca közərən spirallar əti qızardır; qızardıqca da iti bıçaqla nazikcə yonurlar. Qası bizim dağlı çörəyindən fərqlənməyən «samun», ya da «xobz» – lavaş və turşu ilə yeyirlər. Bu yeməyi dadına, ləzzətinə görə bizim cızbızla müqayisə etmək olar.
Dicac və əl-şiş – bütöv qızardılmış toyuq və hinduşka- dır. Bu yemək tabakadan fərqlənmir. Lakin onlar toyuq və hinduşkanı ya şişdə, ya da külfədə qızardırlar.
Kubba – kürdlərin milli yeməyidir, ancaq bütün İraqda hamı onu xoşlayır. Xüsusi növ buğdadan düzəldilir. Buğda bişirilir, qurudulur və sonra kirkirədə çəkilir. Buna «burqul» deyirlər. Burqul yumşaq döyülmüş və ya maşından keçirilmiş ətlə qarışdırılır və yenidən döyülür. Sonra onun içinə qoz, fındıq, badam, püstə, soğan qarışdırılır və bişirilir. Kubbanın qızarılmışına da rast gəlinir.
Məzquf ikiyə bölünərək ocaqda qızardılmış balıqdır, Çox dadlı yeməkdir.
Doğrudur, islam dini vaxtilə üstü pulsuz balıq, donuz əti və s. yeməyi müsəlmanlara qadağan edir, onu günah sayırdı. Bunu o vaxt üçün məqbul saymaq olardı, Çünki avam camaat balıq və donuz ətini, necə gəldi yeyir, çox vaxt ya zəhərlənir, ya da qorxulu xəstəliyə tutulurdular. Onlar nərə balığının özündən zəhər verdiyini, donuz ətində isə isti hava şəraitində trixin xəstəliyi törədən qurdların olduğunu bilmirdilər. (Bax: «Aziya i Afrika seqodnya» jurnalı, M., 1984, Ns 2). Elə buna görədir ki, Yezid ibn-Əbdül Məlikin hakimiyyəti zamanı (720-724), xəlifəliyin ərazisində təsadüf edilən bütün donuzların məhv edilməsi barədə fərman verilmişdi.
İndi İraqda uzunburun və nərə balıqlarından düzəldilən «məzquf» ən məşhur və ləzzətli yeməkdir. Məzquf və ya balıqdan hazırlanmış başqa yeməkləri yeyəndə ayran və qatıq içmək, yemiş və ya bal yemək məsləhət görülmür. Çünki bədəndə geyişmə baş verir.
Ərəblərin ən çox xoşladıqları – kabab və tikə kababdır. Kababı turşu, göy-göyərti, salat, odda bişirilmiş pomidor və soğanla yeyirlər. İraq yeməkləri amerikalı Sula Benetin 1976-cı ildə Amerikada buraxdığı «Necə yaşayasan, yüzü haqlayasan» kitabında dediklərini həmişə yadıma salır. Qafqaza, əsasən də Azərbaycana həsr olunmuş kitabında müəllif yazır ki, qafqazlılar Avropa mədəniyyətini qəbul etmişlər. Lakin Avropa yeməklərini qəbul etməmişlər və heç vaxt bunu etməyəcəklər.3 Çünki öz yeməkləri sözlə deyilməyəcək dərəcədə dadlı və ləzzətlidir. Sübut üçün müəllif bizim dolma, bozbaş, kabab, qayğanaq və plovlarımızın reseptlərini də vermişdir.
Sula Benetin yeməklərimiz haqqında dediyi ürəkaçan sözləri eynilə İraq yeməklərinə də aid etmək olar.
ÜRƏYİ YANAN GƏL BƏRİ
İraqda süfrə (mineral) suları yoxdur. Burada koka- kola, pepsi-kola, sevin ap, kraş, kanada drai, şaabi, traubi kimi sərinlədici içkilər vardır. Bu içkilər birnəfərlik kiçik butulkalarda düzəldilir. Onu elə birbaşa butulkadan içirlər. Sərinlədici içkiləri əsasən içi dəmir təbəqə ilə örtülmüş böyük sandığa bənzər qablarda buzla bir yerdə saxlayırlar. Adı sərinlədici olan bu içkilərin tərkibi elədir ki, birini içən kimi gərək hər 15-20 dəqiqədən sonra yenə də içəsən. Yoxsa adam lap təntiyir. Elə buna görə də indi bir çox ölkələrdə bu içkilərdən üz döndərirlər. Koka-kola, pepsi-kola və s. Amerika içkilərini, demək olar ki, amerikalılar içmirlər. Onlar soyuq buzla qarışdırılıb içilən «ays-tii» (buzlu çay) deyilən içkiyə üstünlük verirlər.
İraqda sərinlədici içkilərə «baarid» deyirlər. Geniş ya- yılmış içkilərdən biri də təzə portağal şirəsidir. Portağalı iki yerə bölür, xüsusi cihazlarla sıxır, şirəsini çıxarırlar. Baha olsa da mövsüm vaxtı hamı portağal şirəsinə üstünlük verir.
İraqda spirtli içkilər də vardır. Belə içkilər «məşrubat» adlanır. Onlardan araq, pivə və şərabı göstərmək olar. Şərabları keyfiyyətsizdir. Ən çox araq və pivə içilir. Arağı xurmadan çəkirlər. Cirə və zəhləviyyə adlanan bu araqlar çox tünd olur. Arağı yalnız soyuq su və buzla qarışdırıb içirlər. Pivələri çox yaxşıdır. «Fəridə» və «Qızıl ulduz» adlı pivələr dünyanın ən yaxşı pivələrindəndir. Şərabdan baha olan bu pivələri özləri əkdikləri arpadan çəkirlər. Pivə həvəskarları yəqin bilmirlər ki, dünyada ilk dəfə pivə də qədim Mesopotamiyada istehsal olunmuşdur. Onu beş min beş yüz il bundan əvvəl Dəclə və Fərat çayları arasındakı ərazidə yaşayan şumerlər istehsal etməyə başlamışlar. Tarixi sənədlərdən məlum olduğuna görə, onlar bu içkini məhsul ilahəsinə töhfə edirlərmiş. Sonralar pivə istehsalı Babildə davam etdirilib. Qədim Şərqin ən böyük hüquq abidəsi olan hökmdar Hammurapinin 120 maddədən ibarət qanunnaməsində pivənin istehsalı və satışı qaydalarından danışılır. «Hammurapi qanunnaməsi» xüsusən pivə çəkərkən ona su qatanlara şiddətli cəza verilməsini nəzərdə tuturdu. Müqəssirlər ya su qatılmış pivənin olduğu çəlləkdə batırılmalı, ya da yıxılıb ölənədək həmin pivədən içməli imişlər.
İraqda ən çox yayılan içkilər çay, hamuz və qəhvədir.
Ərəblərin çayı da qəhvələri kimi çox tünd olur. Çayı belə dəmləyirlər: dəm çaynikinə çoxlu qara çay, sonra isə üstünə qaynanmış su tökürlər. Dəm çayniki odun üstünə qoyulur və qaynadılır. Çayı armudu stəkanlarda içirlər. Stəkanın düz yarısına kimi şəkər tökür, sonra qaynadılmış «dəm»dən üstünə əlavə edirlər. Çay sözün həqiqi mənasında bəhməzə oxşayır. Çox qüvvətli olur. Adətən çaydan əvvəl və sonra adi su içirlər.
Ərəblər dişləmə çay içmirlər. İraqda yaşayan azərbay- canlılar isə dişləmə çayı xoşlayırlar. Çox vaxt çayxana və qəhvəxanalar evlərin üstündə açıq havada yerləşir.
Hamuz isə Hindistandan Bəsrə limanı vasitəsilə ölkəyə gətirilən qoz boyda qurudulmuş limondan düzəldilir. Sadə camaat haradan gətirildiyini bilmədiyindən vaxtilə onu «numi Bəsrə» (Bəsrə limonu) adlandırmışdır. Baxmayaraq ki Bəsrədə bu növ limon ağacına rast gəlinmir, xalq onu yenə də «numi Bəsrə» adlandırmaqdadır. Hamuzun düzəldilməsi asandır. Limon suda qaynadılır, onu stəkana tökürlər. Üstünə şəkər əlavə edəndə isə çox içməli, turşməzə olur. Bu içkinin adı ərəb sözü «hamuz»dan («turş», «turşməzə») yaranmışdır. Həkimlərin gəldiyi qənaətə görə «hamuz» böyrəklərə və qidanın həll olunmasına yaxşı təsir edir, kökəlmənin və yanğının qarşısını alır. Hamuz İraqın milli içkisidir.
Qəhvə nəinki Ərəbistanda, hətta bütün dünyada geniş yayılıb. Ərəb qəhvəsi «qəhvə murr» – «acı qəhvə» adlanır. Çünki ərəblər onu şəkərsiz içirlər. Çox tünd və acı olan ərəb qəhvəsini üskükdən bir az böyük olan qablarda içirlər. Bir qabda 2-3 qurtum olur. Birdəfəyə 2-3 qab içirlər. Həkimlər təbii ərəb qəhvəsinin dizenteriya və başqa mədə-bağırsaq xəstəliklərilə mübarizədə böyük rolu olduğunu göstərirlər. Ərəb qəhvəsi selikli qişanın iltihabının da qarşısını alır.
Qəhvə haqqında maraqlı əfsanə də vardır: deyilənlərə görə, çobanlar sürünü otararkən keçilərin dağın dibindəki bir çəmənlikdən ayrılmadığının, qara-qəhvəyi bitkinin meyvələrini axtarıb taparaq onu yediklərinin şahidi olurlar. Çobanlar görürlər ki, keçilər gecələr dincəlmir, ora-bura qaçaraq bir-birini buynuzlayırlar. Onlar dünyagörmüş aqil adamlarla məsləhətləşirlər. Məlum olur ki, keçilərin şıltaqlığına səbəb vaxtilə Efiopiyanın Kaffa vilayətindən gətirilib əkilən, sonralar yaddan çıxan həmin bitkinin meyvəsidir.
Bir qrup tədqiqatçı «qəhvə» sözünün Kaffa ilə əlaqədar olduğunu qeyd edir. Başqaları isə bu sözün mənşəyini «kavva» – «qüvvə, güc» sözü ilə bağlayırlar. Qəhvə tezliklə başqa xalqlara da məlum olur. XVI əsrin ortalarından qəhvə Türkiyədə geniş yayılır. 1554-cü ildə İstanbulda ilk «qəhvəxana» açılır. XVII əsrin əvvəllərində Avropada qəhvə haqqında yaxşı təsəvvürə malik idilər. 1615-ci ildə italiyalı Pyetro Valle yazırdı: «Türkiyədə yayda yanğını azaldan, qışda isə insanın bədənini qızışdıran bir içki var. Onlar həmin içkini Ərəbistanda bitən bir bitkinin toxumundan hazırlayırlar. Həmin içki insanın sağlamlığına yaxşı təsir göstərir. Yeməklərin həzminə kömək edir, Mədəni möhkəmləndirir, dizente- riyanın qarşısını alır. Yeməkdən sonra insanı yatmağa qoymur. Buna görə də gecələr oxumaq, zehni əməklə məşğul olmaq istəyənlər həmin içkidən içirlər».
Qəhvə tezliklə Avropaya yayılır. 1652-ci ildə Londonda, 1671-ci ildə Marseldə, 1672-ci ildə Parisdə ilk qəhvəxanalar açılır.
Əkiləndən 4-5 il sonra hər ağacı 10-17 kiloqram məhsul verən qəhvə indi geniş yayılsa da, onun zərərindən də yazırlar. Belə deyirlər ki, XVIII əsrdə bir fransız təbibi çayla qəhvədən hansının adama çox ziyanı olduğunu öyrənmək istəyirmiş. Edama məhkum edilmiş iki dustağı həkimin xahişi ilə təcrübə aparmaq üçün ona verirlər. Dustaqlardan birinə gündə üç stəkan çay, o birinə uç stəkan qəhvə içirməyə başlayırlar. Belə olur ki, çay içən dustaq 70, qəhvə içən isə 80 il yaşayır. Çay və qəhvədən imtina edən alim isə 62 yaşında vəfat edir.
Bu əhvalatın əfsanə olmadığına inanmaq mümkündür. Axı hələ vaxtilə Karl Linner deyirdi ki, bu «içkilər» bədəni möhkəmləndirir, qida həzminə kömək edir, daxili çirki təmizləyir, mədəni qızdırır.
Ancaq qəhvənin ürəyi xəstə olanlara, yuxusuzluqdan əziyyət çəkənlərə zərəri də məlumdur.
Gündüz bir-iki fincan südlə qarışdırılmış, çox tünd ol- mayan qəhvə içməyi məsləhət görürlər. Çayı da həddindən artıq içməyi lazım bilmirlər. Bu, ürəyin işini ağırlaşdırır. Deməli, hər iki «içkini» ifrata varmadan içmək, müəyyən hədd gözləmək lazımdır.
BİR AZ DA TƏHSİLDƏN
İraqda orta təhsil üç pillədən ibarətdir. İbtidai, nata- mam orta və orta məktəb. İbtidai məktəbə altı yaşından gedir və altı il oxuyurlar. Bundan sonra ümumi imtahan verirlər. Əgər şagird üç imtahandan kəsilsə sinifdə saxlanılır, iki imtahandan kəsilən isə payızda sentyabrın 15-20-si arası imtahan verir. Şagird bir sinifdə üç il qala bilər. Sinifdə çox qalan şagird on altı yaşına çatanda axşam məktəbinə keçirilir. Belə şagirdləri 18 yaşına çatanda əsgərliyə çağırırlar.
Məktəblərdə imtahanlar yüz bal sistemi üzrə aparılır. Altmış bal toplamaq məqbul hesab olunur. Bu miqdar balı toplaya bilməyən şagird istədiyi bir fəndən imtahan verib vəziyyətini yaxşılaşdıra bilər. Bu, «imtahan mədrəsi» – məktəb imtahanı adlanır. Bundan əlavə, 6-cı sinfi bitirəndə «imtahan vüzəra» – nazirliyin imtahanı olur. Maarif nazirliyinin nümayəndəsi şagirdlər arasında beş fəndən yazılı imtahan aparır. Əlli bal yığa bilən şagird natamam orta məktəbdə oxumaq hüququ qazanır. Natamam orta məktəbdə üç il oxuyurlar. Burada hər il imtahan verirlər. Doqquzuncu sinfi bitirəndə yenə də «nazirlik imtahanı» olur. İmtahanları müvəffəqiyyətlə verən orta məktəbə də, texnikuma da gedə bilər. 1-2 fəndən kəsilən payızda təkrar imtahan verə bilər. Üç kəsri olan isə sinifdə qalır. Texnikuma da qəbul imtahansızdır. Hər hansı texnikum olur-olsun, normadan artıq sənəd verənlərin ən yaxşılarını seçirlər.
Orta məktəbdə də təhsil üç ildir. İmtahanları verib əlli baldan çox toplayan şagirdlər institutlara daxil ola bilərlər. Burada bir məsələni də qeyd edək. Deyək ki, tibb institutuna beş yüz nəfər qəbul olunmalıdır, lakin yeddi yüz nəfər sənəd verib. Dövlət onların ən yaxşılarını seçib xarici ölkələrə oxumağa göndərir, aşağı ballılardan isə bəzilərinə başqa institutlara getmək məsləhət görülür. Bir sözlə, hələlik ölkədə oxumaq istəyən şəxs təhsildən kənarda qalmır.
Bir cəhəti də qeyd edək. Əgər orta məktəbi qurtaran şagirdlər aşağı bal yığıblarsa (50-55 bal) onlar Bağdadda yalnız Müstənsiriyyə universitetinin axşam şöbəsinə, ya da əyalət – Bəsrə, Mosul, Süleymaniyyə universitetlərinə sənəd verə bilərlər.
Məktəblərdə dərslər sentyabrın 20-dən mayın 20-ə kimi davam edir. Yalnız bir dəfə – fevralın əvvəlində şagirdlərə ikihəftəlik istirahət verilir. 1980-ci ildən ibtidai təhsil məcburidir. Ölkədə qızlar məktəbi ayrı, oğlanlar məktəbi ayrıdır. Qızlar məktəbində yalnız qadın müəl–limlər işləyirlər. Məktəb direktorları ancaq idarə işləri ilə məşğul olur, dərs deməkdən azad edilirlər.
İndi ölkədə bir dənə də xüsusi məktəb yoxdur. Bütün ali və orta məktəblər dövlətin əlindədir. Ölkədə beş universitet vardır.
İraqda ilk ali məktəb 1927-ci ildə açılan Pedaqoji insti- tut olmuşdur. 1939-cu ildə Əczaçılıq institutu, 1942-ci ildə Mühəndislik institutu, 1947-ci ildə Qızlar institutu və s. açılmışdır. 1958-ci il inqilabından sonra Bağdad universiteti yaradıldı və bütün institutları birləşdirdi. Bundan sonra az müddət ərzində Bəsrə (1964), Mosul (1967), Süleymaniyyə (1971) və Bağdadda pullu Əl-Müstənsiriyyə (1963) adlı xüsusi universitetlər açıldı. Buraya Amerika tərəfindən bəzi Şərq ölkələrində yaradılan Əl-Hikmə universitetini də əlavə etmək olar.
Əl-Müstənsiriyyə 1974-cü ildən dövlətin ixtiyarındadır. Demək, təhsil bu universitetdə də pulsuzdur.
İraqa kömək pərdəsi altında yaradılan Əl-Hikmə uni- versitetinin ömrü uzun çəkmədi. Məlum oldu ki, bu universitetin divarları arasında İraq dövlətinin mənafeyinə zidd işlər aparılırmış. Buna görə də 1968-ci ildə bu «elm ocağı» Bağdad universiteti ilə birləşdirildi.
Ölkədə fəaliyyət göstərən beş universitet 54 ali məktəbi birləşdirir. Altmış minə qədər tələbəsi olan Bağdad universitetində tibb, əçzaçılıq, maldarlıq, diş həkimliyi, mühəndislik, kənd təsərrüfatı, ticarət, hüquq, dil-ədəbiyyat, tarix kollecləri və s. vardır.
Ali təhsil dörd ildən altı ilə qədərdir. Universitetin dil- ədəbiyyat və başqa humanitar elmlər üzrə kollecinə daxil olan tələbələr ərəb dili ilə yanaşı, ingilis, rus, alman, fransız və kürd dillərindən birini keçirlər.
İraqda qiyabi təhsilə də böyük qayğı göstərilir. Ən çox da kənd yerlərindən olanları qiyabi təhsilə cəlb etmək yaxşı nəticə verir. Onlar təsərrüfat haqqında biliklərini artırır və nəzəri biliklərini təcrübədə həyata keçirirlər. Kənd yerlərindən qiyabi oxuyan qızların sayı da artıb. Onlar böyük məmnuniyyətlə doğma kəndlərində uşaqlara savad öyrədir, savadsızlığın aradan qaldırılmasında iştirak edirlər. Bu çox vacib bir məsələdir, çünki ingilis müstəmləkəçiləri, yerli feodallar və din xadimlərinin xalqı cəhalətdə saxlamaqla ona asan rəhbərlik etmək siyasətinin nəticələri hazırda da özünü göstərir.
MƏDƏNİYYƏT MƏRKƏZİ ŞƏHƏRLƏRİ
İraqda hər şəhərin öz gözəlliyi, öz səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır. Çiçəklənən liman şəhəri Bəsrəni gözəlliyinə görə Venetsiya ilə müqayisə edirlər. Şərqlə Qərb arasında ticarət qapısı adlandırılan Bəsrə, əhalinin sayına görə ölkənin paytaxtı Bağdaddan sonra ikinci yeri tutur. Əhalisi 445 mini keçən Bəsrə şəhərinin əsası yeni eranın 637-ci ilində qoyulub. («Yaxşı görmək» mənasını verir.) Bəsrə Abbasilər dövründə Hindistan və Çinlə ticarət mərkəzi kimi çiçəklənməyə başlamışdı. O, əsrlərlə bol məhsullu xurma bağlarına görə də məşhur olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, bizdə lüzumsuz bir işi bildirən «Naxçıvana duz aparır», ruslarda «Tulaya öz samovarı ilə gedir» mənasında ərəblərdə «Bəsrəyə xurma aparır» atalar sözü işlənir.
Burada xurma emalı zavodu var. Nəhəng ticarət limanı Bəsrəyə böyük okean gəmiləri də yan ala bilir. Burada gəmi təmiri tərsanələri vardır. Bəsrədə böyük ağac emalı emalatxanası, pivə və sərinlədici içkilər zavodu tikilmişdir. Yaxın Şərqdə ən böyük elevator Bəsrədədir. Kağız emalı zavodu da onun şan-şöhrətini artırır. Bəsrə-Bağdad neft kəməri və Bağdad – Bəsrə dəmir yolu, ildə dörd milyon ton şəkər istehsal edən şəkər zavodu Bəsrənin mühüm şəhər olduğunu bir daha təsdiq edir. Bəsrədə universitet şəhərciyi öz gözəlliyi ilə seçilir. Burada idman kompleksi, üzgüçülük hovuzu, tələbə klubu, kitabxana binası diqqəti cəlb edir. İlin bütün fəsillərində Bəsrəyə Küveyt və başqa ərəb ölkələrindən böyük axın olur. Buraya həm təyyarə, həm qatar, həm maşın, həm də gəmi ilə gəlirlər. Bəsrədə hamının böyük məmnuniyyətlə müşahidə etdiyi «qaçaq mal» bazarı vardır. Küveyt və Səudiyyə Ərəbistanından qaçaq yolla gətirilən mallar bu bazarda ucuz qiymətə xırıd edilir.
İraq kimi isti bir ölkədə şəhərin, yaşayış məntəqəsinin dənizə yaxın olması böyük xoşbəxtlikdir. Bu baxımdan Bəsrənin bəxti gətirmişdir. Lakin yay vaxtı rütubət çox yüksək olur. Gecələr barxana və paltar rütubət və nəmişlikdən yaş olur.
Bəsrədə əfsanəvi Sindbad adası vardır. Deyirlər Sind- bad buradan səyahətə çıxarmış. Bağ-bağca, yaşıllıqlar içində itib-batan Bəsrənin ən mənzərəli yeri Sindbad adasıdır. Bura əyləncə və istirahət guşəsidir. Həftənin bütün günləri buraya Küveyt və başqa yerlərdən ailələr istirahətə gəlir.
Bəsrə bizim üçün də doğmadır. Bakı – Bəsrə qardaşlaşmış şəhərlərdir. 1973-cü ildə Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsi sədrinin rəhbərliyi ilə Azərbaycan nümayəndə heyəti Bəsrəyə gələndə gül-çiçəklə qarşılandı. Azərbaycan Dövlət Universiteti ilə Bəsrə universiteti son illərdə sıx əlaqə saxlayır.
Mosul. İraqda böyük şəhərlərin bəzən iki-üç adı olur. Bağdad, Samarra və Mosul belələrindəndir. Xalq arasında Mosula «Umm ər-rəbieyn» («İki bahar diyarı») deyirlər. Qədim aramey dilində bu şəhər «Maşbalu» («Çökək yer», «Vadi») adlanırmış ki, bu da şəhərin coğrafi xüsusiyyətini düzgün əks etdirir. Ərəb dilində Mosul – körpü, keçid mənasını verir.
Mosul Bağdadın 400 kilometrliyindədir. Gözəl dağ havası ilə fərqlənir. Dəniz səviyyəsindən 223 metr hündürdədir. Burada yağıntının miqdarı ildə 400 millimetrdir. Üç milyonluq İraq kürdlərinin paytaxtıdır. Əhalisi 400 min nəfərə yaxın olan Mosul şəhəri bir vaxtlar elm və mədəniyyəti ilə aləmi heyran edən, gücü ilə ətraf ölkələri lərzəyə salan qüdrətli Assuriya imperiyasının son paytaxtı Neynəvanın xarabaları yanında tikilmişdir.
Neynəva yeni eradan əvvəl 612-ci ildə Midiya və Babil dövlətlərinin birləşmiş orduları tərəfindən darmadağın edildi. Vaxtilə assurilər Babili və başqa şəhərləri tutduqdan sonra etdikləri kimi, babillilər və midiyalılar da qocalı-cavanlı hamını qılıncdan keçirdilər. 25 metr hündürlüyündə olan qala divarlarını, sarayları dağıtdılar. Assurilər bu dünyanın borc dünyası olduğunu anladılar. Lakin gec idi. Paytaxt yerlə yeksan edildi, sonra isə yandırıldı. Assurilərin qisməti aclıq, yoxsulluq, səfalət oldu.
Neynəva xarabalarında qalan tarixi abidələr orada mədəniyyətin vaxtilə çox yüksək olduğuna dəlalət edir. Belə bir mədəniyyət mərkəzinin yaxınlığında yeni eranın 636-cı ilində Mosul şəhərinin əsası qoyulmuşdur. Bizim eranın 640-cı ilində ərəblər Mosulu tutur və sonralar oradan Azərbaycana yürüşlər təşkil edirlər. Orta əsr tədqiqatçısı Yaqut əl-Həməvi Mosulu karvan yollarının başlanğıcı hesab etmiş və yazmışdı: «Mosul İraqın qapısı, Xorasanın açarıdır. Buradan Azərbaycana getmək olur4.
Mosul Atabəylər hakimiyyəti zamanı birinci çiçəklən- mə dövrünü keçirmişdir. Bağdad-Ankara dəmir yolunun üstündə olan Mosul indi ikinci çiçəklənmə dövrü keçirir. Burada sement zavodları, toxuculuq və dəri məmulatı fabrikləri; böyük taxıl, mal və meyvə bazarları vardır. Mosul qarpızları bütün İraqda məşhurdur. Burada çəkisi 20-30 kiloqram olan çox uzun və böyük qarpızlar yetişir. Bal kimi şirin qarpızların qabığı çox nazik olsa da sərin zirzəmilərdə 4-5 ay saxlanıla bilir.
Mosul «Əl-qəzəl» bazarına görə də məşhurdur. Burada ancaq müxtəlif iplər, yun və pambıq satırlar. Yun və pambığı elə buradaca – dəzgahlarda təmizləyir, darayır və əyirirlər. Bu bazar o qədər məşhurdur ki, aydın, məlum bir məsələdən danışanda «Əl-qəzəl» bazarı ilə əlaqədar yaranmış atalar sözünü işlədirlər: «Bu ki «Əl-qəzəl» bazarının yolu kimi məlumdur» – deyirlər. Bazarda dəzgahların və alver edən qadınların səsi bir-birinə qarışır. Ağız deyəni qulaq eşitmir. Çox qarışıqlıq olur. Ona görə də mosullular deyirlər: «Burada uşaq anasını tanımır». Mosul kürdlərin mədəniyyət mərkəzidir. Mosul universiteti elm ocağı kimi, böyük vəzifələr yerinə yetirir.
Mosul haqqında çox yazılıb. O. Q. Gerasimov da ərəb ölkələrindən bəhs edən və 1974-cü ildə Moskvada çap olunmuş «Sincar dağlarından Rub əl-Xali səhrasınadək» adlı kitabında bu gözəl şəhərə layiq gözəl sözlər yazıb. Lakin müəllif bəzi təhriflərə də yol verib. O yazır ki, Mosul ətrafında göz işlədikcə uzanan taxıl zəmiləri vardır. Mosullular taxılı və qarğıdalını anbarlara yığmazdan əvvəl evlərin üstünə sərirlər. Bunu camaata göstərmək üçün edirlər: «Baxın, görün nə qədər məhsulumuz olub?» Şübhəsiz, müəllifın bu qənaətə gəlməsi onun kəndli həyatını yaxşı bilməməsi ilə əlaqədardır. Məhsulu anbara yığmazdan əvvəl qurudurlar ki, xarab olmasın.
Eləcə də 1967-ci ildən Mosul universiteti fəaliyyət göstərdiyi və bir neçə institutu birləşdirdiyi halda, o, Mosulda bir institutun olduğunu qeyd edir. Müəllif Bağdadla Kərkük arasındakı məsafənin 200 kilometrdən bir az artıq olduğunu deyir. Halbuki həmin məsafə 350 kilometrdir. «Mən İraqda olanda İmam Əlinin qəbri üçün Nəcəf şəhərinə üç tondan artıq qızıl işlədilmiş qapı gətirmişdilər» – deyən müəllif yenə də qeyri-dəqiqliyə yol verib. Qapı Həzrət Abbasın qəbrinin günbəzi üçün düzəldilmişdir. 400 kiloqram qızıl işlədilmiş qapı Kərbəlada Həzrət Abbas məscidindədir. Əgər müəllif bunları öz gözləri ilə görsəydi yazmazdı: «Kərbəlada İmam Hüseyn məscidindən aralı, şəhərin o biri başında Həzrət Abbas məscidi də var. Biz ona baxmağa getmədik. Deyirlər o da İmam Hüseyn məscidinə oxşayır».
Göründüyü kimi, müəllif müşahidə etdiyini yox, eşitdiklərini yazıb. Təbii ki, hər eşidilən də düz çıxmır. Müəllif özü baxmış olsaydı, bu iki məscid arasındakı məsafənin yalnız 350 metr olduğunu yəqin edərdi.
Kərkük. Bağdad, Bəsrə və Mosuldan sonra İraqın dördüncü şəhəri – ölkənin şimalında neft sənayesi mərkəzidir. Yetmişinci illərin hesablamalarına görə əhalisi 250 mindən artıqdır. Bağdadın 350 kilometrliyində olan Kərkük İraqda yaşayan azərbaycanlıların əsas şəhəridir. Azərbaycanca danışan xalq əsasən Kərkük vilayətində yaşayır. Əhalisi ətrafı ilə birgə 660 min nəfərdir (1976). «Kərkük» sözünün haradan əmələ gəlməsini izah etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu sözün izini Mahmud Kaşğarinin «Divani-lüğət it-türk» adlı qədim və əvəzsiz kitabında görmək mümkündür. Türk dillərində «kərkük» – «çökəklik», «dərə», «vadi» mənasında işlənmişdir. Kərkükün müasir çoğrafi şəraiti bunun doğruluğunu təsdiq edir – şəhər vadidə yerləşir.
Kərkük qədim şəhərdir. Orta əsr tarixçisi Yaqut əl-Həməvi Ərbil və Daqut arasında alınmaz Kərkük qalasının olduğunu göstərir. Yaqut əl-Həməvinin söz açdığı Kərkük qalası indi də qalır.
Ölkə rəhbərliyinin Kərkükün abadlaşdırılmasma dair xahişi ilə yunan şirkəti şəhərin «Baş planı»nı hazırlamışdır. Həmin plana əsasən Kərkük qalasının abadlaşdırılaraq turist mərkəzinə çevrilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Şəhərin ortasından axıb keçən Xaca çayı onu Qələ (söhbət Kərkük qalasından gedir – Q.P.) və Qorya olmaqla iki yerə bölür. Qələ tərəfdə bir çox məhəllələr vardır: Qəssabxana, Çuxur, Piryadı, Əkməkçilər (Çörəkçilər), Ovçular, Musala, Halvaçılar, Şorca, indi bəzən Bulaq məhəlləsi adlandırılan Qarabağlı məhəlləsi.
Kərkük qalasının – Qələnin əhatə etdiyi ərazidə isə Zindan, Ağalıq, Dəmir qapı, Top qapı, Hamam, Peyğəmbər və Meydan kimi məhəllələr vardır. Qorya tərəfdə isə Tisin, Məhətta (Vağzal), Əhməd ağa, Bəklər, Almas, Arafa, Yeni Kərkükdür.
İraqa birinci səfərim zamanı, 20 il bundan əvvəl Qor- yada – bazarın ətrafı göz işlədikcə uzanan zeytun meşəliyi idi. İndi burada müasir evlər tikilmişdir. Lakin şəhərdə köhnə evlər də çoxdur. Əl-Cümhuriyyə (Respublika) şəhərin ən izdihamlı küçəsidir. Əksər mağazalar, çayxanalar, kitab mağazaları, həkimlərin şəxsi qəbul məntəqələri bu küçədədir. Şair Mustafa Gög Qayanın kitab mağazasında yalnız öz dillərində – azərbaycanca olan kitablar satılır.
Şəhərdə neft təmizləmə və neft emalı, buz və kərpic zavodları vardır. Pambıq-parça, yun, ipək emalı, gön-dəri və dulusçuluq sənayesi inkişaf etdirilmişdir. Kərkükdə üç böyük xəstəxana və tibbi mərkəz yaradılmışdır. Yeni dövlət kitabxanaları istifadəyə verilmişdir. Şəhərin girəcəyində böyük park salınmışdır. Son vaxtlara kimi Kərkükdə su və mənzil çatışmazlığı özünü göstərirdi. İndi şəhər su ilə pis təchiz olunmur. Yetmişinci illərdə şəhərdə çoxlu evlər tikilmiş və əhaliyə verilmişdi. Kərkük neft kəməri Aralıq dənizi limanları – Bəniyas, Tripoli və Hayfa ilə birləşdirilmişdir.
Maraqlıdır ki, vaxtilə Kərkük nefti yalnız bir nəslin – Neftçizadələrin əlində olmuşdur.
Dəmir və şose yolları Kərkük şəhərini ölkənin paytaxtı Bağdadla birləşdirir.
Samarra-Surra Man Raa («Onu görən sevinir») Dəclə çayının sahilində, Bağdadın 120 kilometrliyində yerləşir. İndi 45-50 min əhalisi olan bu kiçik şəhər yeni eranın 836-892-ci illərində xilafətin mərkəzi olmuşdur. Bu, Harun ər-Rəşidin türkdilli kənizindən olan oğlu Mütəsimin xəlifəliyi zamanı baş verir. Mütəsim 4 min nəfərdən ibarət şəxsi gözətçilər dəstəsini türkdilli xalqdan təşkil etdiyinə görə ərəblər özlərini təhqir olunmuş hesab edərək açıq və gizli saray mübarizəsinə başladılar. Bağdadda çaxnaşmalar baş verdi.
Saray çevrilişindən qorxan Mütəsim ölkənin paytaxtını Bağdadın şimalında tikməyə qərara aldı. Xilafətdən asılı başqa dövlətlərdən alınan külli miqdarda vergi hesabına tez bir zamanda xəlifənin özünün ad verdiyi şəhər – «Onu görən sevinir» – tikildi və hamını heyran etdi. Mütəsimdən sonra daha yeddi xəlifə burada hakim olmuş, lakin 892-ci ildə xəlifə Mütəmid paytaxtı Bağdada qaytarmağı qərara almışdır.
Samarra indi turist mərkəzi kimi məşhurdur. Burada çox gözəl Əl-Əsgəriyyə məscidi və Məlviyyə («Spiralvari qüllə») diqqəti cəlb edir.
İslam aləmində ən böyük qüllə olan Məlviyyə arxitek- tura cəhətdən çox sadə, eyni zamanda təkrarolunmazdır. Hündürlüyü 52 metrə çatan bu qüllə 32 kvadrat-metr sahəni əhatə edən dördmetrlik özül üzərində ucaldılmışdır. Yol dolana-dolana qüllənin başına qalxır; eni iki metrdir, qüllə ətrafında beş dövrə edir. O, spiralvari olduğuna görə «Məlviyyə» adlanır. İndi bu qüllənin başından turistlər Dəclə çayını, şəhəri və bu qülləyə çox yaxın olan, həmyerlimiz Həsən Rəhimovun rəhbərliyi ilə tikilən «Antibiotiklər zavodu»nu seyr edirlər. Keçmişdə həmin qüllədən gözətçi məntəqəsi kimi istifadə olunmuşdur.
Məlviyyə qülləsi xəlifə Mütəvəkkilin vaxtında tikilib. Tarixçilər nəql edirlər ki, xəlifə hər gün Misirdən gətirilmiş uzunqulaqla qüllənin başına çıxıb ətrafı seyr etməyi xoşlayırmış.
Mütəvəkkil şəhər ətrafında böyük heyvanxana da saldırıbmış.
Dəclə çayı boyunda xəlifə Mütəsimin tikdirdiyi sarayın xarabaları indi də qalır. Çayın o tayında isə xəlifə Mütəmidin tikdirdiyi «Aşiq-Məşuq» sarayının xarabaları diqqəti cəlb edir. Vaxtilə Dəclə çayının altından salınmış yolla keçərək xəlifənin öz məşuqəsi ilə görüşdüyü «Aşiq-Məşuq» sarayının qalıqlarını turistlər məftunluqla müşahidə edirlər.
Turistlərin diqqətini cəlb edən tarixi abidələrdən biri də Əl-Əsgəriyyə məscididir. Məscidin diametri 22 metr olan günbəzi 1667-ci ildə qızıl təbəqəylə örtülmüşdür. Bu «bəzək işi»ndə 72 min ədəd kərpicvari qızıl vərəqdən istifadə edilmişdir. Günbəzin yanında ucalan, hündürlüyü 36 metr olan qoşa minarət ona xüsusi gözəllik verir. Məscidin qapıları da qızıldandır. Gözəlliyi ilə adamı məftun edən bu tarixi abidə ətrafındakı köhnə, bir-iki mərtəbəli evlər, dar və çirkli küçələrlə qəribə təzad təşkil edir.
Kərbəla. Bağdadın 105 kilometrliyində olan bu böyük şəhər yaşıllıqlar içindədir. Vilayət mərkəzidir. Əhalisi 250 min nəfərdən çoxdur. Kərbəla vilayəti iki böyük rayona bölünür. Nəcəf və Kufə – rayon mərkəzləridir. «Kərbəla» sözünün mənşəyi barədə iki fikir vardır. Bəziləri «Kərbəla»nın «Kur Babil» – «Babil rayonu»ndan əmələ gəldiyini, başqaları isə onun «Kurb vəl bəla» – «Hüzn və müsibət» sözlərindən yarandığını göstərirlər. Bu, İmam Hüseyn və Həzrət Abbasın həmin yerdə faciəli surətdə öldürülməsi ilə əlaqələndirilir ki, əksər tədqiqatçılar bu müddəanın həqiqətə daha yaxın olduğunu bildirirlər. Şəhər müsəlman aləmində din mərkəzi kimi məşhurdur. Burada İmam Hüseyn və Həzrət Abbas məscidləri və şiələrin son dərəcə böyük qəbiristanlığı vardır. İmam Hüseyn məscidi xüsusilə fərqlənir. Böyük sahəni tutan bu tarixi abidənin on darvazası vardır. 27 metr hündürlüyündə olan günbəz qızılla örtülmüşdür. Qoşa imarət abidəyə xüsusi gözəllik verir. İmam Hüseynin qəbri məscidin içindədir. Qəbrin üstü mərmərdəndir. Lakin fil sümüyü və başqa zinətlərlə də işlənmişdir. Ətrafına qızıl və gümüşdən düzəldilmiş şəbəkə çəkilmişdir.
Ücretsiz ön izlemeyi tamamladınız.