Kitabı oku: «Ağ zanbaqlar ölkəsi», sayfa 2

Vikstremin “Finlandiya”sının üzündə incəliklə işlən-miş olub-keçən sarsıntının izlərini görmək olur. Bu, indi xoşbəxt, güclü, gələcəyə əminliklə baxan, amma gəncli-yində çoxlu ağır, əzablı və qorxulu günlər yaşamış bir qa-dının simasıdır. Və o günlər indi unudulsa da, əvvəl-axır yaşanıb. Onlar ölkənin qəlbini yandırıb. Sakinlərə öz möhrünü vurub gedib.

Finland rəssamları Edelfeldt⁴⁴, Hebhart⁴⁵, Enkell⁴⁶, Ves-terholm⁴⁷, Halonen⁴⁸ və başqaları bütün finlər kimi öz ba-laca, kasıb vətənini incə məhəbbətlə sevərək Finlandiya təbiətinin gözəlliyini çəkiblər, amma hətta onlar da rəs-sam uzaqgörənliyi ilə tamaşaçıların diqqətini cəlb edən peyzajlar tapmaq gücündə deyillər.

Finland təbiətində həzin tənhalığın səssiz kədəri var, amma nə kobud əzəməti, nə də başgicəlləndirici parlaq-lığı yoxdur. Tamamilə kol-kosa bürünmüş daşlar. Qranit qaya parçaları. Küknarkıq və şamlıq. Hüznlü bataqlıqlar. Solğun-yaşıl səma altında solğun-yaşıl geniş göllər. Fin-landiyada hara gerdisiniz, gedin, təbiət adına yalnız meşə və daşlar görərsiniz. Hər tərəfdə qaya parçaları görünür, qənd kimi doğranmış qranitlər ağarır. Göz işlədikcə tor-pağa batan iri-iri odunlar, tir və taxtadan dağlar görünür. Hər sığınacaqda minlərlə qatran çəlləyi var.

Kasıb ölkədir. Hər şeydən yoxsuldur, bir şeydən – inadkar zəhmətkeşlikdən, zəif torpaqlarına sevgidən baş-qa.

Helsinqforsda yerləşən “Ateneum”da⁴⁹ – finland incə-sənəti qalereyasında rast gəldiyiniz Yarnfeld⁵⁰, Halonen, Blomstedt⁵¹ və Rissanenin⁵² silsilə rəsmlərində bölgələr-dəki həyatın finlər üçün hansı güc, zəhmət və məhrumiy-yətlərlə başa gəldiyini görərsiniz. Sıra kətanlar eyni həyat tərzinin görüntülərini əks etdirir. Kəndli ailələri əkin tor-paqlarını təmizləyirlər. Ağacları kəsib daşıyırlar. Kökləri-ni çıxarıb yandırırlar. Ağır daşları sahədən kənarlaşdırır-lar. Çılpaq qranit qayalarına torpaq daşıyırlar.

Hər bir torpaq sahəsi bütün nəslin zəhmətini tələb edirdi. Sanki təbiət insanı ələ salırdı: onu bataqlıq və göl-lər arasındakı quruca daşların içinə atırdı. Amma insan da təbiəti ələ salmaqdan qalmırdı. Bu çağırışı qəbul edib təbiətə qalib gəlirdi.

Finlandiyanın bütün şəhərlərində küçələrdə gəzərkən torpaqdan çıxmış qranitlərə rast gələ bilərsiniz. Məhəllə boyu uzanan möhkəm qaya parçaları necə gəldi tökülmüş daş topasını xatırladır. Kim Hersoqovinada çılpaq təpələri görübsə, o da finlərin zəhmətini təsəvvürünə gətirə bilər. Bizim Rusiyada, Novoqorod və Pskov quberniyalarında bu cür daş təpələrinə rast gəlmək olur. Bizdə onlara “Nə-həng qəndqabı” deyirlər. Finlər bu “Nəhəng qəndqabı”-ları bağ və parklara çeviriblər. Daşların yanına məhsuldar torpaq daşıyıb, orada ağac və güllər əkiblər.

– Qabili mənə verin, – deyə, “İkuynen Taystelu”nun müəllifi Linnankoski qeyd edir, – və mən öz ilhamımla onu ədəbi mədəni başlanğıcın yenilməz döyüşçüsünə çe-virim!

– Bəxtimizə bataqlıq və qayalıqlar düşdü, bizsə oranı əsl mədəni ölkəyə çevirdik, – finlər deyir. Bunu yüzillik zəhmətləri, inadkar işləri deyirlər.

Və bütün bunlar cəmi üç milyonluq xalq (iki milyon üç yüz min fin, dörd yüz min isveç)⁵³ tərəfindən edilir.

* * *

Suomi ilə tanış olanlar ona həsəd apara bilər. Ölkədə hər şey balacadır – şəhərlər, bölgələr çox kiçikdir, amma abadlıq işləri geniş yayılıb. Biz slavyanlardakı nizam-sızlıq, viranəlik, səliqəsizlik, məsuliyyətsizlik burada yox-dur.

Peterburqdan üç saat yarımlıq məsafədə yerləşən Vı-borqdan başlayaraq özünüzü hansısa xüsusi ölkədə hiss edirsiniz. Vıborq da, Kuopiu da, Uliaborq da, Vasa da, Ta-vastqus da – sanki geniş ovuca yerləşə bilən bu şəhərlər elə bil qəşəng oyuncaqdır. Sanki hamısı karton üzərinə yapışdırılmış şəkillərdəki evciyə oxşayır.

Küçələr geniş, təmiz və yaxşı təmirli vəziyyətdədir. Həyətlər tərtəmizdir. Evlər rahatdır. Dayanacaqlardakı mehmanxana və poçt stansiyalarında qüsursuz səliqəlik, təzə yemək, rahatlıq və ümumi ucuzluq var.

Ölkənin əsas şəhəri Helsinqforsdan danışmağa belə, dəyməz. Biz slavyanlar üçün bu şəhər əyani təlim pred-meti ola bilər. Heç bir təmtəraqdan, pul dağıntısından, göstəriş üçün yaşamaqdan söhbət gedə bilməz, amma ha-mı evdar və işgüzar, hər yer gözəl və təmizdir. Yeni vağ-zaldan başlayaraq. O, şəhərin mərkəzindəki əsas meydan-da yerləşir. Finlandiya Milli Teatrı, “Ateneum”, İncəsənət Məktəbi və Xalq Seyminin binası lap yaxınlıqdadır.⁵⁴

Meydan tərəfdən vağzalın görünüşü öz nəcib sadə gö-zəlliyi ilə heyranlıq doğurur. Nə təmtəraqlı cizgilərdən, nə də ruhsuz kvadratlardan əsər-əlamət var. İçəridə hər şey – poçt, teleqraf, yük yeri və bilet kassası əl altındadır.

Finlandiyanın Milli Teatrı yeni fin memarlığının əl işlə-rindəndir. İndi finland şəhərləri yeni evlərin tikilişində memarlığa diqqət edirlər. Yeni yaşayış evləri, banklar, te-atrlar, muzeylər, məbədlər, hətta fabrik və yanğınsön-dürmə məntəqələri də elə inşa olunur ki, hər bir bina in-cəsənət əsərinə çevrilir.

Bu baxımdan qəti şişirtmədən və tam ciddiyyətlə de-mək olar ki, indiki finlər orta əsr florensiyalılarını xatırla-dır. Yalnız Florensiyada tez-tez, hətta ən ucqar küçədə be-lə, elə üzlüklü qədimi binaya rast gələ bilərsiniz ki, saat-larca durub tamaşa edərsiniz. Eynilə finlərdəki kimi.

Görəsən, kiflənmiş və yeknəsək daşlar, bataqlıq və me-şələr arasında yaşayan bu xalqa belə güclü gözəllik duy-ğusu hardan gələ bilər? Amma görün ki, bu hiss onlarda necə sürətli və “möhkəm” boy atıb.

Helsinqfors və Abodakı rəssamlıq muzeyləri ən ciddi diqqətə layiqdir. Say etibarilə elə də zəngin deyillər, am-ma saxladıqları əsərlərin bədii dəyəri yüksəkdir. Yaxşı rəssamlıq, ondan gözəl heykəltəraşlıq, hamısından qə-şəngsə memarlıqdır. Bütün şimal tayfaları kimi, finlər də əvvəlcə çöl divardan başlayır, sonra evin içinin səliqəsinə keçirlər.

Helsinqforsda mənimlə bir bolqar yazıçısı vardı.⁵⁵ O, fin teatrının qarşısında dayandı və meydanın ortasından binaya xeyli tamaşa elədi. Yaxına gəldi, bütün tərəfləri nəzərdən keçirdi və qeyri-ixtiyari həsədlə dedi:

– Hə, buna deyərəm iş! Öz siması var. İndi baxmaq xoşdur, sonradan da yadından çıxmaz. Yoxsa bizim Sofi-yadakı kimi? Böyük xalq teatrı tikdilər, minlərlə pul xərc-lədilər, bina isə oldu yekə sandıq.

Teatr yeganə nümunə deyil. Əgər finlər istəsəydi, ölkə boyu yüksək bədii tərtibatı olan binalardan ibarət albom yaradardılar. Məsələn, Abodakı Rəssamlıq Muzeyi, Tam-merforsdakı yeni Protestantlıq Məbədi. Gözünü çəkə bil-mirsən. Bu binalar təkcə vahid halda gözəl deyil. Ayrı-ay-rı hissələri də göz oxşayır. Hər bir pəncərəsi, qapısı, bür-cü, novalçası, künc xətti və pərvazı qəşəngdir. Elə bil ki, çöl tərəfdən hər bir daşı bənna deyil, böyük rəssam qo-yub.

Abodakı muzeydən təpənin başına pilləkən çıxır, Tam-merforsdakı məbədin kənarında isə alçaq hasarlar var. Daş hasar və pilləkən məhəccərlərinin hissələri üç-beş sa-jen uzunluğunda, bir yarım-iki arşın hündürlüyündədir, amma bütün bunlar elə edilib, daşlar elə düzülüb, sanki kirəmitlə örtülüb. Elə bil, hasarların hər bir hissəsi deyir ki, onu bir rəsmə və ya fotoya çəksinlər.

Muzeyin daxilində əsl incəsənət gözəlliyi, əsl bədii sa-dəlik var. Ağac pilləkənlərin hər bir pilləsi, divarların üz-lüyü, şəkil çərçivələri, pilləkən məhəccərindəki xırda dib-çəklərin incə yaşıllığı – hamısı, hamısı, hamısı çox qəşəg-dir: həm ayrı-ayrı, həm də vəhdətdə.

Fikir verin, bütün bunlar ölkənin ən ciddi zənginliyi olaraq doğulur və getdikcə çiçəklənir. Nə Finlandiyanın, nə də oradakı ayrı-ayrı şəxslərin var-dövləti çox deyil. Heç istedad toplamaq üçün də imkanları geniş deyil: cəmi üç milyonluq xalqdır. Amma yenə də bütün Finlandiyaya abadlığına həsəd aparılacaq ümumi bir muzey kimi bax-maq olar.

* * *

Bunun sirri nədədir? Yerli əhalinin xüsusi istedadında? Amma bunu heç bir fin vətənpərvəri dilinə də gətirməz. Nə imkanda, nə də zəhmətkeşlikdə slavyan camaatı, ümumiyyətlə, yer üzündəki heç kəs finlərdən geri qalmır. Deməli, fərq başqa şeydədir.

Yalnız əmək və əmək! Qaba əmək, öküz və at əməyi, kürəyinə döyülən yabı əməyi – düşüncəli əmək, təhsilli əmək! On qat, yüz qat, min qat təhsillə gücləndirilmiş əmək!

Hələ harasa buxovlanmış, bərkimiş, könülsüz, özba-şına və ya başqasının əliylə edilən əmək də var. Sıxıcı əmək. Gümrah, ruhlandırıcı əmək də var. Müstəqil, özfə-aliyyət əməyi. Canlı, yaradıcı əmək. Qartal qanadlı əmək. Bax, bütün sirr də bundadır – əməyin xarakterində. Fin-lərlə, Rusiya və bizə yaxınlaşdıqları vaxtdan ta bu günə-dək aramızdakı ən böyük fərq budur.

Finlandiyanın yoxsul, daş-kəsəkli və nadir torpaq sa-hələri heç vaxt öz sakinlərinə çatacaq qədər çörək verə bil-məzdi. Finlandiya qədimdən bəri alınma çörəklə yaşayıb, elə indi də ümumi idxalının üçdə bir hissəsini çörək alışı təşkil edir. Amma bu ölkə nə aclıq bilir, nə də dilənçilik.

Onun Bosniya və Dalmasiya ərazisində bir universitet, bir politexnikum, əlli bir gimnaziya, iyirmi üç peşə mək-təbi, səkkiz müəllimlər seminariyası, yeddi dənizçilik məktəbi, doqquz şəxsi, on texniki, iyirmi dörd kənd təsər-rüfatı məktəbləri (qadınlara aid olanları nəzərə almadan) var. Əgər özünüz o yerlərdə olub, bu məktəbləri və ölkə ərazisinə necə səpələndiklərini öz gözünüzlə görsəniz, tə-əssüratınız daha da genişlənər.

Məktəblər təkcə zahiri görünüşü ilə yox, təmizliyi və gigiyenası ilə də göz oxşayır: nəhəng pəncərələri olan hündür sinif otaqları, enli dəhlizlər, gözəl havalandırma sistemi, məntiqli və rahat mebel, hərəkətli oyunlar üçün təmiz və geniş həyət, yaxşı təchiz olunmuş gimnastika zalları.

Və bütün Finlandiyada bu cürdür. Vıborqda rus, isveç və fin qadın gimnaziyaları, rus və isveç peşə məktəbləri, isveç və fin liseyləri, eləcə də natamam peşə liseyi, gənclər üçün ümumtəhsil fin məktəbi, rus və fin xalq məktəbləri, dənizçilik, ticarət və ali sənətkarlıq məktəbləri, əlavə qadın kursları, isveç və iki fin hazırlıq məktəbi yerləşir.

Kuopioda cəmi on beş min sakin üçün seminariya, li-sey, texniki peşə məktəbi, kar və korlar üçün peşə mək-təbi, sənaye məktəbi, qadın gimnaziyası, ticarət məktəbi, bir neçə xalq məktəbi, oğlan və qızlar üçün doqquzillik is-veç və yeddiillik fin ümumtəhsil məktəbi fəaliyyət gös-tərir.

Tavastqusun təxminən altı min əhalisi var. Görünüşcə tamamilə sakit əyalət şəhəridir. Qolumdakı saata baxıb uzununu yeddi, enini səkkiz dəqiqəyə piyada keçdim. Bütün şəhərdə cəmi bir mehmanxana və arabir böyük za-lında teart tamaşaları nümayiş olunan “Teatral” adlı bir restoran var. Amma məktəb, necə deyərlər, xirtdəkdən-dir. Bu şəhər səkkizillik kişi gimnaziyası, müəllimlər se-minariyası, ali toxuculuq məktəbi, iki qadın gimnaziyası (fin və isveç), iki ali xalq məktəbi (oğlanlar və qızlar üçün), ibtidai məktəb, işləyənlər üçün bazar günü mək-təbi, yalnız bazar günü işləyən “Müstəqil kilsə”, islahedici məktəb, hazırlıq, həbsxana və rus məktəbinə malikdir.

Bizdə bu qədər təhsil ocağı fəaliyyət göstərən altı min-lik şəhər göstərə bilərsinizmi?

Aboda şəhərin bir milyon yarım rublluq illik gəlirinin iki yüz mini məktəblərə xərclənir. Bununla belə, görün, məktəblər necə təchiz olunub!

Gəncliyimin çox ilini Peterburq gimnaziyalarında mü-əllimliklə keçirmişəm. Bina darısqal, sinif otaqları da ağzı-nacan dolu olurdu. Sinifdə on iki adam olandan sonra nə-fəs almaq çətinləşirdi. Hava nəfəslərlə zəhərlənir, şagird isə artıq dərsi dinləyə bilmirdi. Diqqətlər dağılır, müəl-limlər əsəbiləşməyə başlayırdı. Şagirdlər dəqiqəbaşı sinif-dən çölə icazə alırdı. Və bütün bunlar paxtaxtda baş verir-di.

Vıborqdakı, Tavastqusdakı liseylər, Helsinqforsdakı qadın gimnaziyaları görüşüncə kiçik qalalardır. Məktəb binaları fin şəhərlərini bəzəyir. Məsələn, Aboda şəhərin hündür yerində, dağda, arxın sahilində qəsr-ev, qala-bina ucalır. Bu, Dənizçilik Məktəbidir.⁵⁶ Əks istiqamətə, gözəl muzey tərəfə getsəniz, işıqlı xudmani evlə rastlaşarsınız. Elə düşünərsiniz ki, hansısa varlı və zövqlü insanın evi-dir. Amma bu da məktəbdir – ticarət təmayüllü.⁵⁷

Vıborqdakı məktəblər necəsə bir yerə toplaşıb və hün-dür tavanlı, geniş pəncərəli, iki işıqlı zaldan ibarət xüsusi binalar məhəlləsi əmələ gətiriblər.

Məktəb dərsləri xüsusi səliqə ilə bölüşdürülüb. İki saat səhər – səkkizdən ona kimi və iki saat günorta – ikidən dördə qədər. Ona görə də şagirdlər uzun müddət bir yer-də oturub, bayat hava ilə nəfəs almalı olmurlar. Siniflər həmişə yaxşı havalandırılır.

Boş vaxtlarında fin gəncləri qışda konkidə və ayaq xizəyində sürüşür, yayda isə döyüşür, üzür, topla oynayır və qaçışırlar. Sinəsini, əzələlərini, ciyərini, ayağını, əlini inkişaf etdirir, dözümlülüyü öyrənir, sağlamlığını möh-kəmləndirir.

Yazın əvvəllərində küçədə ayaqyalın gəzən çoxlu oğ-lan uşağı görə bilərsiniz. Geyindiyi yaxşı kostyumdan bil-mək olar ki, ayağıyalınlıq kasıblıqdan irəli gəlmir. Amma yenə də məktəblilərə baxmaq çox xoşdur. Sifətlərində sol-ğunluqdan, sısqalıqdan, bizim uşaqlardakı yaşıl darman izindən əsər-əlamət yoxdur. Uşaqlar ağ göbələk kimi ca-nıbərk böyüyür, sanki onlar bərk xəmirdən düzəldilib.

– Məktəb bizim ən böyük var-dövlətimizdir, – finlər deyir, – Bizdə siz rusların Ural kömür mədənləri, Sibir qı-zıl yataqları yoxdur. Təbiət öz nemətlərini bizdən əsirgə-yib. Bunun yerini öz enerjimizlə doldurmalı olmuşuq. Və-təndaşlarımızdan verə bildikləri hər şeyi tələb etmişik. Biz məktəbdə gəncləri zavodda ingilis poladını bərkitdikləri kimi saxlayırıq. Məktəblə biz bataqlıqlar arasındakı daş-kəsəyin içində elə bir nisbi rifahlı həyat qura bilmişik ki, Rusiyanın qalan əhalisi buna heç yaxınlaşa da bilmir. Məktəbimizi əlimizdən alsanız, batarıq. Mayasız xəmir ki-mi kütə tökülərik.

Təhsilin ölkədə bu cür geniş yayılması nəticəsində əha-li oxumağa – kitab və qəzet mütaliəsinə öyrəşib.

Abo muzeyində Aksel Hallenin gözəl bir rəsm əsəri var.⁵⁸ Yoxsul balıqçı koması təsvir olunub. Çılpaq divarlar boyu qoyulmuş kətillər, ağacdan düzəldilmiş masa. Döşə-mədə nimdaş həsirlər. Tavan altındakı çubuqdan çörək əvəzinə quru çovdar yuxası asılıb. Qoca baba həsiri toxu-yaraq təmir edir. Yanındakı kətillərin birində oturmuş, əynində təkcə köynək olan yeddi yaşlı nəvə sözləri güclə tələffüz edərək babasına kitab oxuyur. Ailənin qalan üzv-ləri işdədir. Evdə cəmi iki nəfər var – qoca və uşaq, hər ikisi də kitabladır.

Ölkədə məktəb kimi, qəzet də boldur. Hər bir şəhər-ciyin öz qəzeti var. Vıborqda on səkkiz min sakin üçün dörd qəzet buraxılır: ikisi fin, ikisi isveçcə. Az qala, bütün kəndlərdəki ailələr qəzetə abunədir.

Belə bir misal çəkə bilərəm. Bir kənddə iki əlil adam vardı, hər ikisi də komada yaşayırdı. Biri müqəvva kimi tənha olan ayaqsız qoca kişiydi, o birisi isə on yaşlı nəvə-siylə yaşayan kor qarı. Və bu iki əlil qoca şərikinə bir qə-zetə abunə yazılmışdı. Deməli, nəvə hər gün qəzet dalınca poçta qaçır, nənəsini götürüb qıçları olmayan qocanın ya-nına aparır və qəzeti başdan-axıracan onlara oxuyurdu.

Ona görə burada, hətta xalqın ən yaşlı, ən aşağı təbə-qəsində də fikirlər dərin yuxuya dalmır, quru budaq kimi sınıb tökülmür. İnsanlar öz şikəstliyi ilə barışmır. Özünü heç kimin ümidinə buraxmaq istəmir və “Nə olacaqsa, ol-sun” demir.

Meşədə təzə və canlı çəmənlik yoxdur, burada hamı qurumuş yarpaqların üzərində cücərmiş otların da qədri-ni bilir. Ölkə yaşayır. Təpədən dırnağa kimi yaşamaq istə-yir.

Bu yaxınlarda aşpaz qadın Mina Sillanpyaya⁵⁹ təhsilini məqalə yazacaq qədər təkmilləşdirdi, güclü işçi qadınlar hərəkatı yaratdı, böyük ictimai çəkisi olan silsilə məsələ-lər qaldırdı, ölkənin siyasi həyatında vacib rol oynamağa başladı və nəhayətdə parlamentə deputat seçildi.

Finlandiyada xalq seymlərinə namizədlər təkcə kişilər-dən ibarət olmur, eynilə qadınlar da millət vəkili seçilə bi-lir.⁶⁰ Və onlar xalq qanunvericiliyində indiyədək çoxunun göz yumduğu məsələlər barəsində vəsadət qaldırırlar. Ailə, nikah, qadın hüquqları məsələsinə yenidən baxırlar. Bütün Finlandiyada hələ Avropanın heç harasında olma-yan kimi, qadın alverinin qanuniləşdirilməsi rədd edilib. Orada bir dənə də olsun, qanuni qumarxana yoxdur.

Xalqın əyyaşlığına qarşı sərtləşdirilmiş tədbirlər həyata keçirilir. Finlər təbiətcə əyyaşlığa meyllidirlər, amma bu-nu orada açıq göstərmək üçün meydan yoxdur. Finlan-diyada tıxacsız qabları araq ehtiyatı ilə doldurmurlar, ək-sinə, arağı sandığa qoyub, xalqı yoldan çıxarmamaq üçün bacardıqca dərində gizlədir, ağzını qıfıllayırlar. Finlan-diya ərazisində arağı yalnız beş marka qiyməti olan üç litr yarımlıq böyük qablarda ala bilərsən. Bunu da tez-tez almaq olmur. Keçən il Finlandiya seymi ölkə ərazisində spirtli içkilərin, hətta pivənin də satışının qadağan olun-ması barədə qanun işləyib hazırlamışdı. Bu qanun hələ təsdiqlənməsini gözləyir.⁶¹

Fin xalqının həm iqtisadi, həm siyasi, həm sosial, həm də intellektual həyatı, bax, belə gözəl təşkil olunub! Fin-landiyanın və ya finlərin öz vətənini adlandırdığı kimi, “Suomi” sakinlərinin dürüstlüyü isə xüsusi məqalə tələb edir. Kim ki Finlandiyada, yəni Suomidə olmayıb, onda fin dürüstlüyünü çətin başa düşər. Finlandiya kimi ölkəyə siz heç harda rast gələ bilməzsiniz.

Və bütün bunlar gənc Finlandiyanın cəmi yetmiş, sək-sən, doxsan il ərzində inadkarlıqla etdiyinin nəticəsidir.

Mədəniyyətlərinin yüksək dərəcəsi – bütün xalq üçün ümum-milli məsələdir.

SUOMİ

Fin xalqının həyatı ilə bağlı iki məsələni xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Birincisi, Rusiya inqilabına, yəni 1917-ci ilə qədər⁶² finlərin müstəqil olmamalarıdır; ikincisi isə bu millətin daxilində güclü və liderlik bacarığı olan böyük şəxsiyyətlərin yetişməməsidir. Finlərin sahib ol-duqları yüksək mədəniyyət xalqın öz səyi nəticəsində for-malaşmışdır.

Finlandiya Rusiyanın şimal-qərbində yerləşir. Digər tərəfdən isə İsveçlə qonşudur. 1811-ci ilə qədər finlər İs-veçin əsarəti altında olublar. O zaman isveçlilərin finlərə münasibəti avstriyalıların Voyvodinada⁶³ və Bosniya-Her-soqovinadakı serblərə münasibəti kimi idi. Ya da Osmanlı dövründə rumların bolqarlara münasibəti kimi… Bütün hakimiyyət və iqtidar gücü, ticarət və sənaye, məktəblər, hətta kilsələr belə isveçlilərin əlində idi. Bütün dövlət mə-murları, hakimlər, əsgərlər, rahiblər və müəllimlər isveç-lilərdən ibarət idi. Onlar özlərini üstün gördüklərindən finlərə aşağı irqin⁶⁴ nümayəndəsi kimi baxır, onlarla bu şəkildə rəftar edirdilər. Finlər isveçlilərlə eyni siyasi hü-quqlara sahib olmamaqla yanaşı iqtisadi və mədəni ba-xımdan da geri qalırdılar.

Bütün bunlar isə onların bir millət kimi inkişafına çox təsir göstərmişdir. XVIII əsrin sonlarında, hətta 1840-ci il-lərə qədər Fin mədəniyyəti havasız bir zirzəmidə bitən çiçək kimi zəif və solğun idi. O dövrdə onların təhsil sə-viyyəsi də çox aşağı idi.

1808-ci ildə Rusiya ilə İsveç arasında müharibə başla-yanda Rus çarı I Aleksandr⁶⁵ öz ordusu ilə Finlandiya əra-zisinin yarısını işğal edəndən sonra Borgo⁶⁶ şəhərində bü-tün Suomidən seçilmiş nümayəndələri Fin Milli Məcli-sinə (Seym)⁶⁷ dəvət etdi. Bütün suomların (finlərin) nüma-yəndələrindən ibarət məclisə bu sual ünvanlanmışdı:

– Bundan sonra İsveçin idarəçiliyi altında qalmaq, yox-sa daxili idarəçilikdə müstəqil olmaq şərti ilə Rusiya tabe-liyinə keçmək istəyirsiniz?

Finlərin nümayəndələri Rusiyaya ilhaq olmağı qəbul etmişdilər. Bunun əvəzində I Aleksandr finlərin İsveçin tabeçiliyi zamanındakı konstitusiyada göstərilən daxili idarəçiliklə bağlı hüquqları ilə kifayətlənərlərsə, o da bu hüquqları tanıyacağını və sadiq qalacağını öz öhdəsinə götürmüşdü.

Finlandiyanın Rusiyaya ilhaq edilməsi hər iki tərəf üçün faydalı olmuşdur. Əslində, Finlandiya yoxsul bir öl-kədir.

Hindistan və Misirin İngiltərə üçün xüsusi əhəmiyyəti var idi. Ancaq Finlandiyanın Rusiya üçün elə bir əhəmiy-yəti yox idi. O, Rusiyanın Krımına, Qafqazına, ya da Tür-küstanına oxşayırdı. Rusiya Finlandiyanı ilhaq etdikdən sonra heç bir iqtisadi səmərəsini görmədi. Əvəzində, bu ölkənin ilhaqı Rusiyanın işinə başqa bir tərəfdən yarayır-dı.

Əsas məsələ Finlandiyanın Rusiyanın paytaxtı Petro-qrada⁶⁸ yaxın olması idi. Finlandiya sərhədindən qatarla 4 saata Petroqrada çatmaq mümkün idi. Hər hansı bir ölkə ilə müharibə başlardısa, düşmənin Finlandiya vasitəsilə paytaxtı təhdid etmək təhlükəsi var idi. Ona görə də pay-taxtı gözlənilən təhlükələrdən qorumaq üçün Finlandiya-nın işğalı qərara alınmışdı.

Digər tərəfdən isə daxili müstəqillik əldə edən finlər üçün özlərinə məxsus mədəniyyət və sivilizasiya yarat-maq imkanı yaranmışdı.

Rusiya işğalından sonra İsveç xalqının⁶⁹ da çoxu Fin-landiyada qalmağa üstünlük verdi. Ancaq onlar artıq əv-vəlki kimi ölkənin sahibləri deyildilər.

Bu da Finlandiya mədəniyyətinin inkişafina öz təsirini göstərdi.

İlk vaxtlar ölkənin mədəni inkişafı üçün çalışanların sayı məhdud idi. Ziyalı hesab edilən müəllim, din adamı və gənclərin sayı barmaqla sayıla biləcək qədər az idi. La-kin bu, ziyalıların gücünün azalmasına yox, artmasına sə-bəb oldu.

SNELMAN

Hələ çar I Aleksandrın dövründə fin mədəniyyətini in-kişaf etdirməyə səy göstərənlərin başında Snelman adlı bir nəfər dururdu. Buna görə də həmin şəxsin həyatı və fəaliyyəti barədə bir az məlumat vermək istərdik.