Kitabı oku: «Դավիթ Բեկ», sayfa 33

ԻԹ

Արծվանիկ ավանի արևելյան կողմում բարձրանում է մի անտառապատ սար, որը պարսպի ձևով տարածվում է հյուսիսից դեպի հարավ: Այդ սարի կուրծքին կպած է գեղեցկադիր ավանը, իսկ սարի վրա, հովանավորված ահագին կաղնի ծառերով, կանգնած է «Կարմիր վանքը», որ կառուցվել է նույն լեռան կարմրագույն քարերից, սուրբ Նախավկայի անունով: Այդ հոյակապ վանքը չորրորդ դարու վերջում հիմնեց Երիցակ անունով ճգնավորը, դրա համար էլ կոչվում է Երիցակա վանք:

Երիցակը կազմեց այդ վանքում մշտալուռ կրոնավորների մի միաբանություն, որոնք միայն աստուծո և նրա սուրբերի հետ էին խոսում, և իր ճգնավորական օրինակով ավելի քաջալերեց աբեղաների խստակեցությունը: Երբ Սյունյաց Սահակիա տիկինը հայոց Մուշե հայրապետին նստացրեց իր ոսկիապատ կառքի մեջ, որ լծած էր սպիտակ ջորիներով, և փառավոր հանդեսով ուղարկեց նրան Երիցակին հրավիրելու, որ նա ընդունե Սյունյաց կաթողիկոսության աթոռը, այդ ժամանակ Երիցակը պարանով կախվեցավ վանքի պարսպից և կամենում էր փախչել:

Մինչև այսօր ժողովրդի մեջ դեռ մնացել է վաղեմի ավանդությունը այն մասին, թե երբ Մուշե հայրապետը աշխատում էր համոզել Երիցակին, որ նա ընդունե կաթողիկոսական աթոռը, սուրբ ճգնավորը համեստությամբ հրաժարվում էր, ասելով, թե ինքը արժանավորություն չունի այդ բարձր կոչմանը: Այդ միջոցին նրա խցի դռան մոտ իջան մի խումբ աղավնիներ, և նրանցից մեկը թռչելով նստեց սուրբ ճգնավորի ուսի վրա, և մարդկային բարբառով ասաց. «Արժան է, արժան է»:

Խոսում են և այն, թե երբ սուրբ ճգնավորը մի անգամ որպես ուխտավոր գնացած էր Երուսաղեմի հայոց վանքը, հանկարծ Հիսուս Քրիստոսի ծննդյան տոնի ճրագալույցի երեկոյին մտաբերեց իր հեռավոր վանքը, որ գտնվում էր Սյունյաց աշխարհում, մտաբերեց իր միաբանակից եղբայրներին և ցանկացավ նրանց հետ միասին կատարել ծննդյան տոնը: Երբ այդ ցանկությամբ սուրբ Բեթլեհեմի այրի դռան հանդեպ կանգնած լաց էր լինում նա, մոտեցավ մի կին, և նստեցրեց նրան մի կախարդական սափորի վրա, որը մի ակնթարթում Երուսաղեմից հասցրեց նրան Սյունյաց աշխարհը և իր վանքը Արծվանիկում: Միաբանները դեռ չէին ավարտել ճրագալույցի երեկոյան պատարագը, երբ տեսան նրան և զարմացան:

Երիցակա վանքը Սյունյաց աշխարհի ամենափառավոր վանքերից մեկն էր. նրա հոյակապ շինվածքը ներկայացնում էր հայկական ճարտարապետության սքանչելի գործերից մեկը: Նրա շուրջը գտնվում էին մենակյաց միաբանների համար գեղեցիկ խուցեր. ընդարձակ սեղանատուն, ամբարանոցներ լի ամեն տեսակ պաշարեղեններով և ախոռատներ բազմաթիվ անասուններով: Այստեղ կերակրվում էին մարդկային հասարակությունից հալածված ուրուկներ և այլ տեսակ ախտավորներ, որոնց վրա միաբանությունը առանձին խնամք էր տանում և բժշկում էր:

Վանքը, որպես մի գեղեցիկ պսակ, դրած էր լեռնային բարձրավանդակի վրա, հովանավորված անտառի մշտականաչ ծառաստանով, որի լռության մեջ, թռչունների ուրախ երգերի հետ, հնչվում էին աստծուն նվիրված աբեղաների սաղմոսերգությունները: Նրա ստորոտում, ժայռերի սրտում գտնվում էին բնական քարանձավներ, որոնց մուտքը թաքնված էր խիտ պատատակների մեջ, որոնք ծտերի բույնի նման կախված էին անդունդի վրա, որը հազարավոր քայլերի խորությամբ, որպես մի հսկայական վիհ, բացվում էր դեպի ցած: Այդ քարանձավների խլության մեջ առանձնացած էր աշխարհից բոլորովին հրաժարված ճգնավորի միաբանությունը, որոնք ոչ արևի լույս էին տեսնում և ոչ ադամորդիների երես:

Բայց Դավիթ բեկի հայտնվելուց մի քանի տարի առաջ այդ վանքը, որ ավելի քան տասներկու դար գոյություն ուներ, բոլորովին քայքայվեցավ, բոլորովին զրկվեցավ իր վայելչությունից:

Այդ ժամանակ վանքի միայն մերկ կմախքն էր մնացել: Հոյակապ տաճարի արտաքին սրբատաշ քարերը պոկած էին. կանգնած մնում էին միայն ահագին կամարները: Բացի տաճարից, վանքի բոլոր շինությունները քանդված էին: Իսկ նրանց փոխարեն, մի քանի քայլ հեռավորության վրա, կառուցված էր մի հիանալի ամառանոց: Այդ ամառանոցը պատկանում էր Ֆաթալի խանին: Նա շինված էր վանքի քարերով: Անգութ թյուրքը չխնայեց մինչև անգամ եպիսկոպոսների շիրիմներին, աբեղաների գերեզմաններին, և նրանց տապանաքարերը գործ ածեց բաղանիքների ու ախոռատների շինության համար: Միշտ աղոթող ճգնավորների մենարաններում այժմ բնակվում էին ավազակներ:

Ֆաթալի խանը, որպես մի խաշնարած ցեղի գլխավոր, իր հոտերով տարվա տաք եղանակները առաջ անց էր կացնում Ղարադաղի լեռների վրա, իսկ ձմեռը վերադառնում էր Բարդյուշատի գավառը, բնակվում էր իր սեփական ձմեռանոցում, որ գտնվում էր Ալթինջի գյուղում: Բայց այն օրից, երբ նա բարեկամացավ մելիք Ֆրանգյուլ ուրացողի հետ, փոխեց իր կենցաղավարության եղանակը: Մելիքը նրան մի առանձին ծառայություն անելու համար, թույլ տվեց իր սեփական ավանի` Արծվանիկի մոտ ամառանոց կառուցանել: Խանը ընտրեց Երիցակա վանքի գտնված տեղը, որը իր սքանչելի դիրքով, իր լեռնային բարձրությամբ և գեղեցիկ անտառներով ամեն հարմարություններ ուներ ամառանոցի համար:

Մելիքը մատնեց մահմեդականի ձեռքը այդ քրիստոնեական վաղեմի սրբավայրը, մի լոկ նպատակի համար, որ նրան իր մոտ պահե, որ պատահած ժամանակ կարողանա նրա ուժերից օգուտ քաղել:

Խանը շինեց իր հիանալի ամառանոցը հայոց վանքի քարերով և մի հարուստ հայից հափշտակած փողերով: Այդ հայի անունն էր Խոջա-Օհան, որը բնակվում էր իր հիմնած սեփական գյուղում, որ իր անունով կոչվում էր Խոջահան: Խոջա-Օհանը մի երևելի վաճառական էր, խանը մեղադրեց նրան այն հանցանքի մեջ, իբր թե նա հեռու երկրներից զենքեր է տեղափոխում իր թշնամիների համար: Այդ առիթով սպանեց նրան, նրա անբավ հարստությունը հափշտակեց և նրա ամբողջ ազգատոհմը բռնավորի անգթությանը զոհ դարձավ:

Առավոտ էր, այն գեղեցիկ, խաղաղ առավոտներից մեկը, որ միայն լեռնային անտառապատ աշխարհներին հատուկ է:

Ֆաթալի խանի ամառանոցի մեջ դեռ բոլորը քնած էին: Մի տիկին միայն զարթել էր, հագնվել էր, պատրաստվում էր կատարել վաղորդյան աղոթքը: Արեգակի առաջին ճառագայթները, ներս շողալով սենյակի պատուհաններից, լուսավորում էին նրա շքեղ օթևանը վառ-ծիրանագույն պայծառությամբ: Բայց տիկինը իջեցրեց պատուհանների վարագույրները, կարծես, այդ լույսը կարող էր արգելք լինել նրա աղոթելուն: Հետո ներսից կողպեց նախասենյակի դուռը, որ ոչ ոք իրան չխանգարե:

Մահմեդական կանայքը ամենևին աղոթելու սովորություն չունեն, իսկ տղամարդիկը միայն աղոթում են ի ցույց ծարդկանց` հրապարակների վրա, ճանապարհների եզերքում, մի խոսքով, որտեղ որ պատահի:

Բայց այդ տիկինը, կողպելով իր սենյակի դռները, ոչ թե կատարում էր մի հայտնի պատվեր, այլ ավելի երկյուղ ուներ, մի գուցե իր աղոթելը նկատելի լինի:

Դուռը կողպելուց հետո, նա միանձնուհու հանդարտ քայլերով, մոտեցավ սենյակի արևային կողմի պատին, և զգուշությամբ բարձրացրեց մետաքսյա վարագույրը, որ քարշ էր ընկած պատի երեսից: Վարագույրի ետևում հայտնվեցավ մի խաչ, որ փորված էր քարի վրա: Տիկինը ծունկ իջավ նրա առջև, ձեռքերը փակեց կուրծքի վրա և իր ջերմեռանդությամբ լի աչքերը դարձրեց դեպի երկինքը:

Խաչի ներքև, քարի վրա, նշմարվում էին մի քանի եղծված հայերեն տառեր: Երևում էր, սենյակի շինության ժամանակ այդ քարը պատահմամբ ընկել էր այնտեղ: Ամբողջ ամառանոցը կառուցված լինելով վանքի քարերով, նրանց վրա դեռ պահպանվել էին քրիստոնեական տաճարի հիշատակարանները, միայն ծեփած էին գաջով, որ աչքի չզարկեն: Բայց այն օրից, երբ հայտնվեցավ այդ խաչը, տիկինը համարում էր իր համար մի սրբազան գյուտ: Հանկարծ պոկվեցավ պատի ծեփը և նրա տակից երևաց խաչը: Տիկինը իր միակ մխիթարությունը ծածկեց վարագույրով, և այնուհետև իր սովորական աղոթքները կատարում էր նրա հանդեպ:

Ընթերցողը կարող է նախագուշակել, թե ով էր այդ բարեպաշտ տիկինը, որ մահմեդական հարեմի մեջ աղոթում էր քրիստոնեական խաչի առջև: Դա մեր վաղեմի ծանոթ Սյուրին էր, Տաթևի Դավիթ ուրացողի աղջիկը, Ֆաթալի խանի նշանավոր խանումներից մեկը:

Այն օրից, որ մենք բաժանվեցանք Սյուրիի հետ, անցել է տասնևյոթ տարի. դա մի նշանավոր թիվ է կնոջ հասակի համար: Սյուրին այժմ կորցրել է իր մանկական թարմությունը. նա տարիքն առած կին է, բայց առաջվա նման նույնպես գեղեցիկ է նա, նույնպես հրապուրիչ է, միայն հասունացած կնոջ գեղեցկությամբ:

Վերջին տարիներում ավելի մաշվեցավ, ավելի թառամեց չքնաղ գեղեցկուհին, մանավանդ այդ ամառանոցը հիմնելուց հետո: Նրան խիստ ծանր էր բնակվել մի տան մեջ, որ կառուցվել էր հայոց տաճարի փլատակներով: Նա չէր կարողանում զսպել իր արտասուքը, երբ ամեն օր իր աչքի առջև տեսնում էր նույն տաճարի ավերակները: Այդ ավերակները մի քանի քայլ միայն հեռու էին նրա բնակարանից: Ամեն անգամ, երբ գիշերային լռության ժամանակ, նա իր սենյակի պատուհանից նայում էր կործանված վանքի փշրանքների վրա, նրան երևութանում էր, որպես թե աբեղաների սևազգեստ դասը, դուրս գալով իրանց շիրիմներից, խաչ և Ավետարան ձեռքերում բռնած, կատարում էին մի տխուր հոգևոր թափոր, որը ավելի նման էր թաղման հանդեսի: Նրանք անեծք և նզովք էին կարդում այն բռնակալի վրա, որ քանդեց, ոչնչացրեց իրանց մշտական աղոթքների սրբավայրը:

Իսկ այդ առավոտ տիկինը սովորականից ավելի տխուր էր: Վերջացնելով աղոթքը, նա կրկին ցած թողեց վարագույրը, ծածկեց խաչը, որ ոչ ոք չտեսնե: Հետո մոտեցավ պատուհանին, բաց արեց լուսամուտը, նստեց նրա հանդեպ և սկսեց մտախոհ կերպով նայել դեպի գեղադրական հեռուն: Նրա աչքերի առջև բացվում էր մի սքանչելի տեսարան. մանիշակագույն հորիզոնի վրա նկարված էին Բարգյուշատի և Չավնդուրի գեղեցիկ, անտառապատ լեռները, որոնց միջից իր մերկ գագաթով վեր էր բարձրացել հսկա Խուստուփը: Իսկ մյուս կողմում իր հավերժական սառնամանիքներով ձգվում էր Կազբեկի շղթան, որը իր ձյունապատ գագաթներով ներկայացնում էր մի հակապատկեր ծաղկյալ, կանաչազարդ տարածության մեջ: Այդ բոլորը, լուսավորված վաղորդյան արեգակի պայծառ ճառագայթներով, շնչում էր նորածին օրվա ջերմ, կենսատու շնչառությամբ: Բայց տիկնոջ սրտին նրանք ոչինչ ուրախություն, ոչինչ մխիթարություն չէին ազդում: Նրա միտքը թռել և սլացել էր հեռու և հեռու, դեպի այն կանաչազարդ լեռների ետևը, ուր կռվում էին հայոց քաջերը, որոնց թվում կռվում էր և իր սիրելին…

Հանկարծ նրա դեմքը բոլորովին մռայլվեցավ, նա ամբողջ մարմնով դողաց, երբ պատուհանից նկատեց մի մարդ իր նշանավոր սև ջորու վրա հեծած, բարձրանում էր Արծվանիկ ավանի զառիվերից և ուղիղ դիմում էր դեպի իրանց ամառանոցը: Նրա ջորու առջև ընկած ոտքով գալիս էին երկու զինված շաթրներ: «Ի՞նչ գործ ունի մեզ մոտ այդ չարագործը այդպես վաղ առավոտյան…», – մտածեց տիկինը և աչքերով սկսեց հետևել նրան:

Չարագոծը մոտեցավ ամառանոցի գլխավոր դռանը, ցած իջավ ջորուց, երիվարը պահ տվեց իր շաթրներից մեկին, և մյուս շաթրին իր հետ առնելով, սկսեց բախել դուռը:

Այդ միջոցին տիկնոջ սենյակը ներս մտավ, բոլորովին հագնված և պատրաստված, գեղեցիկ Ֆաթիման:

Ֆաթիմային մենք թողեցինք, երբ նա դեռ փոքրիկ աղջիկ էր, երբ նրան ձեռքի վրա էին ման ածում, իսկ այժմ աճել է նա, խոսում է, դատում է, գիտե իրան պահել: Տեսնելով մոր տխրամած դեմքը, նա մոտեցավ, և գրկելով նրա պարանոցը, ասաց.

– Մայրիկ, դու էլի լաց ես լինում… երբ դու լաց ես լինում, իմ աչքերիցս էլ արտասուք է վազում:

Մայրը համբուրեց նրան, ասելով.

– Ինչո՞ւ, զավակս, քո ինչ լաց լինելու ժամանակն է: Ես էլ լաց չեմ լինում. այս առավոտ չգիտեմ ինչ է պատահել աչքերիս հետ, կարծես թե, այրվում լինեն…

Մայրը թաշկինակը տարավ դեպի աչքերը, սրբեց արտասուքը: Ֆաթիման փոքր-ինչ հանգստացավ, և ավելի վստահություն ստանալով, ասաց մորը.

– Գիտե՞ս այս առավոտ ես ինչու եմ այսպես շուտ վեր կացել, այսպես լավ հագնվել:

– Դու միշտ շուտ ես վեր կենում, զավակս, – պատասխանեց մայրը, փայփայելով նրա առանձին խնամքով սանրված սև գանգուրները:

– Այդպես է, շուտ եմ վեր կենում, մանավանդ, երբ լավ առավոտ է, – պատասխանեց նա փոքր-ինչ պարծենկոտությամբ: – Բայց այսօր մի ուրիշ պատճառ կա:

Ֆաթիման պատմեց մորը, թե այն առավոտ հայ գյուղացիները, իրանց ամեն տարվա սովորության համեմատ, տոն պիտի կատարեն: Հարս, աղջիկ, տղամարդիկ, ալևորներ հավաքվելու են կործանված վանքի փլատակների մոտ, – պար պիտի բռնեն, երգ կերգեն, լավ հանդես պիտի կատարվի:

Տիկինը բոլորովին մոռացել էր, որ այն օր իրանց ամառանոցից ոչ այնքան հեռու կատարվելու էր մի ժողովրդական տոն: Հայ գյուղացիները խմբվելու էին իրանց պաշտամունքը և հարգանքը մատուցանելու այն ավերակներին, ուր կանգնած էր մի ժամանակ նրանց պապերի սրբության տաճարը:

– Մայրիկ, դու ինձ թույլ կտա՞ս, որ ես էլ գնամ, այդպես չէ՞, – հարցրեց Ֆաթիման, դարձյալ ընկնելով մոր կուրծքի վրա: – Նայիր, արդեն հավաքվել են… հիմա կսկսեն…

Վերջին խոսքերի միջոցին Ֆաթիման վեր կացավ, վազեց դեպի սենյակի այն լուսամուտը, որ ուղիղ բացվում էր դեպի վանքի ավերակները, և բարձրացնելով վարագույրը, ուրախությամբ ցույց տվեց.

– Նայիր, նայիր, հավաքվել են, մայրիկ:

Մայրը նայեց դեպի այն կողմը, բայց շուտով չպատասխանեց: Ֆաթիման կրկին դարձավ դեպի մայրը աղերսական դեմքով.

– Թույլ տվեցեք գնամ, մայրիկ, այնտեղ կտեսնեմ Մարիամին, Հռիփսիմեին, Գոհարին, դրանք շատ լավ աղջիկներ են. ինձ ասացին, որ իրանք էլ կլինեն այդ տոնին:

– Ովքե՞ր են այդ աղջիկները, դու ո՞րտեղից ես ճանաչում նրանց, – հարցրեց մայրը:

– Արծվանիկից են, – պատասխանեց Ֆաթիման. – երբ ես գնում եմ անտառը ման գալու, շատ անգամ պատահում եմ նրանց: Շատ լավ աղջիկներ են, ինձ համար պտուղներ են քաղում, ծաղիկներ են քաղում: Ես նրանց հետ նրանց լեզվով եմ խոսում, նրանք թյուրքերեն չեն իմանում: Ես հիմա բոլոր բույսերի, ծառերի, ծաղիկների, պտուղների անունները հայերեն լեզվով իմանում եմ, որը չեմ իմանում, հարցնում եմ, նրանք ինձ ասում են:

Մայրը գրկեց իր դստերը և մի առանձին սիրով համբուրեց նրան: Ֆաթիման նկատելով, որ իր պատմությունը դուր է գալիս մորը, շարունակեց.

– Քանի օր առաջ Հաֆիզան ինձ հետ էր, երբ անտառում պատահեցինք այն հայ աղջիկներին: Ես սկսեցի նրանց հետ նրանց լեզվով խոսել. Հաֆիզան ինձ ասաց. – «Ամոթ չէ՞, որ խոսում ես գավուրների լեզվով»:

– Դու Հաֆիզային ականջ մի դիր, զավակս, նա խելացի աղջիկ չէ, – պատասխանեց մայրը, ուղղելով մի քանի մազեր, որ անկարգ կերպով ընկել էին նրա ճակատի վրա և խանգարում էին կամարաձև հոնքերի գեղեցկությունը:

– Այո՜, նա խելացի աղջիկ չէ, նա գիժ է, – ավելացրեց Ֆաթիման: – Լսիր, մայրիկ, ինչ պատահեց մի անգամ. անտառից վերադառնալու ժամանակ անցանք այդ եկեղեցու ավերակների մոտով. այն հայ աղջիկները մեզ հետ էին. նրանք հենց որ տեսան ավերակները, մոտեցան քարերին և սկսեցին համբուրել, իրանց երեսի և կուրծքի վրա այսպիսի նշան անելով (Ֆաթիման խաչակնքեց իր դեմքը): Հաֆիզան սկսեց ծիծաղել նրանց վրա: Աղջիկներից մեկը` Հռիփսիմեն, բարկացավ: Հաֆիզան սկսեց ծեծել նրան: Ես ասացի` ինչո՞ւ ես ծեծում, խեղճ է: Նա պատասխանեց. – «Գավուրն ի՞նչ է, որ խեղճ լինի»: Ես Հռիփսիմեին մի աղլուխ ընծայեցի, որ լաց չլինի: – Դու խո չե՞ս բարկանա, մայրիկ, այդ քո տված աղլուխն էր:

– Չէ, զավակս, չեմ բարկանա, ես քեզ մի նորը կտամ, – ասաց մայրը, ուրախանալով իր դստեր բարեսրտության վրա:

– Բայց մի բան էլ կա, մայրիկ, վախենում եմ, որ ասեմ…

– Ի՞նչ բան, զավակս, ասա՜, ինչո՞ւ ես վախենում:

– Ես Հռիփսիմեին համբուրեցի, մայրիկ, երբ լաց էր լինում, գրկեցի նրան: Նա շատ սիրուն աղջիկ է: – Խո մեղք չէ, մայրիկ: Հաֆիզան ինձ նախատում էր, ասում էր հայի աղջիկը պիղծ է, ասում է մեղք է, երբ մարդ համբուրում է նրանց: Հաֆիզան նրանց հացը չէ ուտում:

– Մեղք չէ, զավակս, – պատասխանեց մայրը. – նրանք էլ քեզ նման աստծու ստեղծածներն են: Աստված թե քեզ և թե նրանց հավասար կերպով սիրում է:

– Բայց ինչո՞ւ են այդպես անում, – հարցրեց հետաքրքիր Ֆաթիման, դարձյալ խաչակնքելով իր դեմքը:

Եթե Ֆաթիման չափահաս աղջիկ լիներ, գուցե մայրը կբացատրեր «այնպես անելու» նշանակությունը, գուցե կսովորեցներ, որ ինքն էլ այնպես անե: Բայց այդ մասին լռեց նա, միայն խրատեց իր զավակին միշտ բարի լինել և հարգել օտարների կրոնական զգացմունքը, չհետևել չար Հաֆիզայի օրինակին: Հաֆիզան նույնպես խանի աղջիկներից մեկն էր, միայն ծնված մահմեդական մորից. նա իր ծնողից ստացել էր և նրա մոլեռանդությունը:

– Հիմա թույլ տուր գնամ, մայրիկ, – ասաց Ֆաթիման կանգնելով. – հանդեսը սկսվում է: Ես մենակ կգնամ, Հաֆիզային ինձ հետ չեմ տանի:

Թեև տիկնոջը շատ հաճելի չէր մի այնպիսի խառնափնթոր բազմության մեջ թողնել իր դստերը, բայց չկարողացավ մերժել նրա աղաչանքը, մանավանդ որ ինքը ցանկանում էր մի քանի րոպե առանձնացած մնալ: Այդ պատճառով թույլ տվեց նրան գնալ, միայն պատվիրեց, որ շատ չուշանա և շուտով վերադառնա:

– Մենակ մի՜ գնա, – ասաց նրան, – աղախնին քեզ հետ տար: Կանչիր այստեղ Փերիին:

Այսպես էր աղախնի անունը. դա տիկնոջ հին սպասավորներից մեկն էր, մի օրիորդ, որին մենք վաղուց արդեն ճանաչում ենք: Երբ հայտնվեցավ նա, տիկինը հրամայեց, որ Ֆաթիմային տանե հայերի տոնախմբության տեղը և նրա հետ միասին վերադառնա:

– Չմոռանաս, – ասաց նրան, – ներքինապետ Ահմեդին հայտնել, որ ինձ մոտ գա:

Ֆաթիման ուրախությամբ Փերիի հետ դուրս գնաց: Տիկինը մնաց միայնակ: Նա ցանկանում էր միայնակ մնալ. դրա համար և հեռացրեց աղախնին:

Տիկինը չհեռացավ լուսամուտից, որի մոտ առաջ նստած էր: Նա անհամբերությամբ սպասում էր ներքինապետին: Նրա մտքից դուրս չէր գալիս սև ջորում վրա նստած մարդը: «Ի՞նչ գործ ունի այսպես վաղ առավոտյան այդ անիծյալը մեզ մոտ…» – դարձյալ կրկնեց նա իր մտքում:

Քառորդ ժամից հետո հայտնվեցավ ներքինապետը: Նա բոլորովին ծերացել էր. տարիքը այն աստիճան հալել, մաշել էր նրան, որ առանց դրան ևս փոքրիկ Ահմեդը, այժմ զառամյալ երեխայի կերպարանք էր ստացել:

– Դուք ինձ կանչե՞լ էիք, տիկին, – հարցրեց նա, զգուշությամբ ներս մտնելով, և խոնարհ կերպով գլուխ տալով:

– Այո՜, կանչել էի: Բայց ինչո՞ւ ուշացար, – հարցրեց տիկինը:

– Ինձ ուշացրեց իմ հետաքրքրությունը, – պատասխանեց ծերունին: – Մելիք Ֆրանգյուլը եկավ խանի մոտ: Ես մտածեցի, թե էլի մի սատանայություն կունենա, որ այսպես վաղ առավոտյան գալիս է խանի մոտ: Աշխատում էի մի բան հասկանալ:

– Ես էլ հենց դրա համար կանչել տվի քեզ:

– Դուք տեսա՞ք նրան:

– Լուսամուտից տեսա. իր սև ջորու վրա նստած, գալիս էր: – Ինչո՞ւ է եկել:

– Ոչինչ հասկանալ չկարողացա: Խանը դեռ քնած էր, երբ նա եկավ. ինձ հայտնեց, թե շատ հարկավոր գործ ունի, ցանկանում է խանին տեսնել: Ես պատասխանեցի, թե խանը քնած է, կարող է փոքր-ինչ սպասել, մինչև կվերկենա: Նա դարձյալ շտապեցրեց ինձ, ասելով, թե սաստիկ ստիպողական գործ ունի, սպասել կարող չէ, պետք է հենց այս րոպեիս տեսնե: Ես ստիպվեցա գնալ խանին զարթեցնել: Նա ընդունեց մելիքին իր քնարանում, առանց հագնվելու, ինքը անկողնում պառկած: Հետո դռները ներսից կողպեցին և առանձնացան:

– Ի՞նչ բանի վրա էին խոսում:

– Նախասենյակի դռներն անգամ կողպել էին. անկարելի էր մի բառ անգամ լսել: Բայց առանց լսելու ևս ես գիտեմ, թե ինչ խորհրդով է եկել մելիքը:

– Ի՞նչ խորհրդով է եկել:

– Թորոս իշխանը զորքով գալու է խանի վրա. մելիքը եկել է նրան իմացում տալու, որ իրանք էլ զորքերի պատրաստություն տեսնեն իշխնի առաջը առնելու համար:

– Այդ դուք ո՞րտեղից եք իմանում:

– Իմանում եմ, հաստատ տեղեկություններ ունեմ, տիկին:

– Թորոսի հետ այլևս ովքե՞ր կան:

– Իշխան Ստեփաննոս Շահումյանը:

Այդ անունը լսելու ժամանակ տիկնոջ տխրամած դեմքը նկատելի կերպով պայծառացավ: Բայց նա իր ուրախությունը թաքցնելու համար խոսքը փոխեց, հարցնելով.

– Կռիվներից ի՞նչ եք լսում:

– Բեկը ամեն տեղ հաջողություններ ունի. Զեվու բերդը բոլորովին ոչնչացրած է. մեր երկրի ամրությունները մինը մյուսից հետո ընկնում են նրա զորության առջև, – ասաց ծերունին մի առանձին ոգևորությամբ, հետո սկսեց մանրամասնաբար պատմել Ասլամազ-Կուլի խանի աղետավոր վախճանը և Բեկի այլ հաղթությունները:

– Այդ բոլորը շատ ուրախալի է, – ասաց տիկինը ծերունու պատմությունը հաճությամբ լսելուց հետո: – Բայց պետք է մի կերպով իմանալ, թե այդ չարագործը ի՞նչ սատանայական որոգայթներ լարելու համար է եկել:

– Ես ձեզանից ավելի հետաքրքիր եմ, տիկին, – պատասխանեց ծերունին:

– Մելիքի գնալուց հետո ուշադիր եղեք, թե ինչ կարգադրություններ կանե խանը:

– Ես քայլ առ քայլ կհետևեմ նրա գործողություններին:

– Հիմա կարող եք գնալ. ես ձեզ ուշացնում եմ:

Ծերունին գլուխ տվեց և հեռացավ:

Տիկինը դարձյալ մնաց միայնակ:

– «Նա» հայոց զորքի մեջն է… – մտածեց անբախտ կինը, – «նա» ինձ ազատելու համար է պատերազմում:

Լ

Ֆաթալի խանի ամառանոցից մինչև Արծվանիկ ավանը մեկ ժամի ճանապարհ հազիվ կլիներ: Ամառանոցը գտնվում էր լեռան գագաթի վրա, իսկ ավանը կպած էր նույն լեռան կուրծքին:

Մելիք Ֆրանգյուլը երկար չմնաց խանի մոտ. «ստիպողական» խորհուրդը վերջացնելուց հետո, նա դարձյալ նստեց իր սև ջորու վրա, և շաթրներին առջևը ձգած, վերադարձավ Արծվանիկ:

Նրա ամրոցը գտնվում էր այդ ավանի ստորոտում: Թեև պարսկական խաների ապարանքների նրբությունը և գեղեցկությունը չուներ նա, բայց վիթխարիության և ամրության կողմից ավելի գերազանց էր նրանցից: Նա ավելի բերդի ձև ուներ, քան թե պալատի: Դրսից ներկայացնում էր մի քառակուսի շինվածք, ահագին պարիսպներով, որոնց չորս անկյուններում բարձրանում էին չորս բրգաձև աշտարակներ: Իսկ ներսից բաժանված էր զանազան բակերի, զանազան մասերի, որոնց յուրաքանչյուրը ծառայում էր տիրոջ կացության այլ և այլ պետքերին, նրա տնտեսության այլ և այլ հարմարություններին:

Մելիքի ընտանիքը շատ ստվար չէր, այդ պատճառով սենյակների մեծ մասը մնացել են դատարկ և ամայի: Նրա կինը վախճանվեցավ հենց նույն տարվա մեջ, երբ նա փոխեց իր կրոնը: Այնուհետև մելիքը այլևս չամուսնացավ: Նրա երկու որդիներից մեկը` Հախին, հորից բաժան բնակվում էր գյուղում, հայ հասարակության մեջ, և ամենևին հարաբերություններ չուներ մահմեդական հոր հետ: Իսկ մյուսը` Մկրտումը հոր մոտ էր բնակվում և նրա հետ հաշտ էր ապրում, թեև իր ընտանիքով պահպանել էր քրիստոնեությունը:

Խանի մոտից վերադառնալով ամրոցը, մելիքը իսկույն առանձնացավ իր սենյակում, հրամայելով, որ իր մոտ ոչ ոքի չթողնեն: Նրա դեմքը փայլում էր ուրախությունից: «Վերջապես կիսով չափ հասա նպատակիս…» – ասավ նա ինքնիրան, և ձեռքերը միմյանց շփելով, սկսեց անցուդարձ անել սենյակի մեջ: «Նեղ ընկած արծիվը կատու է դառնում…»: Ես երբեք չէի կարող համոզել, խելքի բերել և իմ կամքը ընդունել տալ այդ գոռոզ, միևնույն ժամանակ համար խանին, եթե թշնամին նրա դռան մոտ նստած չլիներ… Թորոսը օգնեց ինձ… Այսուհետև ես կարող եմ ինձ կատարելապես Բարդյուշատի և Չավնդուրի տերը համարել… Թեև ինձ չհաջողվեցավ ամբողջ Սյունյաց աշխարհի իշխողը լինել, բայց առայժմ այդ երկու գավառներն էլ բավական են… ամեն ինչ փոքրից է սկսվում… Եթե հաջողությունը մեր կողմը լինի, այնուհետև կկատարվի իմ վաղեմի բաղձանքը… Բայց հաջողությունը անպատճառ մեր կողմը պետք է համարել… Ես գործերը այնպես կտանեմ, որ պառավ աղվեսին իր պոչիցը ծուղակի մեջ կձգեմ…

Նա այժմ հաշտված էր իր խղճի հետ: Նրա սիրտը լցված էր մի տեսակ վայրենի ուրախությամբ, որ զգում են գազանները միայն, երբ մոտենում են իրանց զոհին: Նա մոտեցավ իր թղթերի պահարանին, վեր առեց այնտեղից մի թերթ թուղթ: Հետո ծալապատիկ նստեց փառավոր օթոցի վրա, թուղթը դրեց ծնկի վրա, սկսեց գրել: Երկար գրում էր նա, մինչև թերթի առաջին, երկրորդ և երրորդ երեսները լցվեցան: Իր պարապմունքը ընդհատում էր միայն այն ժամանակ, երբ պետք է ծխել` երևակայությունը ավելի գրգռելու, ավելի զորացնելու համար: Երբ վերջացրեց իր գործը, թերթը նամակի ձևով ծալեց և ապա կնքեց: Հետո հրամայեց կանչել իր մոտ գզիր Համբարձումին:

– Դու բավական հանգստացա՞ծ ես, Համբարձում, – հարցրեց նա, երբ հայտնվեցավ գզիրը:

– Այդ ի՞նչ հարցմունք է, մելիք, – խոսեց գզիրը շողոքորթի ստոր քսությամբ. – Համբարձումը եթե գերեզմանում էլ դրած լինի, դարձյալ միշտ պատրաստ կլինի իր տիրոջը ծառայելու:

– Շատ ապրիս, Համբարձում, ես քո ծառայությունները չեմ մոռանա, հենց այս րոպեիս քեզ մի լավ խալաթ կտամ, – ասաց մելիքը: – Կանչի՜ր այստեղ նազիրին:

Երբ նազիրը, այսինքն տնտեսը հայտնվեցավ, մելիքը հրամայեց նրան, որ գզիրի համար ոտքից մինչև գլուխ մի ձեռք հագուստ բերե:

– Տրեխները չմոռանաս, տրեխներս բոլորովին մաշվել են, – նկատեց գզիրը:

– Չի մոռանա, – ասաց մելիքը: – Դու ինձ այն ասա՜, թե որտե՞ղ թողեցիր Թորոսի բանակը:

– Բեխ գյուղի հանդեպ:

– Կարո՞ղ ես այսօր մի նամակ հասցնել Թորոսին:

Գզիրը մոտեցավ լուսամուտին, գլուխը դուրս տարավ, և նայելով արեգակին, ասաց.

– Դեռ արևը մայր չմտած, կհասցնեմ: Բայց ներեցեք համարձակությանս, տեր իմ, դո՞ւք, Թորոսին նամա՞կ…

– Այո՜, Թորոսին և ոչ մի այլ մարդու:

– Ձեր ծառայի հարցմունքը նրա համար էր, եթե Թորոսը մի բան հարցնելու լինի, ես ի’նչ ձևով պետք է պատասխանեմ:

– Դուք պիտի ձևացնեք, թե ոչինչ չգիտեք, ոչինչ բանի մասին տեղեկություն չունեք:

– Այսինքն ես ինձ պետք է փոքր-ինչ հիմարի տեղ դնեմ:

– Այո՜: Քեզ հետ կլինի և տեր Հարութը, դու նրա ուղեկցի և առաջնորդի պաշտոնը կկատարես: Նամակը տերտերի ձեռքումը կլինի:

– Ուրեմն այստեղ պետք է կանչել տերտերին:

– Կանչիր: Ասա՜, որ մի խաչ և Ավետարան իր հետ բերե:

Գզիրը հեռացավ: Այդ առաջին անգամն էր պատահում, որ մելիքը նրա հետ այսպես ծածկամտությամբ էր վարվում: Նա գնաց Արծվանիկ ավանը տերտերին որոնելու: «Տերտե՛ր… խա՛չ և Ավետարա՛ն…» – կրկնում էր իր մտքում զարմանալով: Այդ ի՞նչ բան է, երևի գժվել է մելիքը, կրկին հայանալ է ցանկանում…»:

Քահանան ևս ոչ սակավ զարմացավ, երբ գզիրը հայտնեց նրան մելիքի հրամանը: Այն օրից, որ մելիքը ընդունել էր մահմեդականություն, դեռ ոչ մի քահանայի ոտք չէր կոխել նրա տան շեմքը, իսկ այսօր հրավիրում էր նրան խաչով և Ավետարանով:

Քահանային կոչում էին տեր Հարութ, նրա իսկական անունը Հարություն էր: Եթե մինչև իդիոտության հասցրած բարեպաշտությունը կարելի է առաքինություն կոչել, այդ կետից, այդ քահանային կարելի է ամենաառաքինի կրոնավորներից մեկը համարել: Նա իր կյանքում ժամից հետ չէր մնացել, նապաստակի միս չէր կերել. հավատում էր Հիսուս Քրիստոսի փրկագործությանը, հավատում էր և այն բանին, թե թյուրքի մեռելները գիշերները իրանց գերեզմաններում հանգիստ չեն մնում, իրանց պատանքներով դուրս են գալիս, թափառում են այստեղ և այնտեղ, և զանազան անասունների ձայներ են հանում:

– Ի՞նչ կա, Համբարձում, քո հոգուն մատաղ, ինչո՞ւ է կանչում մելիքը, – հարցրեց նա երկչոտ ձայնով:

– Երբ մելիքը կանչում է, էլ չեն հարցնում ի՞նչ կա, տեր հայր, գլուխը քարշ են գցում և գնում են, – պատասխանեց գզիրը փոքր-ինչ խիստ կերպով:

Տեր հայրը այլևս ոչինչ չհարցրեց և հետևելով գզիրի խոսքին, գլուխը քարշ գցեց, և սկսեց գնալ դեպի մելիքի ամրոցը: Մինչև այնտեղ հասնելը, նա իր մտքում ավարտեց «եկեսցէ» – ի կեսը, հուսալով, որ գոնե այդ փրկարար աղոթքը կազատե նրան բռնակալի բարկությունից:

Երբ նրան ներս տարան մելիքի սենյակը, նա խոնարհությամբ գլուխ տվեց և կանգնեց դռան մոտ: Խեղճ տերտերի դեմքի վրա գույն չէր մնացել, ամբողջ մարմնով դողում էր:

– Հրամեցեք, տեր հայր, հրամեցեք նստեցեք, – ասաց մելիքը, տեղ ցույց տալով:

Մելիքի քաղաքավարի խոսքերը փոքր-ինչ հանգստացրին նրան. կիսամաշ փարաջայի փեշերը հավաքեց, անհամարձակ կերպով մոտեցավ և չոքեց ցույց տված տեղում:

– Դուրս գնա, Համբարձում, – դարձավ մելիքը դեպի գզիրը:

Գզիրը դուրս եկավ: Չնայելով, որ նազիրը արդեն պատրաստել էր նրան խոստացած խալաթը, բայց նա չգնաց հագնելու, այլ կանգնեց նախասենյակում և ականջը մոտ տարավ դռանը: Լրտեսին ավելի հետաքրքրում էր տերտերին կանչելու գաղտնիքը, քան թե մելիքի ընծայած խալաթը:

– Հանգիստ նստեցեք, տեր հայր, – ասաց մելիքը, նկատելով, որ քահանան պատժված աշակերտի նման չոքել է գորգի վրա:

Այդ ողորմածությունը ավելի հանգստացրեց տեր հորը. նա այժմ իր դիրքը փոխեց և ծալապատիկ նստեց: Մելիքը դարձավ նրան այս խոսքերով.

– Ես կանչեցի ձեզ, տեր հայր, մի կարևոր հանձնարարության համար, բայց նախքան դրա վրա խոսելը, ինձ պետք է փոքր-ինչ ծանոթանալ ձեր կրոնական հայացքների հետ. – դուք ինչպե՞ս եք հասկանում խոստովանությունը, տեր հայր:

Անակնկալ հարցը կրկին շփոթեցրեց խեղճ քահանային, որը դժբախտաբար գրված բաներից շատ փոքր տեղեկություն ուներ:

– Որդի, ի՞նչ ասեմ… – պատասխանեց նա ծոծրակը քորելով. – խոստովանությունը խոստովանություն է… խոստովանվում են, հետո հաղորդություն են առնում…

– Այդ ես գիտեմ, – ասաց մելիքը, որ առանց խոստովանության հաղորդություն չեն տալիս, բայց ես խոստովանության նշանակության մասին են հարցնում:

– Հա՜, իմանում եմ, դուք խոստովանության նշանակության մասին եք հարցնում, – կրկնեց քահանան: – Խոստովանությունը մի այդպիսի բան է. մարդիկ գալիս են, չոքում են քահանայի առջև (ինչպես ես մի րոպե առաջ չոքած էի) գլուխները խոնարհեցնում են. հետո խոստովնում են: Դրանից հետո արժանանում են Հիսուս Քրիստոսի մասն ու պատարագին:

Այդ խոսքերը արտասանելու ժամանակ նա խաչակնքեց իր դեմքը: Չնայելով, որ տեր հոր վերջին պատասխանը համարյա միևնույնն էր, ինչ որ առաջինը, միայն ուրիշ դարձվածքներով, այսուամենայնիվ, մելիքը գոհ մնաց դրանով և առաջարկեց մի երկրորդ հարց:

– Կարծեմ խոստովանահայր քահանան պարտավոր է որպես խորին գաղտնիք պահել իր լսածները, այդպես չէ՞, տեր հայր:

– Հա՜, որդի, այդպես է, պետք է որպես խորին գաղտնիք պահե, եթե ուրիշին ասելու լինի, մե՛ծ պատիժ կա:

– Ի՞նչ պատիժ:

– Սուրբ Ավետարանի մեջ գրված է. Երբ տերն մեր Հիսուս Քրիստոս, ամպերի վրա նստած, կգա ահեղ դատաստան անելու, այդ տեսակ քահանաների գլուխները կհավաքեն և ցորենի հատիկների նման մի ահագին երկանաքարի տակ կաղան:

– Այդպես է, փառավորվիս, տեր հայր, – ասաց մելիքը, հաստատելով նրա բացատրությունները: – Հիմա խոսենք գործի վրա: Ես պատվիրել էի գզիրին, որ ձեզ ասե` մի խաչ և Ավետարան բերեք ձեզ հետ:

– Բերել եմ, որդի, այստեղ ծոցումս է, – ասաց քահանան, ձեռքը տանելով դեպի իր հագուստի լայն ծոցը, որ ծառայում էր նրան որպես պահարան ամեն տեսակ բաներ պահելու համար: Այնտեղից դուրս բերեց մի մեծ խաչ և Ավետարան, որ փաթաթած էր գունավոր թաշկինակի մեջ:

– Շնորհակալ եմ, տեր հայր, – ասաց մելիքը, համբուրելով խաչն ու Ավետարանը: – Հիմա լսեցեք իմ հանձնարարությունը. ես ձեզ ուղարկելու եմ մի մարդու մոտ:

Քահանայի ուրախությանը չափ չկար, երբ տեսավ, որ մահմեդականություն ընդունած մելիքը համբուրեց իր խաչն ու Ավետարանը: Նա մեծ հոժարությամբ պատասխանեց.

– Եթե ինձ դժոխքն էլ ուղարկելու լինեք, դարձյալ պատրաստ եմ ձեր հրամանը կատարելու:

– Ես ձեզ դժոխքը չեմ ուղարկի, դուք լավ մարդ եք, – պատասխանեց մելիքը ժպտելով: – Ես ձեզ պիտի ուղարկեմ Թորոս իշխանի մոտ:

– Թորո՞ս իշխանի մոտ, թող օրհնյալ լինի նրա ծնունդը, շատ քրիստոնյա մարդ է: Նրա հանգուցյալ հայրն էլ օրինավոր մարդ էր, ամեն անգամ, երբ կտեսներ ինձ, կասեր. «Տերտեր, քեֆդ ո՞նց է»: Հանգուցյալը շատ բարեհոգի էր:

– Ավելի լավ, որ ճանաչում եք, – ասաց մելիքը: – Այդ խաչն ու Ավետարանն էլ պիտի ձեզ հետ տանեք:

– Կտանեմ, որդի, եթե հարկավոր է, ինչո՞ւ չպիտի տանեմ:

– Հիմա ինձ տվեցեք խաչն ու Ավետարանը:

Քահանան կատարեց նրա հրամանը:

– Հիմա նայեցեք, ինչ եմ անում ես, հետո դրա խորհուրդը կբացատրեմ ձեզ:

Քահանան աչքերը լայն բացելով, սկսեց հետաքրքրությամբ նայել: Մելիքը վեր առեց իր մի քանի րոպե առաջ պատրաստած նամակը, դրեց Ավետարանի մեջ, ասելով.

– Տեսնո՞ւմ եք , այդ նամակը որտեղ եմ դնում:

– Տեսնում եմ, ինչպե՞ս չեմ տեսնում, ուղիղ Մարկոսի Ավետարանի երկրորդ գլխի մեջ:

– Այդպես է, – ասաց մելիքը, սուրբ գիրքը ծալելով:

Հետո նա վեր առեց մի մաքուր մետաքսյա թաշկինակ, փռեց գորգի վրա, նախ Ավետարանը դրեց նրա վրա, հետո խաչը դրեց Ավետարանի վրա, և երկուսը միասին ծրարի ձևով փաթաթեց թաշկինակի մեջ: Երբ այդ գործողությունը վերջացավ, նա թաշկինակի ճոթերը կնքեց մոմով: Քահանան զարմացած նայում էր:

– Հիմա կբացատրեմ ձեզ, տեր հայր, թե ինչու այդպես արեցի, – դարձավ դեպի նրան մելիքը: – Այդ խաչն ու Ավետարանը, այսպես կնքած, իմ նամակի հետ կտանեք Թորոս իշխանի մոտ, և իմ կողմից կհավատացնեք նրան, որ բոլորը, ինչ որ գրված է իմ նամակի մեջ, նույնպես անկեղծ են և հավատարմության արժանի, որպես այդ սուրբ Ավետարանի խոսքերը: Եվ որպեսզի նա կասկածանքով չընդունե ձեր վկայությունը, ես քրիստոնեական հավատով կրկին համբուրում եմ այդ սուրբ խաչն ու Ավետարանը, և ձեր աչքի առջև երդվում եմ իմ նամակի անկեղծության մասին:

Վերջին խոսքերի միջոցին նա կրկին համբուրեց սրբությունները, և ձեռքը դնելով նրանց վրա, հանդիսավոր կերպով երդվեցավ:

– Բայց ես չի՞ պիտի գիտենամ, թե ինչ է գրված նամակի մեջ, – հարցրեց քահանան:

– Դուք չի պիտի գիտենաք. այդ մի գաղտնիք է: Ես ձեզ ուղարկում եմ Թորոս իշխանի մոտ իբրև վկա, որ ձեր ականջով լսեցիք իմ երդումը և ձեր աչքով տեսաք, թե որպես ես քրիստոնեական ջերմեռանդությամբ համբուրեցի այդ սրբությունները: Ես զղջում եմ իմ հին հանցանքների համար, տեր հայր, և գլուխս խոնարհեցնելով ձեր առջև, որպես մի ապաշխարող, խոստովանում եմ, որ ես միշտ եղել եմ հոգով և սրտով քրիստոնյա, միայն հանգամանքները ստիպել են ինձ թաքցնել իմ հավատը: Օրհնեցեք ինձ, տեր հայր, թող ձեր օրհնությունը սրբե իմ գործած ակամա մեղքերը…

Քահանան, ձեռքը դնելով նրա գլխի վրա, օրհնեց նրան: Մելիքը ասաց.

– Հիշո՞ւմ եք, տեր հայր, մի քանի րոպե առաջ ձեր ասած պատիժը, որ գրված է սուրբ Ավետարանի մեջ, խոստովանությունը ուրիշներին հայտնող քահանաների մասին:

– Հիշում եմ, ինչպես չէ, նրանք գլուխները ցորենի հատիների նման ահագին երկանաքարի տակ կաղան:

– Դուք պետք է գաղտնի պահեք իմ քրիստոնեության խոստովանությունը, կարող եք հայտնել Թորոս իշխանին միայն, եթե նա ձեզանից հարցնելու լինի:

– Այդ մասին միամիտ կացեք, – ասաց քահանան:

Թեև տեր հորը մինչև այնօր չէր պատահել մի այսպիսի նորաձև խոստովանություն, մի այսպիսի նորաձև երդման վկա լինել, բայց շատ անգամ լսել էր, որ մեծ մարդիկ սովորություն ունեն ուղարկել միմյանց մոտ կնքված սրբություններ, որպես առհավատչյա իրանց երդման և ուխտադրության: Այդ սովորությունը ունեին մինչև անգամ մահմեդականները: Բայց ինչ որ վերաբերում էր նամակի բովանդակությանը, այդ մասին շատ հետաքրքիր չեղավ նա, բավական համարելով մելիքի խոսքը, թե դա մի գաղտնիք է:

– Ե՞րբ պետք է տանել, – հարցրեց քահանան:

– Հենց այս րոպեիս: Այնքան ստիպողական է, որ չէ կարելի հետաձգել:

– Ես չգիտեմ հիմա որտեղ է Թորոս իշխանը: