Kitabı oku: «Դավիթ Բեկ», sayfa 36

ԼԴ

Բարգյուշատի վիճակի Եղվարդ գյուղը Արծվանիկից (այսինքն Ֆաթալի խանի և մելիք Ֆրանգյուլի բնակության տեղից) մեկ ու կես մղոն հազիվ հեռավորություն ունե: Եղվարդի մոտ գտնվում է մի նեղ դաշտ, որ մինչև այսօր կոչվում է Նարգիզլու-զամի: Այդ անունը նշանակում է նարգիզների կամ շուշանների դաշտ: Եվ իրավ, այդ ծաղկազարդ դաշտը արժանի է իր անունին: Շրջապատած անտառախիտ լեռներով և գեղեցիկ, կանաչազարդ բլուրներով, այդ դաշտը ներկայացնում է երկրի շքեղ բնության հիանալի տեսարաններից մեկը:

Պատմությունը լռում է այդ դաշտի մասին*: Բայց ժողովրդական ավանդությունը շուշաններ և նարգիզներ բուսեցնող դաշտի մասին բոլորովին այլ կարծիք է հայտնում: Նա ասում է, այդ շուշանները, այդ նարգիզները բուսնիլ սկսան այն օրից, երբ հայոց քաջերի արյան կաթիլները թափվեցան այդ դաշտի վրա: Նա պատմում է այն սարսափելի կռվի բոլոր մանրամասնությունները, որ տեղի ունեցան մեկ ու կես դար առաջ:

Լուսնկա գիշեր էր: Նարգիզների դաշտում միայնակ թափառում էր բաց, թավահեր գլխով, բոբիկ ոտներով, երկայն, սպիտակ կտավյա շապիկը հագած մարդը: Նա թափառում էր դիակների մեջ, որպես Եղիշեն Ավարայրի դաշտում: Դեպի ամեն կողմ տիրում էր մահվան լռությունը: Հրացանների ձայնը, սուրերի շառաչյունը, մարդիկների կատաղությունը բոլորովին դադարել էր: Լսելի էին լինում միայն դեռ չհանգստացած վիրավորների դառն հառաչանքները:

Նա անցնում էր, ինչպես մի ուրվական, դանդաղ, չափավոր քայլերով: Դիակների մեջ մեկին որոնում էր նա: Նրա աչքերը, որ սովոր չէին լաց լինելու, այժմ լցված էին արտասուքով, – դառնության և սրտմցության արտասուքով: Նա իր շուրջը սփռված էր տեսնում խաբեության և ստոր դավաճանության հազարավոր զոհերը: – Դավաճանություն մի հայի իր ազգակից եղբայրների դեմ: Այդ էր նրան բարկացնում:

Երկար թափառում էր նա: Երբ որ խնդրած դիակը գտնել չկարողացավ, իր քայլերը ուղղեց դեպի մերձակա բլուրը, բարձրացավ նրա գագաթի վրա, սկսեց նայել դեպի իր շուրջը: Լուսնի լուսով, այդ բարձրահասակ մարդը, իր երկայն, սպիտակ շապիկով, նկարված էր բլուրի գագաթի վրա, որպես մի սպիտակ արձան: Նա ականջ էր դնում, հետազոտում էր բոլոր ձայները, որ լսվում էին նրա շրջակայքում: Հետո կամաց-կամաց ցած իջավ բլուրից, բռնեց Արծվանիկի ճանապարհը, սկսեց առաջ ընթանալ:

Այժմ ավելի շտապով էր փոխում իր քայլերը. ստեպ նայում էր դեպի երկինքը, որպես մի մարդ, որ ժամանակը չկորցնելու համար շուտ-շուտ նայում էր ժամացույցին: Քանի րոպեից հետո նա անհետացավ մթին ձորերի մեջ:

Շտապով գնում էր նա: Այսպես անցավ մի քանի ձորեր, մի քանի բլուրներ: Հանկարծ կանգ առեց: Մի ձայն գրավեց նրա ուշադրությունը.

– «Եթե մինչև արևի ծագելը կարողանայի դուրս գալ այստեղից…»:

Այս խոսքերը գրավեցին նրան դեպի այն կողմը, որ կողմից լսվում էին: Նա տեսավ մի մարդ, երկու ձեռքով գլուխը բռնած, թուփերի միջով սողում էր:

– Ո՞վ ես, – հարցրեց նրանից:

– Վիրավոր եմ:

– Տեսնում եմ, որ վիրավոր ես, բայց ես այդ չեմ հարցնում:

– Երբ վիրավորին տեսնում են, էլ ուրիշ բան չեն հարցնում, շտապում են օգնել:

Նրա պարանոցը ետևի կողմից կիսով չափ կտրված էր. արյունը դեռ հոսում է. երիտասարդը երկու ձեռքով պինդ բռնել էր գլուխը, որ ցած չընկնի: Անծանոթը իսկույն դուրս բերեց իր մախաղի միջից մի քանի կտավիք և փաթաթեց վերքը: Արյունը դադարեց:

– Այդ դրության մեջ դու ինչպե՞ս հասար մինչև այստեղ, – հարցրեց անծանոթը: – Գիտե՞ս որքան ճանապարհ ես անցել:

– Գիտեմ, ավելի քան մեկ մղոն: Այդ դրության մեջ էլ առաջ կգնայի, մինչև շունչս կտրվեր…

– Հիմա դու ինձ կասե՞ս, թե ով ես:

– Ես Մելիք-Փարսադանյան Բալի զորապետն եմ†:

– Լսել եմ քո անունը: – Ձեզ այստեղ թողնել չէ կարելի, ո՞ւր կցանկանայիք, որ տանեին ձեզ:

– Հալիձոր գյուղը, իմ հոր տունը:

Անծանոթը մտածության մեջ ընկավ. ինքը տանել, հասցնել վիրավորին իր հոր տունը չէր կարող, որովհետև այն ժամում նա ուրիշ ավելի կարևոր, ավելի անհրաժեշտ հոգսեր ուներ, իսկ այնպես անխնամ թողնել նրան, նույնպես չէր կարելի: Վիրավորը, կարծես, նկատեց անծանոթի մտատանջությունը և ասաց նրան.

– Այդ անտառների, այդ մացառների մեջ անկարելի է, որ մեր զինվորներից չգտնվեն. աղետալի կռվից հետո մնացածները ցրիվ եկան այդ լեռների ծմակներում: Իմ մոտ այնքան ձայնի ուժ չէ մնացել, որ կարողանամ կանչել նրանց: Դուք միայն ձայն տվեցեք «Բեկ», նրանք որտեղ որ են, կհայտնվեն, այս մեր այս գիշերվա նշանաբանն է:

Անծանոթը թողեց վիրավորին, բարձրացավ մի ժայռի վրա, և մի քանի անգամ իր սուր, ձգական ձայնով կրկնեց նշանաբանը: Ծառերի միջից հայտնվեցան երկու հոգի:

– Տարեք ձեր զորապետին, որտեղ ինքը ցանկանում է, – ասաց նրանց, ցույց տալով վիրավորին:

Նրանք մոտեցան և գրկեցին զորապետին:

– Ես չի պիտի գիտենամ, թե դուք ո՞վ եք, – հարցրեց վիրավորը, – որ ձեր երախտիքը անմոռաց պահեմ իմ սրտում:

– Ես անուն չունեմ, – պատասխանեց անծանոթը. – ինձ կոչում են իմ կարգի անունով. ես մի դերվիշ եմ:

Դերվիշը հեռացավ և շարունակեց գնալ Արծվանիկի ճանապարհով:

Կռիվը սկսվեցավ վաղ առավոտյան, Եղվարդ գյուղի մոտ, Նարգիզների դաշտում: Մելիք Ֆրանգյուլի գլխավոր դավաճանությունը նրանումն էր, որ նա թշնամու ուժերը անհամեմատ շատ փոքր էր ցույց տվել Թորոս իշխանին: Մինչև անգամ թաքցրել էր, որ Աղասի խանը (Ֆաթալի խանի կրտսեր եղբայրը) իր առանձին զորախմբով պիտի օգնե եղբորը: Այսուամենայնիվ, հայոց զորքերը աներևակայելի հերոսությամբ կռվում էին, թեև թվով տասնապատիկ փոքր էին, քան թշնամու զորությունը:

Դերվիշը, գալով պատերազմի դաշտը, խիստ վաղ հայտնեց Թորոսին մելիք Ֆրանգյուլի խաբեության մասին, բայց իշխանը չհավատաց նրա խոսքերին և պատասխանեց.

– Եթե նա կդավաճանե ինձ, ես դարձյալ մի մեծ կորուստ չեմ ունենա. շատ-շատ այդքան միայն կարող է անել, որ իր երկու հազարով կանցնե թշնամու կողմը:

Թորոս իշխանը իր զենքի հաջողության արբեցության մեջն էր գտնվում: Ոչինչ չէր վհատեցնում նրան, ոչինչից երկյուղ չուներ, երբ նկատում էր, որ մահմեդականների բազմությունը, հունձքի որաների նման, հազարներով տապալվում էին հայոց սրերի և գնդակների առջև:

Աղասի խանը, վերք ստանալով, սպանվեցավ: Նրա զորախումբը, որ բաղկացած էր ավելի քան ութ հազար հոգուց‡, մեծ մասամբ ջարդվեցավ: Ոչ սակավ ջարդվեցան և Ֆաթալի խանի զորքերը. նրանք սկսեցին հետզհետե տեղի տալ կռվի դաշտից:

Իր երկու հազարով կռվում էր մահմեդականների հետ և մելիք Ֆրանգյուլը: Նա բռնլ էր մի առանձին ամուր դիրք, որտեղից հարձակումներ էր գործում: Նա բավական հեռու էր հայոց զորաբաժիններից, այդ պատճառով ոչ ոք չէր նկատում, որ նրա զինվորները առանց գնդակների, դատարկ հրացաններ էին արձակում թշնամու վրա:

Երեկոյան պահուն, երբ արեգակը մայր մտնելու մոտ էր, պարսիկները բոլորովին կոտորված, սկսեցին փախչել: Հայոց զորքերը հետամուտ եղան և հալածում էին նրանց: Այդ առիթ տվեց ուշադրություն չդարձնել այն հարմար դիրքերի վրա, որ սկզբից բռնել էին հայերը: Նրանք բարձրություններից իջան նեղ դաշտի մեջ, որ երկու կողմից սեղմված էր լեռներում: Այդ միջոցին դավաճանը կատարեց իր չար դիտավորությունը:

Երբ պարսիկները փախչում էին և հայերը հալածում էին նրանց, ետևից վրա հասավ մելիք Ֆրանգյուլը և սկսեց հայերին ջարդել: Նույն ժամանակ հետ դարձան և փախչող պարսիկները, երկու կողմից հայերին մեջտեղ առեցին, սկսվեցավ սարսափելի կոտորածը: Տեղի դիրքը նպաստեց նրանց, որովհետև դա մի նեղ դաշտ էր, ինչպես ասեցինք, երկու կողմից սեղմված լեռներով, իսկ առջևից և ետևից բռնված էր թշնամու զորքերով: Հայերը մնացին երկու կրակների մեջտեղում: Մի կողմից պարսիկները, իսկ մյուս կողմից` մելիք Ֆրանգյուլը իր նման հայերով…

Կոտորածը դեռ շարունակվում էր, մինչև գիշերային խավարը բոլորովին պատեց կռվի դաշտը:

Ինքը Ֆաթալի խանը վերք ստացավ. նրա եղբայր Աղասի խանը սպանվեցավ: Սպանվեցավ և հայոց զորքերի գլխավոր հրամանատարը` Թորոս իշխանը: Այդ հզոր առյուծի ամբողջ մարմինը պատած էր վերքերով, բայց դեռ կռվում էր: Նա ընկավ քաջի և հերոսի մահով:

Հայոց մյուս զորապետներից Մելիք-Փարսադանյան Բալին վերք ստացավ պարանոցի վրա (դրան տեսանք մենք): Իշխան Ստեփաննոս Շահումյանը գերի բռնվեցավ: Նրա ձին գնդակահար լինելով, ցած ընկավ և տակով արեց իշխանին. այդ միջոցին պարսիկները վրա հասան և գերեցին նրան: Զորապետներից ազատվեցավ Մելիք-Նուբարը, որը միայն հազար և չորս հարյուր հայ զինվորների հետ ողջ մնաց սարսափելի կոտորածից…§:

ԼԵ

Ֆաթալի խանը նույնպես վիրավորված էր: Մելիք Ֆրանգյուլը կռվի դաշտից նրան համարյա ձեռքի վրա տարավ մինչև իր ամառանոցը: Երբ վիրաբույժները հավաքվեցան, քննեցին վերքը և հայտնեցին, որ վտանգավոր չէ, այն ժամանակ միայն մելիք Ֆրանգյուլը հանգստացավ, և արտասուքը սրբելով, աստծուն փառք տալով, հեռացավ հիվանդի մահճի մոտից:

Երկու օր էր, որ նա իր տանը չէր եղել. շտապում էր տուն գնալ, որ իր բարեկամների հետ տոնե իր այն օրվա անարգ հաղթությունը: Նրա սև ջորին, երկու շաթրները, գզիր Համբարձումը, խանի ամառանոցի դռանը կանգնած, սպասում էին նրան: Նա դուրս եկավ, նստեց ջորու վրա և դիմեց իր ամրոցը, որ շատ հեռու չէր:

Գիշերից բավական անցել էր: Լուսինը երբեմն մտնում էր ամպերի կտորտանքի տակ և ավելի թանձրանում էր գիշերային խավարը, իսկ երբեմն դուրս էր գալիս և իր գունատ լույսը թափում էր լեռների, բլուրների մթին կատարների վրա: Ձորերը մնում էին խավարի մեջ. նրանց մեջ արևի լույսն անգամ չէ թափանցում:

Մելիք Ֆրանգյուլը բախտավոր, և իր ըղձալի նպատակին հասած մարդու անսահման բերկրությամբ, քշում էր իր ջորին: Նրա առջևից և ետևից գնում էին երկու անբաժան շաթրները, իսկ կողքից գնում էր գզիր Համբարձումը: Ճանապարհը դարիցած էր և սաստիկ քարքարոտ: Ջորին որքան և սովոր էր լեռնային երկրի խոչընդոտներին, դարձյալ դժվարությամբ էր կարողանում ոտք փոխել: Երբեմն իր երկար, կախ ընկած ականջները ցցում էր նա, և խրտչելով հետ-հետ էր քաշվում: Ի՞նչեր էին երևում նրա աչքերին, հայտնի չէր: Եթե նա Բաղաամի էշի նման մարդկային լեզվով խոսեր, գուցե մի բան կասեր: Բայց գզիրը նրա խրտչելի պատճառը բացատրեց նրանով, որ ճանապարհի աջ և ձախ կողմերում բարձրացած ծառերի, թուփերի և մացառների միջից երբեմն երկչոտ նապաստակն էր վազում, երբեմն կիսաքուն թռչունն էր թռչում, վախեցնում էին հիմար անասունին:

– Այդպես է, – ասաց մելիքը, – իմ ականջներին էլ, կարծես թե, մի քանի անգամ խշխշոցի ձայներ դիպան այդ ծառերի միջից:

Թե այսպես, թե այնպես, ընթացքը բավական դանդաղ էր առաջ գնում, և այդ առիթ էր տալիս մելիքին խոսել իր գզիրի հետ:

Երբ մարդիկ սաստիկ ուրախ են և լավ տրամադրված, խոսակիցների մեջ խտրություն չեն դնում: Մինչև անգամ ամենամեծ մարդիկը պատրաստ են, եթե իրանց հավասարը չգտնվի, ամենաստոր սպասավորների հետ մասլահաթներ անել: Բայց գզիրը մելիքի մտերիմներից մեկն էր: Խոսում էին այն օրվա կռվի մասին: Մելիքը հարցրեց.

– Ես մինչև այժմ չեմ կարողանում հասկանալ, թե ի՞նչ եղավ Թորոսի դիակը. որքան պտռել տվի, գտնել չկարողացա: Ես նրա մարմինը պիտի կտոր-կտոր անել տայի:

– Հենց այդպես էլ եղած էր, մելիք, միամիտ կացեք, – պատասխանեց գզիրը դիվական հրճվանքով: – Ես իմ աչքերով տեսա, ամբողջ մարմինը պատած էր վերքերով: Այդ մարդը, ճշմարիտ ասած, երկաթի մարմին ունի. այնքան վերքեր ստանալուց հետո, դարձյալ քաջությամբ կռվում էր: Եթե գլխիցը գնդակով չզարկեին, գուցե չէր սպանվի:

– Բայց մարմինը, մարմինը ի՞նչ եղավ, – դարձյալ հարցրեց մելիքը:

– Երբ ընկավ, թիկնապահները իսկույն վեր առին, – պատասխանեց գզիրը:

– Ո՞ւր տարան:

– Այն խառնակության մեջ ո՞վ կարող էր գիտենալ, թե ուր տարան:

Մելիքը շատ տխրեց, որ նրան չհաջողվեցավ իր բարբարոսությունը գործ դնել թշնամու անշունչ դիակի վրա:

– Իսկ Ստեփաննոս Շահումյանը, տեսա՞ք, ի՜նչպես սատանայի նման աներևութացավ… – ասաց մելիքը, ափսոսալով այդ մեծ կորուստի համար:

– Այո՜, սատանայի նման աներևութացավ… – կրկնեց գզիրը ոչ սակավ ափսոսանքով:

Ջորին դարձյալ ընդհատեց նրանց խոսակցությունը: Գիշերային ճանապարհորդության ժամանակ անասունները ավելի զգույշ են լինում, քան թե մարդիկ: Այս անգամ ավելի սաստիկ կերպով խրտչելով, նա հետ-հետ քաշվեցավ և փոքր էր մնում մելիքին խփեր քարերի վրա:

– Ի՞նչ է պատահել այդ անասունի հետ, – հարցրեց մելիքը, նրա սանձը քաշելով:

– Ծառերի միջից շշնջյուն լսեցի, – ասաց շաթրներից մեկը:

Այդ միջոցին կտցահարը իր անտանելի անախորժ ձայնով դռդռաց, տերևները միմյանց զարկվեցան, իբր թե անտառների այդ անքուն հսկողը, մի ծառից թռչում էր մյուսի վրա:

– Տեսնում եք, կտցահարն է, – ասաց գզիրը և շարունակեց իր ընդհատված խոսքը.

– Դուք զբաղված էիք կռվի մեջ, չէիք նկատում, մելիք, Թորոսի ընկնելուց հետո, մինչև երեկոյան մութը պատելը, Ստեփաննոս Շահումյանը իր մարդիկներով պաշտպանվում էր: Ես տեսա` պատերազմի ամենաջերմ ժամանակը, նրա ձին հրացանի գնդակից վերք ստացավ, ցած գլորվեցավ և իշխանին տակով արեց: Այդ միջոցին մերոնք վրա հասան և գերեցին նրան: Նրա երկու թիկնապահները` Ջումշուդը և Աղասին երկար կռվում էին, որ ազատեն իրանց իշխանին, բայց չկարողացան:

– Այդ բոլորը ես իմանում եմ, – ասաց մելիքը, – նրան հայոց մյուս գերիների հետ բերեցին մինչև խանի տունը, այնտեղ կալանավորեցին, բայց նրանից հետո ո՞ւր կորավ:

– Ո՞ւր պիտի կորչեր, շատ հասկանալի է, կամ ինքը հնար գտավ փախչելու, կամ ուրիշնրը փախցրին նրան:

– Վերջին կարծիքը ավելի հավանական է… և ես մեկի վրա կասկած ունեմ… անպատճառ նրա գործն է… նա կաշառած կլինի պահապաններին և փախցրած… թյուրք պահապանը մի սև փողի համար հոգի կտա.. Իսկ ամրոցի մեջ բոլորը զբաղված են խանի վերքով… այդ խառնակության մեջ, եթե գերիների կեսն էլ փախցնելու լինեն, ոչ ոք չի նկատի**: Թող, աստված տա, խանը առողջանա, այն ժամանակ ես անպատճառ պատժել կտամ այն անզգամին, որ մի այսպիսի պատվական որսը մեր ձեռքից դուսր հանեց…

Մելիքի կասկածը, իշխանին փախցնելու վերաբերությամբ, տիկին Սյուրիի և ներքինապետ Ահմեդի մասին էր, որոնց գաղտնի հարաբերությունները իշխանի հետ նրան վաղուց արդեն հայտնի էին:

Մելիքը և իր ուղեկիցները բավական հեռացել էին խանի ամառանոցից և մոտեցել էին Արծվանիկ ավանին: Նա դեռ մտածում էր «պատվական որսի» վրա, որից զրկվելը, իրավ որ, նրա վրեժխնդիր, չարությունից անհագ սրտի համար մեծ կորուստ էր: Այդ միջոցին նրա ուշադրությունը գրավեց մի երկայն, սպիտակ ստվեր, որ հեռվից ուրվականի նման հանկարծ աչքի ընկավ և կրկին անհայտացավ խավարի մեջ:

Ջորին դարձյալ ցցեց իր ականջները, և սարսափելով դեպի այն կողմը նայեց: Բայց մելիքը այդ երևույթը վերաբերեց իր փոքր-ինչ գրգռված երևակայությանը և կրկին սկսեց խոսել «պատվական որսի» վրա:

– Այս անգամ ազատվեցավ նա… եթե մի անգամ էլ իմ ձեռքը ընկնելու լինի, ես գիտեմ, թե ինչ կանեմ…

– Ահա ես…

Լսելի եղավ մի ձայն, և մի մարդ թուփերի միջից կայծակի նման դուրս պրծնելով, արձանացավ մելիքի առջև: Այդ ձայնի հետ ճայթեց մի ատրճանակ և գնդակը ուղիղ անցավ դավաճանի կուրծքի մեջ: Նա մի կողմ թեքվեցավ և գլուխը քարշ ընկավ սև ջորու կողքից, որովհետև ոտները ասպանդակներից իսկույն չդուրս եկան: Ջորին այժմ ավելի ազդու պատճառ ուներ խրտչելու, սկսեց վազ տալ և իր մեջքից քարշ ընկած տիրոջ գլուխը զարկել քարերին…

Մելիքի երկու անբաժան շաթրիները ենթարկվեցան նրա վիճակին. երկու ուրիշ տղամարդիկ, նույն թուփերի միջից դուրս գալով, սրերի հարվածների տակ նրանց ցած գլորեցին: Իսկ գզիրին բռնեցին:

– Սպասեցեք, դրան դեռ թողեցեք, – հրամայեց առաջինը, և մոտենալով զգիրին` հարցրեց.

– Ճանաչո՞ւմ ես ինձ:

– Ճանաչում եմ. դուք Գենվազի իշխան Ստեփաննոս Շահումյանն եք, – պատասխանեց նա լրբաբար: – Հենց այս րոպեիս մելիքի հետ ձեզ վրա էինք խոսում…

– Դո՞ւ էիր, որ խաչն ու Ավետարանը բերեցիր մեր բանակը մեզ խաբելու համար:

– Այո՜, ես էի. և դուք այնքան միամիտ գտնվեցաք, որ խաբեցաք:

– Այժմ ինչո՞վ վարձատրեմ քո այդ ծառայությունը:

– Այդ սրով:

Նա ձեռքը մեկնեց դեպի իշխանի սուրը:

– Ոչ, անպիտան, ես իմ սուրը չեմ պղծի քո արյունով:

Նա դարձավ դեպի իր երկու թիկնապահները` Ջումշուդին և Աղասիին, հրամայեց նրանց.

– Դրան պառկեցրեք և գլուխը ջախջախեցեք քարով:

Ջումշուդը պառկեցրեց նրան, գլուխը դրեց մի տափակ քարի վրա, իսկ Աղասին մի ահագին քար բարձրացնելով ասաց.

– Այդ սատանայական գլուխը, որ այնքան միջոցներ է հնարել մելիքի չարագործությունների համար, արժանի է այդ վարձատրությանը:

– Նա արդեն վարձատրված է… – պատասխանեց լիրբը տակից. – այսօր մի քանի հազար հայոց կտրած գլուխների արժեք ունեցավ…

– Անզգա՜մ… – գոչեց Աղասին և իր բոլոր ուժով ցած թողեց քարը:

Անզգամի գլուխը տափակ գաթայի ձև ստացավ:

Այնտեղ, ուր կատարվեցավ այդ փոքրիկ դրաման, գտնվում էր մի խրամատ, որ առաջացել էր հեղեղներից: Դիակները ձգեցին այդ խրամատի մեջ: Իսկ ջորին, Աբիսողոմի ջորու նման, վազ տալով, մտել էր ծառերի մեջ, և այնտեղ փշոտ թուփերի հետ փաթաթվելով կանգնել էր: Զանազանությունը նրա մեջն էր միայն, որ Աբիսողոմի երկայն մազերը փաթաթվել էին ծառերի ճյուղերին, իսկ մելիքի հագուստի երկայն փեշերը, այն հագուստի, որ մի ժամանակ նա ստացել էր խանից որպես խալաթ: Նրա դիակը նույնպես ձգեցին խրամատի մեջ, իսկ ջորուն բաց թողեցին: Նա ուղիղ դիմեց դեպի տիրոջ ամրոցը նրա բոթը տանելու համար: Ամրոցը շատ հեռու չէր այդ տեղից:

Իշխան Շահումյանը, իրավ որ, կռվի դաշտում գերի բռնվեցավ և բազմաթիվ հայ գերիների հետ բերվեցավ խանի ամրոցը: Ջումշուդը և Աղասին մինչև այնտեղ հասցնելը հետևում էին նրան, որ ճանապարհին մի կերպով ազատեն, բայց հնար չեղավ: Նրանք դարձյալ չհեռացան ամրոցից, ուր կալանավորված էր իրանց տերը, և գիշերային մթության մեջ անհանգիստ կերպով դեգերում էին նրա մերձակայքում:

Բայց ամրոցի մեջ բոլորի հոգսերը դարձրած էին դեպի վիրավորված խանը, մանավանդ երբ իմացվեցավ նրա եղբոր` Աղասի խանի կռվի մեջ սպանվիլը, ամբողջ ամրոցը սուգի մեջ ընկավ: Այդ էր պատճառը, որ գերիների վրա շատ ուշադրություն չէին դարձնում. նրանց անասունների նման լցրել էին ախոռատան բակում, թոկերով կապկպել էին և դռների մոտ պահապաններ էին դրել:

Դերվիշին հայտնի էին նույն օրվա կռվի բոլոր հետևանքները, նրան հայտնի էր և իշխանի գերություն: Գիշերով վերադառնալով կռվի դաշտից, նա առանց ժամանակ կորցնելու, վիրավորված խանին իր ցավակցությունը հայտնելու պատրվակով, մտավ նրա ամրոցը: Խանին նա տեսնել չկարողացավ և տեսնել շատ ցանկություն ևս չուներ: Այնտեղ գտավ ներքինապետ Ահմեդին և հաղորդեց նրան իշխանի հետ պատահած դժբախտությունը:

Ներքինապետը այս գիշեր հարյուրավոր աչքեր էր ստացել և Արգոսի նման ամեն բանի վրա հսկում էր: Նա իսկույն շտապեց գերիների մոտ, իբր թե նրանց համբարելու համար է գնում, որ պահապանները գեղծումներ գործ չդնեն: «Խանը այսպես վիրավորված, ընկած է, ամեն բան մնացել է անգլուխ, ասում էր նա, պետք է զգույշ լինել, որ անկարգություններ չպատահեն…»:

Պատերազմի խռովության պատճառով իշխանը մնացել էր առանց ճանաչվելու. նրան խառնել էին հասարակ գերիների հետ: Երբ ներքինապետը, բոլորին աչքից անցկացնելով, հասավ նրան, դարձավ դեպի պահապաններից մեկը և ծիծաղելով ասաց.

– Դրան ինչո՞ւ եք բերել այստեղ:

– Դա էլ հայ է, – պատասխանեց պահապանը:

– Դու կարծում ես ամեն հայ մեր թշնամին է:

– Ապա ի՞նչ է:

– Հիմա՜ր, դա Սևաքարի գյուղացիներից է, ես ճանաչում եմ, մելիք Ֆրանգյուլի խումբիցն է, որ այսօր օգնում էին մեզ, որ մերոնցից ավելի լավ էին կռվում Թորոսի զորքերի հետ:

– Ես այդ չէի իմանում:

– Դու չէի՞ր իմանում, որ մելիք Ֆրանգյուլի ամբողջ խումբը բաղկացած էր հայերից, բայց մեր բարեկամ հայերից:

– Այդ ես իմանում էի:

– Էլ ի՞նչ ես գլխիդ զոռ տալիս:

Ներքինապետը հրամայեց իսկույն արձակել «սևաքարեցի գյուղացուն»: Նրա հրամանը անմիջապես կատարվեցավ: Ներքինապետը մահմեդական ամրոցում այն անձնավորություններից մեկն է, որի խոսքը դողությամբ են լսում:

Ազատվելով իր կապանքներից, իշխանը ներքինապետից տեղեկացավ, որ մելիք Ֆրանգյուլը խանի մոտն է, տեղեկացավ և այն, որ գիշերը ամրոցում չէ մնալու, այլ գնալու է իր տունը: Այդ տեղեկությունները բավական էին նրան իսկույն կազմելու իր ձեռնարկության ծրագիրը: Նա մտածեց օգուտ քաղել հանգամանքներից և նույն գիշերվա մեջ պատժել, անպատճառ պատժել այն դավաճանին, որ այդքան թշվառությունների պատճառ դարձավ:

Նրա երկու մտերիմները, Ջումշուդը և Աղասին, ինչպես վերևում ասեցինք, խանի ամրոցի մերձակայքում դեգերում էին: Ներքինապետին հայտնի էր նրանց ինչ տեղում թաքնված լինելը:

– Այդ ծառերի մեջ, – ասաց նա իշխանին, – կգտնենք ձեր թիկնապահներին:

– Շնորհակալ եմ, Ահմեդ, – պատասխանեց իշխանը, երախտագիտաբար բռնելով ներքինապետի ձեռքը: – Ես չեմ ցանկանում երկար խոսքերով արտահայտել ձեզ իմ սրտի զգացմունքը: Դուք կատարեցիք և կատարում եք այն, ինչ որ ամեն մի հայի պարտքն է իր հայրենիքի փրկության գործի համար անելու: Դա ազնիվ է և ամենայն համակրության արժանի: Դուք ազատեցիք իմ կյանքը, որ մեր հայրենիքին է պատկանում. հիմա գնացեք, աշխատեցեք ազատելու «մի ուրիշ կյանք», որ միայն ինձ է պատկանում…

– Ես այդ մասին ամեն ինչ կարգադրել եմ… – պատասխանեց ներքինապետը:

– Շատ շնորհակալ եմ, – ասաց իշխանը: – Ո՞րտեղ կտեսնվենք:

– «Կարմիր վանքի» ավերակների մեջ…

Նրանք բաժանվեցան: Ներքինապետը սկսեց դիմել դեպի խանի ամրոցը, իսկ իշխանը գնաց դեպի այն կողմը, որ ցույց տվեց ներքինապետը, և որտեղ նա հույս ուներ գտնել Ջումշուդին և Աղասուն:

Գտնելով նրանց, իշխանը հարցրեց.

– Դուք միայնա՞կ եք այստեղ:

– Ոչ, մի խումբ ձիավորներ փոքր-ինչ հեռու, անտառում կանգնած են, – ուրախությամբ պատասխանեցին նրանք, երբ տեսան իրանց իշխանին:

– Ձիավորները թող մնան իրանց տեղում, դուք բավական եք ինձ, եկեք իմ ետևից:

Նրանք թաքնվեցան ծառերի մեջ, ճանապարհի այն կողմում, որտեղից պիտի անցկենար մելիք Ֆրանգյուլը իր տունը գնալու համար: Եվ երբ դավաճանը հայտնվեցավ, բավական մոտից հետևում էին նրան, և մինչև անգամ լսում էին նրա խոսակցությունը իր գզիրի հետ:

Գիշերային խավարը մի կողմից, խիստ ծառերի մռայլը մյուս կողմից, անտեսանելի էին կացուցանում նրանց: Միայն մելիքի զգույշ ջորին կարողացավ նկատել դարանամուտնրի ներկայությունը, բայց նրա նախազգուշությունների վրա ուշադրություն չդարձրին:

Երբ չարագործի դիակը ձգեցին խրամատի մեջ, հետո իշխանը Ջումշուդի և Աղասիի հետ դիմեցին դեպի «Կարմիր վանքի» ավերակները: Այդ ժամանակ նրանց պատահեց դերվիշը և անհամբերությամբ հարցրեց.

– Վերջացրի՞ք…

– Վերջացրինք… – պատասխանեց իշխանը: – Իսկ դո՞ւք…

– Մենք էլ վերջացրինք… – ասաց դերվիշը խորհրդավոր ձայնով, և սկսեց առաջնորդել նրանց դեպի «Կարմիր վանքի» ավերակները:

Այդ ավերակների մեջ կարող էր մի ամբողջ լեգեոն թաքնվել: Վանքի կիսավեր տաճարը, միաբանների բազմաթիվ խուցերից շատերը դեռ ամբողջ էին:

Խուցերից մեկի մեջ նստած էր այդ վանքը քանդողի գեղեցիկ կինը` Սյուրին: Մոր ծնկների վրա գլուխը դրած, քնել էր տիկնոջ աղջիկը` Ֆաթիման: Վաղուց կրակ չտեսած բուխարու մեջ ծխում էին մի քանի կտոր փայտեր, և տարածում էին իրանց աղոտ լույսը տիկնոջ անհանգիստ դեմքի վրա: Նրա առջև կանգնած էր ներքինապետը և քաջալերում էր նրան.

– Մի՜ վախիք, տիկին, հիմա կգա նա… որտեղ որ է, շուտով կհայտնվի… նա չի ուշանա…

– Գուցե մինչև նրա գալը…

Տիկինը չկարողացավ վերջացնել սոսկալի խոսքը: Ներքինապետը հասկացավ նրան, և աշխատեց հանգստացնել.

– Ոչ ոք չէ նկատել ձեր ամրոցից դուրս գալը. հիմա այնտեղ ամենքը խանի վերքի վրա են մտածում. կանանոցը մնացել է բոլորովին անտեր. ո՞վ պետք է հասկանա, որ կնիկներից մեկը պակասել է: Եթե տասն էլ պակասելու լինի, այդ կհասկանան, գուցե մի քանի օրից հետո: Իսկ մեզ բավական է այս գիշերը միայն…

Տիկինը չէր վախենում. նա միայն զգուշանում էր: Այն անսահման ուրախությունը, որ այժմ լցրել էր նրա սիրտը, չէր կարող տեղի տալ երկյուղի: Նա զգուշանում էր, մի գուցե զրկվեր այդ ուրախությունից:

– Մենք վատ տեղ ընտրեցինք… – ասաց նա:

– Այդ ավերակներից ավելի ապահով տեղ չկա, – պատասխանեց ներքինապետը:

– Նա իմանո՞ւմ է, որ ես այստեղ սպասում եմ նրան:

– Իմանում է. ես նախապես հայտնել եմ բոլորը:

– Ծանո՞թ է ճանապարհների հետ:

– Դերվիշը կառաջնորդե նրան:

Դրսից լսելի եղան սուլելու ձայներ:

– Գալիս են… – ասաց ներքինապետը և շտապով դուրս եկավ խուցից:

Այդ լուրը այնպիսի մի ուրախություն ազդեց տիկնոջը, որ նա ամբողջ մարմնով ցնցվեցավ: Այդ ցնցումից զարթնեց Ֆաթիման, որ նրա ծնկների վրա պառկած էր:

– Ես մի լավ երազ տեսա, մայրիկ, – ասաց նա. – կուզե՞ս, պատմեմ:

Մայրը ուշադրություն չդարձրեց նրա երազի վրա և ցնորվածի նման վազեց դեպի խուցի դուռը: Այդ միջոցին մի երիտասարդ գրկեց նրան:

Դերվիշը, ներքինապետը, Ջումշուդն ու Աղասին մնացին խուցի դռանը, ներս չմտան, որ իրանց ներկայությամբ չխանգարեն երկու վաղեմի սիրահարների հոգեզմայլությանը:

– Այդ ո՞վ է, մայրիկ, – հարցրեց Ֆաթիման:

– Քո հայրը, զավակս, – պատասխանեց մայրը:

Իշխանը մի ձեռքով բռնեց տիկնոջ ձեռքից, մյուսով Ֆաթիմայի ձեռքից, և դուրս եկան խուցից: Այդ միջոցին մոտեցավ դերվիշն ու ներքինապետը և օրհնեցին նրանց բախտավորությունը: Նույն արեցին Ջումշուդն ու Աղասին:

Հեռանալով վանքի ավերակներից, նրանք դիմեցին դեպի անտառը, որի մեջ պահված էր իշխանի ձիավորների խումբը:

Այստեղ իշխանը բռնեց դերվիշի ձեռքը, և հրաժարական ողջույն տալով, ասաց.

– Շնորհակալ եմ ձեր բարեսրտության համար, դերվիշ, ես չեմ մոռանա ձեր առաքինությունները:

Ավելի սրտաշարժ էր տիկնոջ հրաժարականը.

– Ես հոր կողմից անբախտ եմ եղել, դերվիշ, – ասաց նա. – իսկ դուք ամբողջ տասն տարի մխիթարել եք ինձ, և ինձ վրա հայրական խնամք եք ունեցել: Թույլ տվեցեք ինձ համբուրել ձեր աջը, և այդ թող լինի իմ խորին երախտագիտության հատուցումը:

Դերվիշը մեկնեց նրան իր աջը, ասելով.

– Ձեր բախտավորությունը, տիկին, ինձ համար մեծ վարձատրություն է: Ես այսուհետև ինձ միշտ երջանիկ կհամարեմ, որ կարողացա ձեզ համար մի բարիք գործել:

Ներքինապետը գրկվեցավ դերվիշի հետ և արտասուքը աչքերում ասաց նրան.

– Ցավում եմ, որ գուցե մյուս անգամ չի պիտի կարողանամ տեսնել ձեզ և չի պիտի լսեմ ձեր իմաստուն խոսքերը: Ես կցանկանայի ձեր ճգնարանին ավելի մոտ լինել: Բայց ձեզ հայտնի է, որ իմ կյանքը նվիրված է իմ սիրելի տիկնոջը: Նա այժմ հեռանում է այստեղից, իսկ ես նրանից բաժանվել չեմ կարող:

– Գնացեք, տերը թող ձեզ հետ լինի, – ասաց դերվիշը. – բայց ես կմնամ բռնակալի ամրոցի մոտ… կապրեմ նրա քանդած ավերակների մեջ… գուցե մի անգամ ևս դարձյալ հարկավոր կլինեմ գործին…

Նրանք մտան մթին անտառը, ուր սպասում էին ձիաները: Դերվիշը իր վերջին օրհնությունը տալով, ճանապարհ դրեց նրանց:

Նա երկար կանգնած գիշերային խավարի մեջ, խորին բերկրությամբ նայում էր դեպի այն կողմը, ուր գնաց հարեմի գերությունից ազատված կինը սիրելի տղամարդի հետ: Երբ ձիաների ոտնաձայնը բոլորովին լռեց, նա կրկին վերադարձավ դեպի «Կարմիր վանքի» ավերակները և մտավ իր ճգնարանը…

Բարգյուշատի Եղվարդ գյուղի եկեղեցու դռան հանդեպ կա մի փոքրիկ գերեզմանատուն: Այդ գերեզմանատան համարյա թե եզրի վրա այժմ գտնվում է հոյակապ շիրիմ, որ որոշվում է մյուսներից իր մեծությամբ: Տապանաքարի մեկ երեսի վրա քանդակված է մենամարտության հանդես: Մի զինակիր, մեկ ձեռքով բաց սուրը բռնած, մյուսով իր տիրոջ ձիու սանձը, կանգնել է: Փոքր-ինչ հեռու նրա տերը մենամարտում է մի հսկայի հետ: Տապանաքարի մյուս երեսի վրա արհեստավորի ֆանտազիան ստեղծել է մի այլ խորհրդավոր պատկեր: Մի աղվես, ամեհի առյուծի գլուխը իր բերանի մեջ առած, աշխատում է կլանել նրան: – Խորամանկությունը ոչնչացնում է քաջությունը:

Տապանաքարի արձանագրությունը ժամանակից եղծված է: Հարցրեք. այդ ո՞ւմ գերեզմանն է: Ձեզ կպատասխանեն.

– Դա Չավնդուրի իշխան Թորոսի գերեզմանն է, այն հերոսի, որ իր ամբողջ կյանքում կռվեց մեր հայրենիքի թշնամիների հետ, իսկ վերջը զոհ եղավ մելիք Ֆրանգյուլ դավաճանի խորամանկությանը:

Հետո ձեզ ցույց կտան «Նարգիզների դաշտը», ուր կատարվեցավ ողբալի պատերազմը:

Երրորդ գլխի վերջը