Mirzə Ələkbər Sabiq haqqında xatirələr

"Xatirə Ədəbiyyatı" silsiləsindən 19-cu kitab

© Mirzə Ələkbər Sabir haqqında xatirələr

© "XAN" nəşriyyatı / Bakı / 2022 / 160 səh

Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi

Kitabın təkrar nəşrə hazırlanmasında dəstəyini əsirgəməyən dəyərli dostlarımıza – Orxan Məmmədzadəyə, Dilqəm Əhmədə, Nərgiz Cabbarlıya və Sevda Tahirliyə minnətdarlığımızı bildiririk.

* * *

Mirzə Ələkbər Sabir

Ön söz əvəzi
Ədəbiyyatı sevdirən Şair

Tənəffüsə çıxmadım. Otaq boşalan kimi xəlvəti yerimi dəyişib sakitcə ən axırıncı partaya keçdim. Burdakı boş yerlər uğrunda dərslərini oxumayan sinif oğlanlarımız arasında əməlli-başlı dava-dalaş olurdu.

Zəngin səsi növbəti dəfə eşidildi. Oğlanlı-qızlı hamı tələm-tələsik sinif otağına doluşdu. Çünki zəhmindən bütün şagirdlərin tük saldığı Miri müəllimin dərsiydi – ədəbiyyat dərsi.

Xoşbəxtlikdən qarşı sırada boydan uca sinif yoldaşlarım – Tural və Gülbahar oturmuşdu. Yumaq kimi büzüşüb ümidsizcə sonuncu dəfə kitabı ev tapşırığı olan səhifəsinə gətirdim:

 
Vəz eylədiyim hədyəvü ehsandan ancaq
Ümdə qərəzim kisəvü həmyanın üçündür;
 
 
Sərkəştəliyim xirməni-buğdalar ucundan,
Aşiftəliyim sərvətü samanın üçündür;
 

– Müşfiq, müəllim səni çağırır, eşitmirsən?

Solumda oturan Günel məni dümsükləyəndə özümə gəldim.

Miri müəllim adəti üzrə sinfə girən kimi uşaqları hazırqaib edib mənim adıma çatmışdı.

– Fərziyev Müşfiq gəlməyib?

Adımın qarşısında sinif jurnalındakı aya-günə uyğun xanada "r" yazmağa hazırlaşırdı ki, sarımı udub hövlnak yerimdə dikəldim:

– Burda.

Qələmi saxladı, eynəyini əvvəlcə bir xeyli burnunun ucuna qədər çəkib mənə sarı baxdı. Sonra ürəyi toxdamadı, gözündən çıxarıb masasının üstünə tulladı:

– Sən niyə gedib ora çıxıbsan?

Yerimdə ölüb-dirildim. Qıpqırmızı oldum. Nə deyəydim? Deyəydim ki, Sabirin şeirləri çətindir, əzbərləyə bilmirəm?! Bir xeyli duruxdum. Uyğun cavab variantlarını sürətlə beynimdə ələdim. Təəssüf ki, ağlabatan bir şey tapa bilmədim. Başımı aşağı salmışdım. Bircə bunu hiss edirdim ki, yerdə mənim düşdüyüm vəziyyətə qımışanların, gülənlərin hamısının səsi qorxunc bir uğultuya çevrilib qulaqlarımın pərdəsini deşmək üzrədir. İçimdən qəfil bir hiss keçdi – mənə elə gəldi ki, qırx beş dəqiqədir ayaq üstəyəm. Amma bu çox çəkmədi. Miri müəllimin qolumdan yapışıb məni məcbur lövhənin qarşısına çıxardığı an daldalanmaq üçün qurduğum bütün planlar, elədiyim bütün dualar boşa çıxdı.

İndi yanaqlarımın bayaqkı qızartısından əsər-əlamət qalmamışdı. Rəngim-ruhum ağappaq olmuşdu. Soyuq tər damcılarının kürəyimdən belimə doğru necə süzüldüyünü hiss edirdim.

– Danış!

Amiranə səslə başlamağıma işarə edib eynəyini təzədən taxdı. Sağ əlinin ovcunu da çənəsində haçalayıb stulunu mənə tərəf çevirdi. İndi bütün diqqəti ilə mənə hakim kəsilmişdi. İlahi bu vəziyyətdə o necə də əzazil görünürdü. Udqundum. Şanssızlığıma lənətlər yağdırıb başlamağa cəhd elədim. Alınmadı. Bilmirdim. Öyrənməmişdim. Həmişə belə olurdu – sinfə kimsə daş atsaydı otuz nəfərin arasında gəlib mənim başıma düşərdi. Topa ilə harasa gedərdiksə, göydə uçan quş zıllayanda o gəlib ancaq mənim çiynimə düşərdi, hərdən də elə başıma.

– Öyrənməmişəm, – uzun tərəddüddən sonra hıqqana-hıqqana fikrimi qətiləşdirdim.

– Necə yəni, öyrənməmişəm? Sən? Müşfiq? Sabiri? Öyrənməmisən?

Pauza ilə verdiyi bu qısa sualların vahiməli ahəngi başıma ağır çəkic kimi dəydi. Artıq taleyimlə barışmışdım. Fürsət tapıb gözucu nəzər saldım. Ayağa qalxıb mənə doğru gəlirdi. Bir-iki dəfə oğlanlarımızdan qorxub, daha doğrusu fərasətli çıxıb döyülməməkçün sinifdən qaçanlar olmuşdu. Amma mən səbəbini bilmədən durduğum yerdə tikilib qaldım. Rəhmətliyin əli də çox ağırdı. Biraddımlığımdaydı…

Barmaqlarını ovcunda sıxıb kürəyimin ortasına bircə yumruq saldı. İki addım ləngər vurub birtəhər müvazinətimi saxladım.

– Ev telefonunu de görüm! Zəng edib atanla danışacam!

Ha çalışsam da, səsim çıxmadı. Yumruqdan sonra səsim batmışdı. Yerdən hansısa diliqurdlamış canıyananlıqla yada saldı:

– Ay müəllim, jurnalın son səhifəsində telefon nömrələri var.

Miri müəllim yerinə keçdi. Sabir yaradıcılığının vurğunu olan bu adam mənim dərsə hazırlıqsız gəldiyimə görə çox əsəbiləşmişdi. Masasının üstünü axtarmağa başladı:

– Hanı mənim eynəyim?

Sıra ilə pencəyinin yan ciblərini, döşcibini, portfelinin gözlərini, masanın üstündəki kitabların arasını tək-tək axtardı. İki-üç dəqiqə keçdi. Sinifdəki uşaqların hırıltısı keçmək bilmirdi.

– Hara qoydum bu zəhrimara qalmışı axı?!

Əslində eynəyi elə gözündəydi. Amma necə əsəbiləşmişdisə, gözü eynəyi görmürdü. Mən də hamıdan qabağa düşüb bunu ona demək istəmirdim. Qorxurdum ki, bu dəfə də hirsini mənim üstümə tökər.

Nəhayət, Miri müəllim eynəyini tapdı. Başını yelləyib tənbehedici nəzərlərlə məni yerimə göndərdi. Yekə bir "2"-də yazdı. Hirsi yenə soyumadı. Ev telefonumuzu da jurnaldan qeyd edib sinifdən çıxdı.

Həmin gün evə hansı sürətlə getmişəm, necə getmişəm yadımda deyil. Bircə bu yadımdadı ki, axşama qədər yeməyib-içməyib telefonun yanında keşik çəkdim. Gün ərzində gələn bütün zənglərə cavab verdim. Miri müəllim zəng etsəydi atamın xəbər tutmaması üçün səsini eşidən kimi dəstəyi asıb telefonu da naqildən ayıracaqdım. Amma o zəng etmədi…

…Əvəzində mən həmin gün nənəmin kitab rəfindən "Hophopnamə"ni götürüb səhərə kimi oxuyub bitirdim. Çox xoşuma gəldi. İndiyə qədər necə olmuşdu ki, fərqinə varmamışdım?! Səhərə qədər o şeirlərin necə, hansı şəraitdə yazılması ilə bağlı fikirlərə daldım. Bir anlıq könlümdən şair olmaq da keçdi…

Texniki, ən çox da təbiət fənlərinə olan hədsiz marağımdan dolayı həmin günə qədər mən heç bir bədii kitab oxumamışdım. Həmin günün səhəri – məktəbə gedəndə başa düşdüm ki, əslində bədii kitablara həvəs göstərmədiyim illərdə nə qədər çox şey itirmişəm…

O hadisə mənimçün Sabiri ədəbiyyatı büsbütün sevdirən Şairə çevirdi…

Müşfiq XAN

Məmməd Əmin Rəsulzadə
Füzulidən sonra Azərbaycanın ikinci ümumxalq şairi

Başqa istedadlı şair və yazıçılar arasında "Hop-Hop" təxəllüsü ilə Azərbaycanda məşhur jurnal olan "Molla Nəsrəddin"lə əməkdaşlıq edən xalq şairi – satirik şairin ulduzu parladı. Mirzə Ələkbər Sabirin "Hophopnamə"adlı şeirlər məcmuəsi tez bir zamanda hər bir savadlı azərbaycanlının yalnız şəhərlərdə deyil, eyni zamanda bütün kəndlərdə stolüstü kitabına çevrildi. Füzulidən sonra Sabir Azərbaycanın ikinci ümumxalq şairidir. Sabir özünün sadə formalı, dərin məzmunlu satirik şeirlərində amansızlıqla müasiri olduğu cəmiyyətin çatışmazlıqlarını görürdü.

"Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı".

Paris, 1936-cı il, səh. 10–11.

Əbdülvahab Yurdsevər
Sabirin Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri

Sabir türklüyün mədəniyyət, mənşə və tarix baxımından bir bütünlük təşkil etdiyinə inanmış və türk xalqları arasında daimi bir həmrəyliyin mövcud olmasını zəruri görmüşdür. Özü türk irqinin dünya tarixində fəal və hərəkətli bir qüvvə olduğuna və islamiyyətin əsaslı sütununu təşkil etdiyinə işarə etməklə bərabər, bəzi türk böyüklərinin daha çox şəxsi siyasət güdmüş olduqlarını, bunun üçün türk milli birliyini sarsıtdıqlarını və türklüyün tükənməz enerji qaynaqlarını açıq buraxdıqlarını bütün varlığı ilə hiss etmiş və buna təəssüf etmişdir. Şair böyük Səlcuq dövlətinin bu səbəblə parçalandığını, Çingiz Xan ilə Xarəzm türkləri arasında alovlanan qardaş çarpışmalarını, xristianlara qarşı aparılan uzun müharibələri qazandıqdan sonra türk böyüklərinin bir-birinin üzərinə hücum etmələrini, Qaraqoyunlu və Ağqoyunli türklərinin düşmənçilik nəticəsində Anadolu və Azərbaycanda türk qanının boş yerə axıtdıqlarını, Topal Teymur və İldırım Bəyazid arasında baş verən döyüşləri, yenə də Teymurun Qızıl Orda dövlətini ortadan qaldıraraq rusların qüvvətlənməsinə yol açmasını, Yavuz Sultan Səlim ilə türk Şah İsmayılın qanlı müharibələrini, Nadir Şah Avşarın türk xalqları arasında məhzəb döyüşlərini aradan qaldırmaq məqsədilə etdiyi xeyirli təşəbbüslərin yarımçıq qalmasını bir-bir tarix səhifələrindən dərin ürək ağrısı ilə təqib etməkdə və canlı bir ibrət tablosu kimi gözlərimiz önündə canlandırmaqdadır. Sabir bütün bu hadisələri hər zamankı kimi həcv dili ilə anlatmaqda idi. Onsuz da hər kəsin bildiyi bu acı həqiqətlərin bizə dərin təsir etməsinə səbəb olan amil Sabirin bu xüsusi anlatma tərzidir.

Sovet-bolşevik yazarlarının Sabiri təhrif edərək başqa şəkildə göstərmələri böyük şairimizin yüksək və əziz xatirəsinə xəyanət və təhqirdən başqa bir məna ifadə edə bilməz…

Sabir bir türkçüdür, Sabir həqiqi bir müsəlmandır. Sabir xalqçıdır. Sabir qərb mədəniyyətinin heyranıdır. Sabir rusçuluğa düşməndir. Sabirin əsl xüsusiyyətləri bunlardır.

Ankara, 1951-ci il

Sevda Tahirli
Mirzə Ələkbər Sabirin nəvəsinin xatirələri

Atamın babamla bağlı maraqlı xatirələri var. Əslində atam da atasını, sonra isə anasını çox erkən yaşda itirib. Çox maraqlıdır ki, atam xatirələrini bölüşəndə onun içini titrədən ifadələrlə danışırdı. Atama həm atalığı, həm analığı onun ortancıl bacısı Məşədi Səriyyə Soltan edib. Sabir övladlarını valideyn məhəbbətindən də artıq sevən insan olub. Amma bu qızının yeri Sabirin həyatında fərqli olub. Çünki o həm də babamın sirdaşı olub. Fikirlərini, narahatlıqlarını daha çox Səriyyə Soltanla paylaşıb. Atama da atası haqqında bütün məlumatları bacısı Məşədi Səriyyə Soltan ötürüb. O qadın ailə həyatı qursa da övladı olmayıb, bəlkə elə buna görə atama həm də öz övladı kimi baxıb. O xanımdakı uzaqgörənlik o qədər yüksək səviyyədə olub ki, kiçik qardaşının hafizəsində də olsa ailə bağlarını, dəyərlərini söylədiyi xatirələrlə qoruyub saxlamağa çalışıb. Çünki atam Sabirin ikisi oğlan, doqquzu qız olmaqla 11 övladından sonuncusu olub. Sabirin uşaqlarının əksəriyyəti çox erkən, hələ körpə ikən dünyalarını dəyişib. Onun cəmi üç övladı boya-başa çatıb: iki qızı və bir oğlu.

Atam da bir çox şeylər danışırdı – təbii ki, bacısının xatirələrindən. Məndə Sabirin əsl evinin eskiz-maketi var. Atam özü sağlığında xatirələrinə söykənərək bu maketi bir rəssam tanışına sifariş vermişdi. Çünki Sabirin evi Şamaxı zəlzələsi vaxtı dağılmışdı.

Məsələn, o maketdə həyətin ortasında bir ağac var. Həmin ağac ora təsadüfən qoyulmayıb. Babam həmin ağacı atamın doğulması münasibətilə evinin həyətində əkib. Sabir ailəcanlı, övladlarım sevən olub. Erkən yaşda onları itirməsi Sabirə pis təsir edirmiş. Atamın dünyaya sağ-salamat gəlməsi üçün o bir qurban da deyir. Atam doğulandan sonra babam gedir qurbanını kəsməyə. Səhər tezdən durur və yola düzəlir. Babam yolda görür ki, tarlada bir nəfər həvəslə işləyir. Sən demə onun məşhur şeirinin qəhrəmanı olan bir cütçü yer şumlayırmış. Gedə-gedə elə ordaca məlum "Cütçü" şeirini yazır:

 
Çıxdı günəş, doldu cahan nur ilə,
Cütçü sürür tarlada cüt şur ilə.
Atlar, öküzlər kotana güc verir,
Gah yürüyür, gah yıxılır, gah durur.
 

Sabir əsasən sovet dövründə təbliğ olunmağa başladı. Onu imkanlı şəxs kimi göstərmək sovet ideologiyasına uyğun deyildi. Atam sağlığında Sabirin çox ağır, kasıblıq içində yaşayan biri kimi göstərilməsinə etiraz edirdi. Doğrudan da, bu necə ola bilərdi? Axı babam həm də ticarətçi idi, onun dükanı var idi. Bişirdiyi sabunları həm ehtiyacı olan yaxınlarına paylayar, həm də qazanc üçün dükanda satarmış.

Əslində babam ticarətinə davam edə bilərdi, onun evinin qarşısında sabun bişirilən sexi də var idi. Amma ticarətindən əl çəkməsinə səbəb mütərəqqi fikirlərinə görə sıxışdı-rılması olub. Babam daha çox mənəvi sıxıntı çəkib. Onu heç vaxt tam əl-qol açmağa qoymayıblar. Ticarətlə məşğul olduğu zaman din adamları, ruhanilər babama qarşı cəmiyyətdə boykot elan ediblər. İnsanlara icazə verməyiblər ki, ondan sabun alsınlar. Sabir də məcbur qalıb dükanını satır. Həmin pulu öz şəxsi maraqlarına sərf etmir. Yenə də millətinə xidmət etmək üçün tez bir zamanda "Ümid" məktəbini açır. İnsanları maarifləndirmək istəyir. Bir müddətdən sonra o bu işdən də uzaqlaşmalı olur və Bakıya gəlir. Burada fəaliyyət göstərir.

Ancaq ömrünün son illərində babam, doğrudan da çətin vəziyyətə düşüb. Qaraciyərindən əziyyət çəkib. Bəzi mənbələrdə ağciyər yazırlar, amma bu doğru deyil.

 
Arizi-qəmlər əlindən ürəyim şişmiş idi,
Zənn edərdim edəcəkdir ona çarə ciyərim;
Bəxti-mənhusimə bax, mən bu təmənnadə ikən
Başladı şişməyə indi üzü qarə ciyərim.
 

Sabir bilikli adam idi, dünyada olan elmi nailiyyətlərdən, yeniliklərdən xəbəri var idi. Bu, onun şeirlərindən bəllidir.

 
Dindirir əsr bizi, dinməyiriz,
Açılan toplara diksinməyiriz;
Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,
Biz hələ avtomobil minməyiriz;
Quş kimi göydə uçar yerdəkilər,
Bizi gömmüş yerə minbərdəkilər!
 

Onun sabun bişirməyin kimyasını, indiki dillə desək texnologiyasını da bilməyi heç təəccüb doğurmur.

Babam vəfat edəndən sonra, nənəm uşaqlarla tək qaldı. Abbas Səhhət babamla yaxın dost olduğu üçün babamın ailəsini himayəyə götürür. Sonra Abbas Səhhət vəfat edir.

Əsrin əvvəllərində Şamaxıda baş verən məlum hadisələrlə bağlı oranı tərk etməyə məcbur qalan ailə geri gəldiyində uçulmuş və yandırılmış evinin böyük bir ailənin yaşadığı məkanı deyil, daha çox xarabalığı xatırladan görüntüsündən çox üzülmüş, nənəm xiffətdən və dərddən tez bir zamanda dünyasını dəyişmişdir.

Babam, bütün ailə üzvlərinə oxuyub-yazmağı öyrədirmiş. Onların savadlı olduğunu görmək Sabirin arzusu imiş. Sabir həqiqətən də, fərqli düşüncəyə malik olan insan idi. Heç kimin görə bilmədiyi məqamları görürdü. Doğrudur, Sabirin atası onun tamam başqa bir sahədə fəaliyyətini arzu edir, orda görmək istəyirdi. Amma Sabir öz seçimlərinin üzərində durmağı bacarıb. Nə qədər mülayim insan olsa da, möhkəm iradəsinin sayəsində öz yolundan dönməyib.

Sabir Bakıya gəldikdən sonra müxtəlif mətbu orqanlarda çalışdı və gizli imzayla yazmağa başladı. Bu adam gizli yazanda belə, təzyiqlərdən xilas ola bilmirdi. Bütün ailə üzvləri bunun əziyyətini çəkirdi. Yaşadığı mühitdən başını götürüb hara gedəcəyini bilmirdi. Axı bu insan ailəsini də dolandırmalı idi.

Babam həm də müəllim idi. Şamaxıdan başını götürüb Bakıya gəlir və Balaxanı məktəbində dərs deməyə başlayır. Belə məlum olur ki, orada təhsil qənaətbəxş deyilmiş. Amma Sabir elə fərqli ab-hava yaradır ki, uşaqlarını məktəbə qoymayan valideynlər belə, onları Sabirin yanına oxumağa gətirirlər. Onun fəaliyyəti o qədər gözəçarpan olub ki, Sabirin məvacibini 20 manat artırıblar (maaş nəzərə alınmasa belə, bu artım o dövr üçün çox yüksək məbləğ idi). Digər bibim Məşədi Səkinə Sabirin ən böyük qızı olub. Ailə qurub. 3 övladı olub, amma onlar da dünyadan tez köçüblər.