Kitabı oku: «Damğa», sayfa 2

– Necəsən, İffət?.. Bir yerin ağrıyırmı? – deyə soruşdu.

Fikirli-fikirli üzünə baxdım, cavab vermədim.

– Nə istəyirsən alım sənin üçün, oğlum?

Atam mənə ilk dəfə idi ki, belə şirin, yumşaq bir dillə söz deyirdi. Uşaqlara məxsus yanılmayan bir sövq-təbii ilə başa düşdüm ki, bu dəqiqələrdə atamın mənə yazığı gəlir, o məni sevir.

Onun saçlarımı tumarlayan əlini iki əlimlə tutaraq dodaqlarıma apardım, ağlaya-ağlaya öpərək dedim:

– Mən heç bir şey istəmirəm, ata… Elə et ki, Ömərin qardaşı sürgündən gəlsin… Onlar yazıqdırlar.

– Ömər kimdir, hansı Ömər?

– Məktəbimizdəki Kiçik Ömər… Qardaşına iftira ediblər, onu sürgünə göndəriblər… Paşa atam, rica edirəm, padşahımıza yalvar.

– Sənə bunları kim öyrədib?

Atamın qalın qaşları çatılır, üzü həmişəki vahiməli halını alırdı. Səhv bir iş gördüyümü anlayaraq qorxudan titrəməyə başlamışdım, Cavab vermədim, gözlərimi yumdum, elə bil daha nə bir şey görür, nə də bir şey eşidirdim.

Əslində o cavab gözləmirdi. Ciddi, sərt bir səslə dayəmə nə isə deyirdi.

Onlar bir-biri ilə danışarkən mən yenə də huşumu itirdim.

Bir neçə gündən sonra sağaldığım vaxt dayəmdən Mahpeykər xəlfəgilə nə vaxt gedəcəyimizi soruşdum. Məktəb deməyə cəsarət eləmirdim.

O məqsədimi başa düşdü, üz-gözünü turşudub dedi:

– Bundan sonra bir də məktəb adını ağzına almayacaqsan. Məni bu yaşımda məzəmmət elətdirdin!

Kiçik Ömərlə yoldaşlığımız beləcə qurtardı. Mən neçə dəfə onun ayağında anasının köhnə şap-şapları, əynində anasının sırıqlısı evimizin ətrafında dolandığını, pəncərələrə baxdığını gördüm. Sonra bilmirəm, ona nə oldu, daha heç görünmədi.

***

Paşa atam nədənsə bizi məktəbə qoymaq istəmirdi. Böyük qardaşım Müzəffərə on yeddi, mənə isə on dörd yaşınadək Mahmud əfəndi dərs dedi. Evimizin İsrail Bəy adlı xüsusi həkimindən də həftədə iki gün ayrıca fransız dərsi alırdıq.

İllər keçdikcə xəlfə Kamiyabın həyat və qəlbimdəki yerini Mahmud əfəndi tutmağa başlamışdı. Həlim, şirindil, fəqir bir adam idi. Hər bir insan üçün ən gözəl sifətlərin, yumşaqlıq və təvazökarlıq olduğu qənaətində idi. Bu sözləri tez-tez təkrar etməyi sevərdi: «Övladlarımın qətl edilmələrini qatil olmalarından üstün tutardım». Mahmud əfəndinin məni Müzəffərdən çox sevdiyini hiss edirdim. Qardaşım key, tənbəl, aciz bir uşaq idi. Bundan başqa lovğalığı, iddialılığı da var idi, yazıq Mahmud əfəndi ilə adətən lələ kimi rəftar edərdi.

Yanğından əvvəl Ağsarayda, sonra Fındıqlıqdakı evimizdə on dörd yaşınadək sevincsiz ömür sürdüm.

Atamın özündən bir-iki yaş kiçik bacısı vardı, Qaramürsəldə, ərindən qalma «Damlacıq» deyilən malikanəsində yaşayırdı. Xədicə bibim yaxında iki uşağı ilə dul qaldığı zaman atam gəlib İstanbulda yaşamağı ona təklif etmiş, lakin o, evini dağıtmağa razı olmamışdı.

Atam hər yay Müzəffərlə məni Damlacıq malikanəsində havamızı dəyişməyə göndərər, iki ay orada qalmağımıza icazə verərdi.

Mən Mahmud əfəndinin verdiyi hesab dərslərini Qaramürsələ getməyimizə neçə gün qaldığını hesablamaq üçün öyrənərdim, Müəllimimin özü də bunu hiss etmişdi. Dərs zamanı darıxdığımı, dəftərimi ağzıma tutaraq əsnədiyimi gördüyü zaman, məsələn, deyərdi: «Gəlin sizdən bir şey soruşum, İffət bəy, bu gün fevralın on ikisidir… İyunun əvvəlində Qaramürsələ gedəcəksiniz. Tapın görüm, gözləməli neçə gününüz qalıbdır?» Yaxud, «Baxaq, görək, ada nədir? Damlacığa gedən yoldakı dəyirmanın qarşısında suyun içindən çıxmış torpaqlar var a… yadınızdadırmı? Bax, onlara ada deyərlər. Bunların bir neçəsinə birlikdə isə…»

Qaramürsəl kəlməsi mənə sehrli bir söz kimi təsir edərdi. Bu adı eşidən kimi, elə bil, üzümə qurumuş zəmilərin ətri ilə dolu yay nəsimi toxunurdu.

Şəhərdəki mülkümüzdə çəkdiyim bir ilin əziyyətinin əvəzini kənd yerində bir ayda çıxardırdım. Xədicə bibim məni çox sevir, bütün dəcəlliklərimə göz yumurdu.

Xəlfə Kamiyab bir neçə gün məni hədər yerə özünə tabe etməyə çalışar, sonra bacarmayacağını başa düşüb əl çəkərdi.

Malikanədə mənimlə yaşıd olan dörd-beş kəndli uşağı var idi. Ətrafdakı bağlardan da bizə bir neçə uşaq qoşulardı. Onlardan adətən kiçik bir dəstə təşkil edərək, quş ovlamağa, malikanənin yanından axan çaydan balıq tutmağa gedərdim.

Qardaşım Müzəffər mənim ayaqyalın, başıaçıq əkinlərin içində əlləşdiyimi, xırmanda vələ mindiyimi, ağaclara dırmaşdığımı, kəndli uşaqları ilə savaşdığımı görüb hirslənər və məni qorxutmaq üçün deyərdi:

– Heç sənə yaraşar, belə uşaqlarla oynayasan? Sənin əvəzinə mən utanıram… Atama yazacağam.

Yazıq xəlfə Kamiyab Damlacıqda məndən nələr çəkdiyini danışmaqla qurtara bilməzdi. Başıma bir qəza gələ biləcəyindən qorxduğu üçün uzaqdan bizi güdər, dalımıza düşüb təngnəfəs halda təpələrə dırmaşar, yol kənarındakı kollarda əllərini cırmaq-cırmaq edər, üst-başı cırılardı. Bununla belə yəqin ki, dayəmin mənə dediyi qədər acığı tutmazdı, çünki şəhərdəki evimizdə tam bir il qalmağıma ən çox yanan o idi.

Havamı dəyişdikdən sonra İstanbula adətən tanınmaz halda qayıdardım. Sarışın adamların əksəriyyətinin dərisi kimi, mənim də zərif dərim günəşdən yanıb qaralar, qabıq verərdi.

Barmaqlarım qoz ləkəsindən qapqara, üzüm, əllərim, ayaqlarım qanqurla, yara ilə dolu olardı.

***

Malikanədən beş-on dəqiqəlik məsafədə, dərə kənarında, ətrafında qoz ağaclarının bürüdüyü bir xaraba dəyirman var idi. Bir rəvayət qoz ağaclarını uşaqların əlindən xilas edirdi. Deyirdilər guya dəyirmanın qarşısındakı qamışlıqda bir xəyal dolaşır. Axşam çağlarında oradan keçən yolçuları bataqlığa çəkir.

Mən yoldaşlarımla birlikdə həmişə o tərəflərdə gəzər, lakin dəyirmanın açıq bağçasından girməyə cəsarət eləməzdim.

Çox sevdiyim bu rəvayəti bibim mənə bir neçə dəfə danışmışdı.

…Vaxtilə qarşıdakı bu təpədə yerləşən Kəmərli kəndində hörükləri topuqlarına qədər uzanan bir gözəl qız varmış. Adaxlısı İsmayılı əsgərliyə aparıb Yəmənə göndəriblərmiş. Qız yetim imiş… yeməyə çörək belə tapmazmış… Çox gözəl olduğu üçün cavanlar onu dağlara qaçırtmaq istəyirmişlər… Kəndin ağsaqqalları yığışıb fikirləşmiş və qızı bu dəyirmanın sahibi olan Qafar ağaya verməyi münasib görmüşlər. Qız: «Mənim adaxlım var, bu qocaya ərə getmərəm», – deyə ağlamış… «Yəmənə gedənin geri qayıtdığını heç eşitmisənmi, qızım… o, çoxdan ölmüşdür», – demişlər, qızı ağlaya-ağlaya Qafar ağaya vermişlər.

Aradan iki il keçmiş. Qız ev-eşiyinə, ərinə alışmış, yaxşıca dolanırmış. günlərin birində İsmayıl Yəməndən qayıtmış. Kəndlilər onu görüb demişlər: «Biz səndən ümidimizi kəsib onu Qafar ağaya verdik. İndi nə edək, qoy allah sənə də başqasını qismət eləsin. İsmayıl əvvəllər taleyi ilə razılaşmış, amma sonralar dözə bilməmiş… Bəzən axşamlar ürək yandıran mahnılar oxuya-oxuya dəyirmanın arxasındakı yoldan keçir, yazıq qadını ağladarmış.

Xeyli zaman keçdikdən sonra İsmayıl bir gün yolda Ayişəyə rast gəlmiş və «Nə olar, Qafar ağanın kəndə getdiyi gecələrdən birində məni dəyirmanına burax» – deyə ona yalvarmış. Ayişə: «Belə eləmə, İsmayıl, bilsələr namusum ləkələnər… Qafar ağa zalım adamdır… Səni də, məni də öldürər», – demişsə də, İsmayıl qulaq asmamış. Nəhayət, iki sevgili bir gecə dəyirmanda görüşmüşlər. Onlar ağlaşa-ağlaşa başlarına gələni bir-birinə danışarkən bayırda itlər hürüşmüş, qapı döyülmüş, içəridəkilər Qafar ağanın gözlənilmədən kənddən qayıtdığını başa düşmüşlər. Dəyirmanda gizləniləcək bir yer yox imiş. İsmayıl: «Qorxma, Ayişə, mən onsuz da öləcəyəm. Heç olmasa sənin namusunu xilas edərəm. Heç kəsin xəbəri olmaz», – demiş və yüksəklikdə olan daş oyuqdan özünü çaya atmış… Yazığın ölüsü belə tapılmamış. Aydındır ki, sevdiyi qadının namusuna ləkə gəlməsin deyə, ölərkən bataqlıqdakı qamışlardan yapışıbmış.

Mənə eşq haqqında ilk təsəvvürü bu rəvayət verdi. Əvvəllər qorxmuşdum, dəyirmanın ətrafındakı qoz ağaclarının olduğu yer mənə bir qəbiristan kimi görünürdü. Lakin ildən-ilə böyüdükcə, bu sadə rəvayət şüurumda gözəlləşib kök salır, öz məna və təsirini dəyişdirirdi.

Qamışlıqdakı xəyaldan daha əvvəllərdə olduğu kimi qorxmurdum; əksinə onu şirin bir hüzn və mərhəmətdə sevirdim.

Sevgilisini təhlükəyə salmamaq, biabır etməmək üçün özünü bataqlığa atan bir biçarədən qorxmaq haqsızlıq deyildimi?

Bu rəvayət mənə eşqi, sevilən qadın üçün özünü fəda etmək kimi öyrətdi.

***

On yeddi yaşına girən qardaşım Müzəffər, padşah yavəri olmuş, zərli güləbətinlə işlənmiş saçaqlı qaytan taxmışdı. Mən evdə tamamilə tək qalırdım. Bundan əlavə, Mahmud əfəndi də daha dərsə müntəzəm gəlmirdi. Yazığı yüngül iflic xəstəliyi taqətdən salmışdı.

Bir gün axşam atam məni otağına çağırtdırıb dedi:

– İffət, səni orta məktəbə göndərəcəyəm. Yaxşı çalışmalısan; elə pis uşaqlara baş qoşmamalısan. Sabaha hazır ol!

Bu, mənim üçün ümid edə bilməyəcəyim xoşbəxtlik idi. O gecə sevindiyimdən gözümə yuxu getmədi!

Sabahı günün səhəri Mahmud əfəndi məni bir faytona mindirərək məktəbə apardı. İmtahan verdim. Müəllimim mənə həqiqətən yaxşı dərs öyrətmişdi, yoxsa paşa uşağı olduğumu nəzərə alıb güzəştə getdilər, bilmirəm, axır ki, məni yuxarı sinfə qəbul elədilər.

Məktəbdə mənim kimi dörd-beş nəfər də kübar uşağı vardı, onlar başqa uşaqlara qarışmaqdan çəkinirdilər. Sinifdə bir yerə toplaşar, bağçada birlikdə gəzib oynayardılar. Kübar uşaqları məni də öz dəstələrinə qatmaq istədilər, ancaq razı olmadım. Mən təvazökar, həlim, sadə bir uşaq idim. Yoldaşlarımı sevməkdən başqa bir şey istəmirdim.

Oynamayan, gülməyən, bir-birinə «bəy əfəndi» deyən bu nərmənazik kiçik bəylərə nədənsə heç qanım qaynamadı. O biri tərəf daha çox xoşuma gəldi, yoldaşlarımı həmişə onların arasından seçdim, onlarla oturub-durmağa başladım.

Nəşəli, üzüyola xasiyyətim hər kəsin xoşuna gəlirdi. Sinfimizdə Cəlal adlı çalışqan, tələbkar, hörmətli oğlan vardı, onun kübar uşaqlarla arası yox idi. İlk günlərdə mənimlə soyuq rəftar etdi. Lakin sonralar o da məni sevməyə başladı, Uşaq ikən girdiyim bu məktəbdə yavaş-yavaş gənc bir adam oldum. Yay tətilini yenə də Damlacıqdakı malikanədə keçirirdim.

Zahirən yenə də əvvəlki kimi yumşaq, zarafatcıl şən İffət idim, lakin mənəvi cəhətdən getdikcə ciddiləşirdim,

Əvvəllər quş tutmaq üçün tələ qurub gözlədiyim kölgəliklərdə indi saatlarla uzanıb kitab oxuyur, dolaşıq xəyallara dalırdım.

Cəlal ilə çox səmimi yoldaş olmuşduq, Onda atəşin, qorxmaz bir inqilabçı ruhu var idi. Saray adamının oğlu olduğumu fikrinə gətirmədən mənə azadlıqdan, məşrutədən danışır, padşahın törətdiyi haqsızlıqdan, xəfiyyələrin alçaqlığından söhbət edir, Namiq Kamalın şeirlərini oxuyurdu. O vaxta qədər ətrafımda başqa sözlər eşitmişdim. Mənə tamamilə başqa fikirlər aşılamağa çalışmışdılar. Bundan başqa belə üsyançı fikirlər ailəmə aid bir çox ruhi bağlılıq və məhəbbət tellərimi qıracaq idi. Buna baxmayaraq çox asanlıqla Cəlalın haqlı olduğunu yəqin elədim.

Eşq romanları ilə yanaşı azadlıq uğrunda mübarizələrə, inqilablara dair kitablar da tapıb oxuyurdum.

Yoldaşımla mənim aramda bir fərq var idi. O bu işlərin qanla, atəşlə düzəldilməsini gözləyirdi. Mən isə nikbin xəyalpərəstliyimlə hər iki tərəfin bir-birinə güzəştə gedəcəyi və fədakarlıq göstərəcəyinə ümid edirdim. Bunun səbəbini bəlkə də məğlubiyyətini istədiyim tərəfdə öz ailəmin, sevdiyim adamların olması idi.

***

Orta məktəbin son sinfinə keçmişdim. Atam imtahanlardan sonra məni Müzəffər kimi, padşah yavəri yazdıracağını deyirdi. Mənim isə gözüm Mülkiyyədə¹, yaxud hüquq fakültəsində idi. Saray adamı olmaqdan zəhləm gedirdi. Mümkün olsaydı vilayətlərdən birində çalışqan, vicdanlı bir dövlət qulluqçusu olardım. Böyük arzularım yox idi. Bütün istədiyim kiçik bir evdən və külfətli ailədən ibarət idi. Arvadım və övladlarım üçün çalışmaq məndən ötrü ən böyük bir səadət olardı.

Hərdənbir bu fikirləri Cəlala da açıb deyirdim. Yoldaşım belə cavab verirdi:

– Qorxma, İffət, həyatdan gözlədiyin bu balaca şeydirsə, onda demək, mütləq xoşbəxt olacaqsan.

Heç yadımdan çıxmaz, soyuq, yağışlı bir qış səhəri idi. Məktəbdə gözlənilmədən həyəcanlı bir hadisə baş vermişdi. Vəcdibəy adında gənc bir müəllimimizin o gecə həbs edildiyini deyirdilər. Təqsiri məlum deyildi. Sinfə gedəndə Cəlalın qolundan tutub soruşdum:

– Sən necə bilirsən, Cəlal? Görəsən Vəcdibəyi nə üçün tutublar?

O bir az qəribə cavab verdi:

– Deyəsən, saraya imzasız bir məktub göndərib, Vəcdibəyin bəzi böyük tələbələrə məşrutədən bəhs etdiyini xəbər vermişlər.

Vəcdibəyin sərbəst fikirli bir gənc olduğunu bilirdim. Yeri gələndə düşündüklərini deməkdən də çəkinməzdi. Qəzəb və həyəcandan titrəyən bir səslə soruşdum:

– Görəsən, bu alçaqlığı kim edib?

Yoldaşım cavab vermədi. Yanımıza başqa tələbələr də gəlmişdi.

Sinfimizi heç vaxt bu qədər sakit və məyus görməmişdim. Coğrafiya müəllimi çox həvəssiz danışır, tələbələr yavaş-yavaş qeydlər edir, rəqəmləri yazırdılar.

Ürəyimdə qəribə bir sıxıntı vardı, dərs saatı mənə bir il qədər uzun göründü.

Divardakı asma saata baxıb tənəffüsə yeddi dəqiqə qaldığını yenicə hesablamışdım ki, birdən qapı açıldı, qoca baş müfəttişimiz müəllimə müraciət edərək:

– İffət əfəndini çağırırlar, – dedi.

Özümü itirmiş halda ayağa qalxdım, bütün sinfin mənə baxdığını hiss edirdim.

Müfəttiş bir şey demədən qabağıma düşüb gedirdi. Məni nə üçün çağırdıqlarını ondan soruşmağa cəsarət eləmədim. Koridorlardan keçib, pilləkənlərdən çıxaraq müdirin otağına gəldik.

Sami əfəndi qapıya ehmalca toxunduqdan sonra yumru dəstəyi çevirdi. Sonra yenə heç bir şey demədən bir addım geri çəkilib mənə yol verdi.

Otaqda müdir və onun müavinindən başqa üç nəfər də var idi. Sarı, almansayağı bığı olan qıvrım saçlı, həyasız görkəmli gənc bir yavər; qulaqlarına qədər basdığı böyük qırmızı fəsli, uzun pencəkli, çal saçlı bir adam, bir də küncdəki kiçik mizin kənarında oturub yazı yazan gözlüklü, qarayanız bir gənc…

Müdir sapsarı idi, «buyurunuz, İffət əfəndi», – deyərkən səsi titrəyirdi.

Qıvrım saçlı yavər, cır, cürətli bir səslə soruşdu:

– İffət bəy sizsinizmi?

– Bəli, əfəndim.

– Xalis paşa həzrətləri sizin atanızdır?

– Bəli.

– Paşa atanız şövkətməab əfəndimizin² ən sadiq bəndələrindəndir. Sizin də eyni dərəcədə sədaqət hissləri bəslədiyinizə və vəlinemət əfəndimiz Sultan həzrətlərinin səlamətliyi üçün var qüvvə ilə çalışacağınıza…

Yavər bəy yalnız müqəddiməsi eynən yadımda qalan bu sözlərə bir çox şeylər də əlavə etdi.

Orada olanların hamısı gözümün içinə baxır, yalnız müdir, küçədəki tutqun bir qış havasında yağan yağışı seyr etmək istəyirmiş kimi, üzünü pəncərəyə tərəf çevirir, barmaqları arasındakı kağız parçasını bükürdü.

Bayaqdan sinifdə hiss etdiyim sıxıntının səbəbini indi başa düşürdüm.

Müəllim Vəcdibəy tələbələrə «fitnə-fəsad törədən» şeylər öyrədirmiş, «mələkxislət padşahımız əleyhinə bəzi nankor xainlər tərəfindən» yazılmış yazılar oxuyurmuş. Tələbələrdən biri qədirbilmək prinsipinin çox parlaq bir dəlili olmaq etibarı ilə bu kədərli hadisəni imzasız məktubla padşah sarayına bildiribmiş.

Gənc yavər açıq deməsə də məktubu mənim yazmağımdan şübhələnirdi. Haqqı da var idi. Axı, mən sarayın «ən sadiq bəndələrindən» biri olan Xalis paşanın oğluyam.

Dayandığım yerdə gözlərimə qan dolur, dişlərim bir-birinə daha bərk sıxılırdı.

– Bilmirəm… Bu məktubu kimin yazdığını güman edə bilmirəm, – dedim.

Yavər bəy sözümə inanmış kimi göründü, sualın tərzini dəyişdirdi.

– Yəqin ki, bu Vəcdibəy haqqında bəzi şeylər bilirsiniz. Hərdənbir yoldaşlarınıza məşrutədən, konstitusiyadan bəhs edərdi, eləmi?

Bu dəfə qəzəbimi gizlədə bilmədim.

– Bilmirəm… Nə üçün başqalarından soruşmursunuz?

Bu cavab gənc yavəri əsəbiləşdirdi, o, hirsini boğmağa çalışaraq, məni hədələdi:

– Sultan əfəndimizin səlamətliyinə aid bir məsələdə məlumatınızı gizlətmək sizə yaraşmaz… Paşa atanız belə cavab verdiyinizdən xəbər tutsa, sizdən əsla razı qalmayacaq.

Bu təhdid məni lap qəzəbləndirdi. Necə oldu, necə cəsarət elədim, bilmirəm, dərhal qeyri-ixtiyari olaraq bu sözləri dedim:

– Mən xəfiyyə deyiləm, yavər bəy.

Otaqda əmələ gəlmiş çaşqınlığı təsvir edə bilməyəcəyəm. Müdir, ağır bir yük kimi yanındakı stulun üstünə çökmüşdü. Qarayanız katibin gözlüyü parıldayırdı, gənc yavər rəng verib, rəng alırdı.

Təkcə bu vaxtadək söhbətə qarışmayan çal bığlı, uzun pencəkli əfəndi sakitliyini saxlamışdı. O, xoş bir əda, şirin, həlim bir səslə yavərə:

– İcazə verin, bəy əfəndi, – dedi, – kiçik bəy, görünür, birdən-birə nə dediyimizi başa düşməmişdir. Lütf edin, onunla bir az söhbət edək.

Müdirin otağından məktəbin muzeyinə gedən kiçik bir qapı vardı. Onu açdı:

– Burada heç kəs yoxdur, deyilmi?.. Buyurun, İffət bəy, – dedi.

Bu adamı başqa bir yerdə görsəydim, mütləq ruhani zənn edərdim. Elə şirin danışır, elə gözəl, sevimli və səmimi sözlər tapırdı ki! Bəli, əgər başqa yerdə bir-birimizə təsadüf etsəydik bu insaniyyətli, mərhəmətli və nəcib adama bütün qəlbimi açıb danışardım. Lakin, təəssüf ki, məni salona apararkən başı ilə yavərə etdiyi gizli işarə gözümə sataşmışdı.

Əvvəlcə mənə muzeydəki şeylərdən bəhs etdi, müxtəlif eksponatlara dair suallar verdi, sonra yavaş-yavaş söhbəti dəyişdirdi. Atamın nəcibliyini, mənim tərbiyəmi, eynəyimin arxasında titrəyən zəif gözlərimdəki «xarülqüladə zəka parıltılarını» mədh etdi. Bu adam lap mələk idi. Dünyada hər kəsin səadətini istəyir, bir qarışqanın əzilməsinə belə ürəyi yanırdı. Söhbətimiz tam saat yarım çəkdi. Bütün bu gözəl sözlərə inadlı, laqeyd bir sükutla cavab verdim.

Mən, müdir otağından çıxanda tələbələr tənəffüsə enirdilər. Qəlbimdə qorxu və həyəcanla qarışıq bir sevinc var idi. İşin belə qalmayacağını, başıma nə isə gələcəyini bilirdim. Lakin bu, mənə əzablı bir fədakarlıq zövqü verirdi.

Bayırda yağış şiddətlənmişdi. Bağçadan sellər axır, tələbələr üstüörtülü gimnastika salonunda bir-birilə oynayırdılar Uşaqların bəzisi koridordakı pəncərə aralarına sığınmışdı. Məktəb heç vaxt mənə bu günkü qədər uğursuz və sıxıcı görünməmişdi. Yaş çətirlərin, plaşların asıldığı bir dəhlizdə Cəlalı gördüm. Bir küncə söykənib kitab oxuyurdu. Yanına gedib:

– Cəlal, alçaqlar məni nə qədər sıxışdırdılar… Bircə bilsəydin nələr soruşdular, – dedim.

Yoldaşımın əllərini tutmaq istəyirdim, O, bir az geri çəkildi. Nəzərlərimiz bir-birilə sataşdı. Birdən-birə ürəyim yerindən oynadı. Cəlalın baxışında bir qəribəlik var idi.

Bir az əvvəl ona əhvalatı danışmağa hazırlaşdığım halda indi nədənsə sözü dəyişərək: