Kitabı oku: «Yazılmayan yazı», sayfa 3

Sağaldı, ömrünün axırınadək Cəbrayılda Qorki adına məktəbdə hərbi müəllim işlədi. Diribaş kişiydi. Xəstə ikən gedib ona baş çəkirdik. Vaqif Cəbrayılda katib idi. Bilqeyis bacı həmişə gileylənirdi ki, niyə gəlmirsiniz? Görünür, umurdu. Axı, niyə ögeylik salaydıq. Onun da ağlına gələrdi ki, atamla anabir, ata ayrı olduqları üçün biz də onlara yovuşmuruq. Gedib baş çəkirdik. Bilqeyis bizi çox istəyirdi. Gedəndə üzümüzə olduqca xoş baxır, qonaq eləyirdi. Yaxşı bağçaları vardı.

Son dəfə gedəndə əmim alt-üst bəy evinin üst eyvanında, taxtda, açıq havada yatırdı. Bəy mülkü tökülür, sökülürdü. Ağac pillələr tərpənir, titrəyirdi. Əməlli təmirə ehtiyac vardı. Xörək hazırladılar. Araq aparmışdıq. Yedik, əmimdən soruşdum: "İçərsənmi?" Dedi: "Hə". Bir çapma stəkan da ona tökdüm. Yataqda uzandığı halda dikəlib içdi. Qoy nisgilli qalmasın. Bizim gəlişimizə çox şaddı, kövrəldi.

Əmim bir müddət sonra rəhmətə getdi.

Bir kərə hüzr yerindən bizi bir oğlan gətirirdi, maşın onun idi. Orada, yasdan çıxanda dedilər qoy bu oğlan sizi aparsın. Mindik onun "jiqulisi" nə. Yolda söylədilər ki, bəs o, Cabanın qızı Ceyranın oğludur, biznesmendir. Qəşəng, iri alağöz, ağbəniz oğlandı. Babası Caban da qollu-qanadlı, şaqqalı kişi idi. Belə deyəndə, Ceyranın oğludur, deməli olurdu Cabanın nəvəsi. Böyük oğlum Etibar da maşında idi. Dedim Etibar bir kişinin nəticəsi budur, həmin kişinin – Məşədi Abışın doğmaca bacısı Məşədi Əsmətin də nəticəsi sənsən. Qohumsunuz, halbuki, qabaqlaşsanız biri birinizi tanımazsınız. Cəbrayıl belədir, əksəri qohumdur, qan çəkir.

Ata kökümüzlə tanışlıqdan sonra keçirəm ana tayfamıza.

Cəbrayıl şəhərciyi iki parçadır, aradan çaylaq keçir. Yaz, payız yağmurları başlayanda, Ziyaratın bəri üzünün bütün selsuyu axıb gəlib bu çaylaqda daşlanıb gedir enişə Veysəlliyə, Kavdara, Minbaşılıya, sel gur gələndə, gedib Araza da tökülür. Çaylaq hərdən çay gücündə gurlayır, hətta evləri, adamları apardığı da olub selin. O tay Mirzəcanlı adlanır, bəri tay Qalalı, şəhərciyin mərkəzi sayılır. Bəri tay o tayı kəndçi bilir. Mirzəcanlı doğrudan da kənddi, heyvan saxlayırlar, bağ-bağçaları var. Kolxoz da, sonra sovxoz da başlıcası o tay – Mirzəcanlıdadır. Kolxoz öncə orada qurulub.

Mirzəcanlı ilə Qalalı elə hey öcəşirlər, bir-birini bəyənmir. Davaları da düşür. Qalalı şəhərdir, mərkəzdir. Dükan-bazar, idarələr keçmişdən bu taydadır. 41–45 müharibəsi başlayanadək, keçmiş Mirzəcanlıda cəmi üç-dörd daş ev, alt-üst bina vardı. Biri İba əmimgilin bəy mülkü, sonra onlardan bəridə, dikin başında İskəndər bəyin üstü qırmızı dəmirli, çevrə eyvanlı mülküydü. İskəndər bəy inqilabdan qabağın ziyalısı – hüquqşünas idi.

İki üstü dəmir, alt-üst ev İmamverdilərindi. Mənim gələcək qaynatam Əhməd Hüseynovun, Zəkaranın ata-babalarından qalma. Bir də başda Məmməd bəyin böyük mülkü idi, ora sonra məktəb oldu. Əhali, mirzəcanlılar əksərən çovustanda yaşayırdılar. Çovustanlar şam yerindən gətirilmiş qarğı-qamışdan hörülür, üstünü ciyənlə örtürdülər, yanmaqdan ötrü içi gedirdi belə «mənzillər» in. Mirzəcanlılar qalalını gəlmə sayırdılar, düz də eləyirdilər, onlar sonradan gəlmişdilər, köçürülmüşdülər Cəbrayıla. Əsilləri şuşalıydı – Qaladandı. El arasında Şuşaya Qala deyirlər, indi də belədir. Bu qalalıları kökdən – yerli olanlar burunlayır, sıxır, sarıyır, qərib, yersiz yerinə qoyurlar. Cəbrayılda da belə idi, Füzulidə, Ağdamda da belədir. Cəbrayılda "Qalalı yanı balalı" deyirdilər. Qalalı Mirzəcanlı söhbəti həmişə gedirdi, indi də kəsilməyib. Hətta bir-birinə qız da verib almırdılar.

İndi qaynayıb qarışıblar. Qalalıları qəpik güdən, xəsis, qıymaz, xörək yeyəndə pişiyi taxtın ayağına bağlayan, qorxaq tanıyırdılar. Uşaqkən Qalalı-Mirzəcanlı savaşımız düşürdü. Mənimki qarışıqdı, bir yandan mirzəcanlıyam, ana sarıdan qalalı.

Bu qalalılar burada nə gəzirdilər? Necə gəlib çıxmışdılar Cəbrayıla?

Qalalılar da bir kökdən deyildi: Bizimki – anamgilin ana tərəfi Məşədi Məmmədhüseyn nəsliydi. Məşədi Məmməd Hüseyni anam – Tavad dönə-dönə xatırlayırdı: saqqallı, əlləri xınalı, çəliyi boyaqlı kişi, bunlara – qızı Əsmətgilə gələrmiş. Onların evləri Çinarın altı, kəhrizin yaxınıydı – Çuxur məhlə. Vaxtilə Məşədi Məmməd Hüseyn Şuşadan gəlmişdi, evlənmişdi. İki oğlu, iki qızı olmuşdu: Məşədi Abış, Məşədi İsmayıl, Məşədi Əsmət və Səkinə xalamız. Deməli, Məşədi Əsmət Məşədi Məmməd Hüseyn qızı bizim anamızın anasıydı. Əsmət nənəmi mən görmüşdüm, yaxşıca da xatırlayıram. Ucaboy, qarabuğdayı qadındı. Ağır oturub durardı, hamı ona hörmət eləyirdi. Bu, bizim ana nənəmizdi. Bizi körpəykən oxşayır: "Dıxım eləmə" deyib sevələyirdi. Məşədi Əsmətin əri Məhəmmədəli babamdı. Onların qohumluğu da çatırdı. Məhəmmədəlinin əsli iranlıydı. Məmmə hərdən anama deyirdi: "Sən bilmirsən, atan Məhəmmədəli əslən iranlıdır. Əhərdən, ya Ərdəbildəndi". Cəbrayılda o zaman əslən iranlı olanlar vardı. Qarabağ xanlığı – Qaradağ xanlığı ilə üz-üzə idi, aradan Araz keçirdi. Məmməgil alverlərini də İranla eləyirdilər. Deyirdilər, Cəbrayıldan Təbrizə üç günlük yoluymuş. Yuxarıdan, Ziyaratı aşmaqla da Şuşa torpaqlarına, Kirs dağı ətəklərinə çıxırmışlar. Ziyaratın o üzü, Qarabağın içəriləri, Şuşa ərazisi idi. Bütünlükdə bu yerlər Füzuli – Qarabulaq, Cəbrayıl, onun Arazbasar – Arazbarı, ta Qaradonlu da girməklə Qarabağ xanlığının torpaqlarıdır. Aranı Mil, Muğan, Arazbasar yaylaqları gedib çıxırdı Sisyan, Qafan, Gorus, Bazarçay dağlarından o üz Ordubad, Şahbuz həddinəcən. Mən Qarabağın belə bir xəritəsini görmüşəm. Əbəs deyil Ordubadın bəzi kəndləri özlərini qarabağlı sanırlar. Eləcə də indi Ermənistan dedikləri Zəngəzur, Gorus, Sisyan, Bazarçay qədimdən Qarabağ torpaqlarıdır, Qarabağın yaylaqlarıdır.

Bu yaxınlarda mənim yanıma bir kişi gəlmişdi. Əkinçilik institutundan idi – buğda üzərində çalışırdı. Cəlal Əliyevlə birlikdə işləyirdi. Yaşlı, ağsaqqal kişi mənim yanıma ondan ötrü gəlmişdi ki, prezidentə bir şeir yazmışdı.Onu çap etdirmək istəyirdi. Kişini başa saldım bu, çaplıq deyil. Prezidentin özünə də xoş gəlməz. Ağlına batdı. Keçdik başqa söhbətə. Burada kişi mənə bir iş danışdı. O dedi ki, Bazarçay, Sisyan yaylaqları Qarabağındı, Azərbaycanındı. Mən dedim: – "Bu, dövlət, SSRİ xəritəsində də belə idi". Dedi, rəsmi dövlət bölgüsündə, xəritədə oralar tamamilə Azərbaycanındır. Bəs, necə olud ermənilər yiyələniblər? Bildirdi ki, bunlar tədricən baş vermişdir.

Beləliklə, qalalılar Şuşadan gəlmədirlər. Bəs onların gəlməyi necə olub? Bu barədə iki yozum var. Birincisi budur ki, bəlkə erməni müsəlman qırğınında bunlar baş götürüb qaçanlar və onlardan törəyənlərdir. Bunu nə onların ulu babası, nə də indikilər boynuna almaz. Əsgiltməzdilər özlərini, keçmişlərini. Bu mənim ağlıma gələndir. Digər yozum, daha ağıla batanı: "Qarabağ xanlığı sərhəddə məhrəm, sədaqətli insanları görməkdən ötrü, onları Şuşadan köçürmüşdülər buraya. Həm keçid yerlərini, aranı daha etibarlı insanlarla bərkitsin, həm də torpaqları bu qayda ilə məskunlaşdırıb, özününküləşdirsin. Belə işlər başqa ölkələrdə də olub. Məsələn, rusları II Yekaterina hakimiyyəti vaxtı köçürüblər Qafqaza. Azərbaycanda Malakan kəndləri, rus icmaları belə yaranmışdır. Bunu – hər ölkə öz içərisində də eləyir, keçid, hədlərə daha yaxın, inandığı yerlərə qançəkərləri köçürüb yerləşdirir.

Bu yerlərin, bu torpaqların yiyəsi, Arazbarın ağası Hüseyn ağa idi. Cəbrayıl, Arazbar, aşağı – aranlar, qışlaqlar hamısı Hüseyn ağanın ixtiyarında idi. O, Pənah xanın, İbrahim xanın soyundandı. Qəbri Cəbrayılın Qurban təpəsi qəbristanında idi, itmişdi. Yeri bilinmirdi.

Şuşadan köçüb bu yerlərə gəlmiş, oturaqlaşmış ailələr əsla torpaq, əkin-biçin, heyvandarlıq işinə qoşulmamış, yerlilərin başlıca yaşayış, dolanışıq işinə girişməmiş, alverlə, ticarətlə baş saxlamışdılar. Qəsəbənin arası Çuxur məhlənin bəri üzü, bütün sövdəgər dükanları, aşxanalardı. Əttar, papaqçı, sərrac, pinəçi, dabbağ… Bu dükanları sonra, sovet quruluşunda sökdülər. Dükanların bir neçəsi qalmışdı. Onlarda yeni quruluşun ticarəti yerləşdirilmişdi. Axır bunlar da söküldü. Sökülən divarlardan birinin suvağı altında bir yazının üstü açıldı. Bu Abbas əmigilin evinin, hasarının bəri – Bazar səmti idi. Orada əski, ərəb əlifbasıyla bu sözlər yazılmışdı: "Bu gün nağdıdır, sabah nisyə". İndiki reklamlara bənzəri vardı.

Kişiləri çox halda sənəti ilə çağırırdılar. Aşbaz Məhəmmədəli! Bu mənim ana-babamdı. Şəhərciyin ortasında onun aşxanası vardı. Əla xörəklər bişirirmişlər: Piti, bozbaş, qovurma. Ana babamın əntiqə ləqəbi də varmış. "Kəfgir Məhəmmədəli". Anam danışardı. Həyətin başında bir iri kufulumuz varmış. Bütünlükdə hər evin, həyətin kufulu varmış. Ərzaq – azuqəni orada saxlayarmışlar. Yayın ən isti, qorabişirənində nə qoysan, ət, toyuq, azuqə tərtəmiz, səpsərin qalar, iylənməzmiş. Bizim kufulumuz da dolu olurmuş ərzaqla. Babamın aşxanasının bütün ərzağı oraya yığılır, saxlanırmış. Uşaqkən taxtapuşa çıxanda, orada keçmişdən qalma yağ çirişlərini görmüşdük. Qəşəng qablardı, hər biri iki pud yağ tutardı, qaramtul çirişlərin üstündə zərif oyma naxışları da vardı. Buxarının bacasından büküm-büküm Nikolay pulları çıxmışdı. O vaxt babam pulu bürmələyib, buxarının içinə soxmuşmuş… Milyonlarla qızıl əvəzi pullar, keçmişdi uşaq-muşağın əlinə. O pullarla uşaqlar alqı-satqı oynayır, alver edir, borc alıb-borc verirdilər. Axırda hamısını yandırdılar.

Atam Məmmə danışırdı: "Biz alış verişdə qızıl pul götürmürdük. Qızılı xırdalamaq çətin olurdu. Başlıcası Nikolay pulu – əskinazla işləyirdik". Atam gələcək qaynatası Məhəmmədəli kişinin əli altında böyümüş, ona şəyirdlik etmiş, ərgənləşmişdi. Məhəmmədəlinin şəyirdi başlıca məmur, rəislərə, müştərilərə yemək, xörək aparırdı. Sonralar sərhədçi məntəqəsinə çevrilmiş "Voyenni qorodok" da bir vaxt, çar dövründə pristav əyləşirmiş, atam – şəyird onlara xörək aparırmış. Onlar "Kəfgir" in bişmişmi hamısından dəyərli, ləzzətli sayırmışlar. Aşbaz ortancıl qızını, üstəlik üstü dəmir taxtapuşlu mülkünü də şəyirdinə verib, köçdü qonşuluqdakı Qarabulaq – Karyagin şəhərinə – Malaqana.

Qalalıların bir tayfası sovet hökuməti qurulandan bir neçə il sonra köçüb getdilər qonşu Füzuli – o vaxt Qaryagin şəhərinə. Çox adam bu adı Qara gün, qaraygin mənasında anlayırdı. Heç bilmirdilər bu, Araz üstə Abbas Mirzənin məğlub etdiyi, öldürdüyü rus generalı Karyaginin adıdır, qoyublar müstəmləkə əyalətində bir mahala.

Babamgilin Karyaginə – Malaqana köçdüyü, deyəsən, NEP illəri idi.

Aşbaz Məhəmmədəli orada torpaq – yer alıb yurd salmışdı. Karyagin rayonu o illərdə Cəbrayıla görə daha sürətlə böyüməkdə, artmaqda idi.

Bizim, yəni anamın Cəbrayılda qalmağı belə olmuşdu: Görünür Məhəmmədəli kişi və Məşədi Əsmət qızları Tavadı şəyird saxladıqları Məhəmmədə vermək istəyiblər. Oğlan razılaşıb. Anamın könlü yoxmuş. Öz dediyi təki "çox şeyi qanmayan, ağlıkəsməz uşaqmış, qızcığazmış". Ailədən ayrılıb Cəbrayılda qalmaq ona çətin, ağır gəlirmiş. Axır çərşənbə, gecə Tavad çıxıb qulaq falına, öz baxtını, nə baş verəcəyini dişəməyə. Səs gəlib: "Anasını burax, balanı bağla". Qonşu, inək sağırmış, qurtarıbmış. Bununla da qızcığaz işin necə olacağını bilib. Doğrudan da az sonra onlar qızı və evi Məhəmmədə verib, özləri ailəlikcə köçüblər Karyaginə.

Heç yadıma düşməyib anamdan soruşaydım, onların toyları, məclisi olubmu, nişan veriblərmi? Məncə, evlənmək busatını anam dadmayıb, bilməyib. Eləcə qızı verib, valideynlər çıxıb gediblər.

Sonralar biz Karyaginə tez-tez gedirdik, Əssə nənəmgilə baş çəkirdik. Məhəmmədəli babam da Cəbrayıla gəlirdi. Babam Məhəmmədəli Karyagində nə işdə idi, neyləyirdi, bilmirəm. Necə, nə ilə dolanırdılar, onu da bilmirəm. Gərək ki, işləmirdi. Orada Cəbrayıldakı təki aşbazlıq etmirdi. Aşxanası yoxdu. Görünür, bir qədər dolanışıq üçün pul yığmışdı. Qaryagində onların yaxşı həyətləri, evləri vardı. Bağçada qəşəng meyvə ağacları bitirdi, yuxarı kəhrizin suyu gəlib arxla qapıdan axırdı. Gavalı, göyəm, şaftalı – hulu, gilas, gilanar, nar, hər cür meyvə yetişirdi.

Bizim, daha artıq ailəmizdə ilk övlad Cəmilin yaşını aydınlaşdırmaq üçün buraya diqqət edək. Anam Tavad ərə gedəndə uşaqmış, özü deyirdi heç nə qanmırdım. Tarixlə götürdükdə, onun doğum ili pasportla 11-dir, Məmməninki 900-dür, min doqquz yüz. Bu qədər, on bir yaş fərqinə bənzəmirdilər. Anam Məmmənin onlara ilk gəlişini söyləyirdi: "Dədəm bir oğlan uşağı gətirdi. Qızlar yığılıb ona gülür, ələ salırdılar. Sısqa, arıq gədə idi". Əsmət nənəm onun əyin-başını soyundurub yandırır, çimdirir və təzə paltar geydirir. Acığı tutanda Tavad onun yadına salır, başına qaxanc eləyirdi.

Nənəmiz orada – Karyagində, qız da burada doğub törədirdi. Ana ilə qız eyni vaxtda boylu olurlar. Cəmilin sənəddə doğuşu iyirmi dördüncü ildir. Məmmə deyirdi yox, iyirmi altıncı ildi. O, həmin illərdə Xanlıqda, Mil sovxozuna fəhlə yığırmış – "verbovşik" miş. Bir kərə də Xanlıq səmtə iş dalınca gedib qayıdanda, gəlib görüb ilk övladı doğulub. Bu, anamın xatırlaması ilə novruzdan onca gün keçmişdi. Bundan qabaqsa onun anası Əsmət nənəm Karyagində doğmuşdu, üç ay qabaq. Boylu – hamilə qız – Tavad anasının zahılığında, ona baş çəkməyə gedibmiş. Anası – Əsmət nənəm ekiz doğubmuş; bir oğlan, bir qız. Tavad danışırdı ki, qışdı, körpələri pambığa büküb qoyubmuşlar sobanın yaxınına, donmasın, üşüməsin. Uşaqlara ad da qoyubmuşlar. Ekiztayı oğlan öldü, qız – Şura qaldı. Boylu anam anasına, körpələrə baş çəkib, Cəbrayıla qayıtdı. Anasının ekizlərindən sonra onun da ilk övladı doğulur. Üç ay sonra. Bilmirəm Şuranın yaşı hansı il sayılır? Cəmilin yaşı rəsmi sənəddə iyirmi dörddü, atamın deməyilə iyirmi altıdır. Mən iyiyrmi altıya inanıram. Əsgərliyə onu iyirmi dörd təvəllüdlə apardılar. Müharibə gedirdi, hərbi komissar onların yaş kağızını alıb qırağa tullamış: "Vətən çətin gündədir, getməlisiniz", – demişdi. Həm də söyləmişdilər sizi zabitlik məktəbinə göndəririk. İki il təhsil alacaqsınız, əsgərlik yaşınız da oranı bitirəndə çatacaq. Onu elə apardılar.

Biz hamımız məktəbə yaşımız çatmamış getmişik. Mənlə Cəmil daha tez. Qonşumuz Səkinə xalagil idi – Məşədi Həmidin arvadı. Övladları Səttar dayı, Qaffar dayı, Səriyyə xala və Aminə. Aminə və Qaffar müəllim idi. Məktəbə uşaq çatmırdı, qonşuluqda uşaqları özləri yığıb aparırdılar, "oxuya bilər" deyib həvəsləndirirdilər. Cəmili də Aminə müəllimə aparmışdı məktəbə. Sonralar bir də o yadımdadır, Cəmil bir gün sevincək gəldi: "Tavad! – dedi, – Fərman müəllim bizim yaşımızı artırıb, komsomola keçirdi". Arvad acıqlandı: "Yaşını niyə artırmısan?!" Burdan da görünür ki, sənədlərdə Cəmilin yaşı artıq yazılıb. Doğrusu atamız Məmmə söylədiyi idi. Belə olduqda bizim yaşımız da düzəlir: arada iki yaş fərqlə, Cəmil iyirmi altı, Vaqif iyirmi səkkiz, mən otuz, Ziba otuz iki.

Orada, Karyagində övladlar çoxdan böyümüşdü. Məhəmmədəli kişinin üç oğlu, dörd qızı vardı. Birinci İbrahim – İbiş dayım, sonra Əbil dayım, Səfər, qızlar: Tavad, Nabat, Səmayə. Şura – əkiz tayı, sonbeşik. İbiş dayım böyükdü, boy-buxunca da hamısından hündürdü, qol-qanadlı idi. Həm də hirsli, ərköyündü. O, cavanlığında Cəbrayıda maarif işçisi, Daşkəsən kəndində müəllim, hətta məktəb müdiri olmuşdu. Mənə deyirlər ki, onda mən dil açmamış körpə imişəm. İbiş dayım bacısıgildə qalırmış, əslində elə bu ev onlarındı, atasınındı. Sonralar hətta mənə elə gəlir ki, Məmmə o evin pulunu da nə qədərsə onlara ödədi. İbiş dayım müəllim qalmadı. Gedib girdi Tibb institutuna, Bakıda, oradan da köçürdülər İrkutskiyə, ya hansısa Sibirdə bir şəhərə. Təhsilini orada başa çatdırıb həkim olaraq qayıdıb gəldi. Müharibə ili cəbhəyə yollandı, səhra qospitalında rəis. Özü çox xatalardan qurtulub, yaralı döyüşçüləri ölümün əlindən almışdı. Qələbədən sonra evə gələndə sinəsi üç cərgə orden-medal lenti ilə bəzənmişdi.

Polk komandiri yaralanıbmış, İbiş dayını çağırırlar qərargaha yardıma. Gecə təkbaşına oraya yollanır, ayaqla, çöldən, döyüş zolağından keçib gedir. Yaralı polk komandirini xilas edir. Soruşurlar necə gəlib çıxmısan buraya? Gəldiyi yolu söyləyir. Aydın olur, onun gecə, ayaqla keçib getdiyi yerlər büsbütün minalanıbmış. Allah adamı saxlayanda belə saxlayır. Necə toxunmayıb, bastamayıb, himə bəndmiş.

İbiş dayım müharibədən sonra Cəbrayılda səhiyyə şöbəsinin müdiri oldu. Sonra getdi Karyaginə. Daha sonra tubdis-ponserin baş həkimi oldu. Rentgen kabinəsində işlədi. Yaşlandı, azarladı, yataqdan qalxa bilmədi, adamları tanımadı. Biz ona baş çəkirdik. Arvadı Zeynəb bakılı qızı idi. Tələbə vaxtı mən bir para ay da dayımın qaynatasıgildə, Zeynəbin anasıgildə qalmışdım. Mehriban insanlardı. İbiş dayım institutu qurtarıb Zəngilanda işləməyə gedəndə Zeynəb xanımı da oraya tibb bacısı göndəribmişlər. Zəngilanda bir-birini bəyənib, sevişiblər. Biz eşitmişdik, İbiş dayımın nişanlısı var. Müharibənin bitməyinə doğru, bizimkilər Avropaya girdikdən sonra o da bir çox əsgərlər, zabitlər kimi evə sovqat – bağlama göndərirdi. Zeynəb xanım müharibə illəri Bakıda, qospitalda işləmişdi. Dayım ona da, Karyaginə – anasına da sovqat göndərirmiş Avropadan. İbrahim dayım kefcil, yeyib-içən adamdı. Cəbrayılda Əyyub Murtuzayevlə, Fərhad Kərimovla. Əhməd Hüseynovla – Şabanın atası ilə oturub durar, yeyib-içərmişlər. Bakıya komandirovkaya gələndə məni tapır, Kömürçü meydanı – Kubinkaya aparıb, pivə ilə lülə kababa qonaq eləyirdi.

Məhəmmədəli kişinin İbrahimdən sonrakı övladı mənim anam – Tavaddı. Ondan sonrakı Nabat xalamdı, o, Bəhram adlı oğlana ərə getmişdi. Bəhram əmi sonralar, müharibə illəri Cəbrayılda çörəksatandı. Müharibə illəri kartoçka ilə verilən çörəyi o çatdırırdı əhaliyə. Bazar başında, Dairəittifaqın altında bir taxta köşkü vardı. Çörək kürəxanadan xərəklə daşınardı həmin köşkə. Əhali düzülürdü növbəyə. Başlanırdı, kartoçkalarla verilməyə. Bəhram əmi baməzə, zarafatal kişi idi. Arxada qalanlar ancaq arvad-uşaq, bir də qoca-qaltağ kişilərdi. Bəhram kişi dərdli əhalini, ərinin, oğlunun qara kağızı, "itdi" si gəlmiş insanları ovundururdu. Dinc, sakit, dava-şavasız, yumşaq insandı. Mənim rəhmətə getmiş Nabat xalamın əriydi. Anamın Bacısı Nabat qəşəngmiş. Tavad onu tez-tez yada salırdı, çox istəyirdi, adları da yaraşırdı: Tavad, Nabat. Nabat xalam gəlinkən ölmüşdü, uşaqları olmamışdı. Bəhram kişi sonradan bir də evlənmişdi, Səkinə adında bir qız almışdı. Mən Səkinəni xala sanırdım, onun oğlanları Bəhmən, Arif də "xalaoğlu" deyirdilər bizə. Bəhmən mənimlə oxumuşdu, mən bir il, ikinci sinfi Karyagində oxumuşdum, Sərdarov məktəbində. Onda Bəhmən də mənimlə bir sinifdə idi, Arifsə Ziba ilə yaşıddı, onunla oxumuşdu. Arif şuluqdu, Bəhmən qoçaq oğlandı. Biz kürəxanadan isti qalac-buxankaları xərəyə yığıb, daşıyıb çörək dükanına gətirincə, ötürhaötürlə dükana yığanda çörəklərin qazmağının böyür-başını qoparıb, gizlincə cibimizə, qoyun-qoltuğumuza doldururduq. Arif bunu güdürdü, qoymasın. Görsə də utandığından, qorxusundan, dava-şava düşməsin deyə dinmirdi. Sonra Bəhram dayıgil köçüb Karyaginə getdilər.

Nabat xalamdan balacası Əbil dayımdı. Karyagində pedtexnikum bitirib. Dədəli kəndində müəllimlik edirdi. Dədəli Karyaginə, şəhərə ən yaxın, birinci kənddi. Yol üstündə, sərin kəhrizləri vardı.

Çox halda Cəbrayıldan Karyaginə otuz kilometrəcən yolu ayaqla miniksiz gəlib gedirdilər, bizimkilər də. Mən uşaq olsam da onlara qoşulurdum. Arvadlarla, Əsmət nənəmin bacısı Səkinə xala ilə, Kamalın anası Zeynal arvadı ilə yolu Balyand dağından aşıb gedirdik. Balyand dağının bu üzü, günbatanı Cəbrayıl, gündoğanı Füzuli kəndləridi – Qarakollu, Pirəhmədli, Qoçəhmədli, Qozluçay… Qarğabazarına çatdıqmı, deyirdik daha Karyaginə yaxınlaşmışıq. Dədəli – İşıqlı Füzuliyə bitişikdi. Belə səfər dəstələrinə qoca xalam, Məşədi Abışın bacısı Əsmət nənəmin kiçik bacısı Səkinə xalam başçılıq edirdi. Mən onu və oğlu Qəzənfəri "Gedənlərin qayıtmağı" romanımda göstərmişəm. Olduqca maraqlı bir insandı Səkinə xalamız. İki-üç ərə getmişdi, bircə övladı vardı – Qəzənfər, onun ilk əri də faytonçu idi. Qəzənfərin uşaqlığı eləcə qohum-əqrəbanın evlərində keçmişdi, Səkinə xalanın evi yoxdu. Hər gecə bir evə qonaq gedir, o evdə, gah başqasında məclis qurur, elə oradaca gecələyirdi. Məzəli söhbətləriylə qohumları əyləndirirdi.

Səkinə xalamız sovet hökumətinin "qabağa çəkdiyi", mədəni inqilab illərində "çadra doloy" şuarı altında dirçələn qadınlardandı. O, səhnəyə də çıxır, teatrda oynayır, oxuyurdu. "Arşın mal alan" da xala, "Leyli və Məcnun" da Leylinin anası olur, bir az batıq, amma yatımlı səsiylə oxuyur, zəngulə vururdu. Qardaşlarının, lap da Məşədi Abışın belə "arsız – artist işlərinə görə ondan xoşu gəlmir, sevmirdilər onu. Amma biz istəyirdik, o da bizi çox iştəyirdi. Zarafatla söyürdü: "Köpəy oğlu. Dədən… yesin, qurumsaq köpəy oğlu". Daha nə söyüşləri yoxdu.

Karyagində yaxşı teatr yaranmışdı, onlar Cəbrayıla tamaşalar verməyə tez-tez gəlirdilər, Səkinə xalam da hərdən onlara qoşulurdu. Səkinə xalanın bircə oğlu vardı faytonçu Nərimandan. O, gecələr haraya getsə yeganə uşağı – Qəzənfəri də özü ilə aparırdı, "Qəzi" deyirdi ona.

Səkinə xalam bizi çox istəyirdi. Qış gecəsi gəlirdi, bizə, bacısı qızıgilə. Məmmə ilə də araları pis deyildi, Məmmə onun zarafatlarından sınmırdı, Səkinə xalam axı, Məmmənin başsız, yiyəsiz uşaqlığını, Məhəmmədəligilə düşməyinin tarixçəsini bilirdi. Uzun qış gecəsi məzəli hekayələr danışan Səkinə nağılına ara verib bir eşmə eşib, ya hazır papiros çıxarıb məni səsləyirdi: "Ə, köpəyoğlu! Bunu ordan yandır ver mana!" Ordan – yəni yanan sobanın deşiyindən. Qapıcıqdakı üç dəlikdə alov qızarırdı. Mən də papirosu o dəyirmi deşik-dəlikdən soxub, yanmağı üçün sümürürdüm. Bu yolla məni də dadandırmışdı. Axır vaxtlar sorurdum, verirdim ona. "Ə, qurumsaq!.. Dədən yesin, bunu yarıdan ötürmüsən!" Söyürdü, biyabırçı sözlər söyləyirdi, kimsə də onun bu latayırlarına baş qoşmur, incimirdi.

Axırda ərə getdiyi, yoxsa oğulluğa, qardaşlığa götürdüyü Əziz adlı mantyor onun yanında qalırdı. Bir qəşəng çovustan tikmişdi, Çinar kəhrizinin arxı üstə. Bu arxla kəhrizin suyu o tay, Mirzəcanlı bağlarına gedirdi. Qəşəng çovustandı, Əziz oraya işıq çəkmişdi. Səkinə xalanın tək oğlu Qəzənfər müharibəyə getdi və "itdi" sorağı gəldi.

Öldü Səkinə xalamız. Bütün kələkləri, məzəlilikləri ilə dadlı-duzlu xalamız. Deyirdim bəs, o, dünya durduqca qalacaq, yaşayacaq.

Əbil dayım dedim ki, Dədəlidə müəllim idi, ən yaxın kənd idi. Onun "yelsopedi" vardı. Yelsopedlə gedib Dədəli məktəbində dərslərini keçib, qayıdırdı evə. Çatan kimi məni, ya Şuranı göndərib kəhrizdən sərin su gətirdirdi. Bir vedrə suyu qabağa qoyub stəkanla başlayırdı içməyə. Nə qədər: yarışdı, bəhsdi, kim çox içər – bəlkə, on stəkan su vurur, yanğısı sönmürdü. İndi düşünürəm, bəlkə, şəkəri varmış, diabetmiş, bilmirmişlər. Amma o sayaq cavan adamda diabet olardımı? Çox sağlam, güclü oğlandı Əbil dayım. İdmanla da məşğul olurdu, həyətdə iki gilas ağacının arasında turnik düzəltmişdilər. Güləşirdilər. Şir kimi biləkləri vardı. Orta boy, bir suyu anam Tavada oxşayan, tökməbədən cavandı, qızğın gülüşü vardı. Dodağını dodağına sıxıb, zurna züyültüsünü xatırladan səs çıxarır, mənimlə əylənir, oxşayır, məni oynadırdı. Bir il – 1938-39 dərs ilini mən Karyagində oxudum. Onda Əbil dayım, Səfər dayım məni sınayır, dindirirdilər. Söz vermişdi: "Yaxşı oxusan, sənə çəkmə alacam. Velosiped alacam". Mən onların siyirməsini töküşdürürdüm, özləri olmayanda. Gözəl, alabəzək qalstukları vardı. Karyagin Cəbrayıla nisbətən daha tez "mədəniləşmişdi". Ziyalısı çoxdu bu şəhərin. Hələ o vaxt, qalstuk bağlamağa başlamışdılar.

Mənim Karyagində oxumağım belə olmuşdu.

Otuzuncu illərin əvvəllərindən başlayaraq "savadsızlığı ləğv" şüarı işə düşmüş, savad kursları yaranmağa başlamışdı. Əyalətdə, rayon mərkəzlərində, hətta kəndlərdə yazı-pozu öyrədir, qoca-yaşlı adamlara da yazıb-pozmaq dərsi keçirdilər.

Məktəb şagirdləri, yuxarı siniflərdə oxuyan oğlanlar, qızlar qonşulara təhkim edilir, məhlədə savadı olmayanlara əlifba, yazı-pozu öyrədirdilər, axşamlar dərsdən qurtarandan sonra. Qardaşım Cəmilgil şagird ola-ola bir növ məhlənin, qapı-qonşunun müəllimi olmuşlar. Qocalar, savadsız qadınlar bu dərslərə, savadlanmağa böyük maraq göstərir, həvəslənir, yuxarı sinif şagirdləri də qapı-qonşunu, qohumları, yerliləri savadlan-dırmaqla ölkəni bürümüş mədəni yüksəlişdə iştirak edirdilər. Guya bununla, qarıların, evdar arvadların əlifba, yazı-pozu oxuması ilə işlər düzələcəkdi. Bunun üstündən, kurslar açılmış, sənət, peşə məktəbləri işə qoşulmuşdu.

Məhəmmədəli babamın böyük oğlu, mənim böyük dayım barədə demişdim. Ondan kiçiyi Dədəli kənd məktəbinin müəllimi Əbil dayım da müharibə başlayan təki getdi. Çağrış yaşı idi. O, tankçı idi, tank vzvodunun komandiri, kiçik leytenantdı, beləcə ulduzlu paqonla, hər çiynində bir ulduz, furaşkalı şəklini də göndərmişdi. Dolu, möhkəm, qarabuğdayı, qızğın, istiqanlı oğlan… Onun tankını vurdular, özü də döyüşdə, tankın içində yanmışdı, bu barədə evlərinə hissədən məktub gəlmişdi. Ortancıldan kiçik oğul Səfər dayım – cavanlıqdan səhnəyə meyil-lənmişdi, o da Səkinə xalam təki, artistlik eləyirdi. Arada gedib Bakıda rəssamlıq məktəbinə girmişdi. Füzuli teatrının səhnə tərtibatı, dekor işini o görürdü. Biz onunla öyünürdük, "teatr çıxarırdılar". Cəbrayıla da arabir gəlir, tamaşa, səhnə əsəri göstərirdilər. Onun – Səfər dayımın sayasına biz artistləri, oxuyub çalanları tanıyırdıq. Yer olmadığından, artistlər qastrola gələndə hərəsi Cəbrayilda bir tanışın qonağı olur, tamaşa gedəsi günlərdə onlarda qalırdılar. Səfər dayım bəzən Ağabalanı – Abdullayev, bir erməni aktrisası vardı onu, bir gözü mayıf Mürşüd Haşımlını bizə gətirirdi. Anam, atam artist tayfasını arsız, sırtıq, qaraçı sanırdılar. Elə ki, darvazamızda Səfər dayım bir neçə yoldaşı ilə görükdü, Tavad deyinirdi: "Gəldilər"!

Səfər dayım da müharibəyə getdi. Tezliklə əlindən yaralanıb qayıdıb gəldi və ömrünün axırınadək Karyagin teatrında işlədi. Komikdi, bununla belə onun Qacarı unudulmazdı. Yaxşı artist sayılırdı. Amma mədəniyyət naziri bir ara öz yerliləri, karyaginli olsa da, ömrünü teatra vermiş bu qabiliyyətli kişiyə, heç bir ad-filan vermədilər. Əritdi ömrünü teatr, sənət üçün, eləcə də adsız-sansız rəhmətə getdi. Oğlu Elxan qalıb, qızı Brilyant. Qız atası kimi sənətə meyl salıb, oxuyandı – müğənnidi. Amma oxuduğunu mən görməmişəm. Onun məclisində olmamışam. Elxan bir ara dükanda işlədi, tutuldu, ilişdi, yatdı. O gün Yasamal bazarında görmüşəm. Qaçqındılar, balıq alverilə ailəsini saxlayır. Arvadı qanacaqlı qızdı. İki-üç kərə avtobusda Yasamala gələrkən məni tanıyıb, salamlaşıb, demişəm gəlin bizə. Hər kəs başı hayında, qaçqınlıqda ömür sürüb, bir təhər dolanırlar.

Səfər dayımdan balacası Səmayə xalamdı. Səmayə xalam gözəldi. Nə Karyagində, nə də Cəbrayılda o boy buxunda, o gözəllikdə qız tapmazdın. İri, qonur gözlü, ağ-maya. Qıçları, qolları qulac-qulac, çöhrəsi kövrək, doluxsunmuş. O, da siftələr, deyəsən, qardaşı Səfərin tovlamağı ilə səhnəyə meyillənmişdi. Yaxşı da səsi vardı, gur, qəhərli, zil səda idi. Ağa adlı birisinə ərə getdi. O da ucaboy, xalama yaraşan bir oğlandı. Müharibədə oldu, yaralanmışdı orada, Lənkərana gəldi. Bir müddət Lənkəran şəhərinin hərbi komendantı oldu. Axır illər Füzulidə inşaatda çalışırdı. Bizim ana-babamız, Məhəmmədəlinin yurdunda, yerin aşağısında görünür, bunların icazəsilə bir mülk də qaldırdı. Səliqə-sahman yaradandı. Ev tikdi, alt-üst. Hər istirahəti qaydasında. Təəssüf, sonralar uşaqları böyüyüb evlənmək həddinə çatdıqda Ağa başqa qadına uydu. Onunla yaşamağa başladı. Hərdən bu evə də baş çəkirdi, gəlib gedirdi, xalam bir söz demirdi. Özləri kimi gözəl, ağappaq, boy-buxunlu qızları, yaraşıqlı, boylu-buxunlu böyük oğlu Elman, balacası Səməd, ona Ağa atasının adını qoymuşdu.