Kitabı oku: «Шигырьләр / Стихи», sayfa 2

«Син»

 
Мине утка аткан ул – син,
Мине суга салган да – син,
Утка янсам, суга батсам,
Тартып алган аллам да – син!
 

«Ул»

 
Кашлары – ай аның, яңа туган,
Йөзе – айның тулган көннәре,
Керпекләре – нурлар, кич чәчелгән,
Ике күзе – шул кичнең күлләре.
 
 
Үзе аның – диңгез, гыйшык диңгезе,
Бар мәхәббәт аңа җыелган,
Аңа күк тә, ае, йолдызлары
Белән төшеп, сәҗдәгә егылган.
 
 
Бите – кояш, кызарып чыгып килгән,
Көлгән чагы – гүя бер сахра,
Тавышлары – чын-чын былбыл тавышы…
Аһ, үләмен, үләм шул чакта!
 

Җәмилә

 
Ник минем исемне ала
Бар кеше дик бер кеше?
Үземе кол, күңлеме әсир
Итә, көлсә теше.
 
 
Барсы да түгел аның да,
Тик икесе алдагы.
Югары каттан булуы,
Аһ, бәла ансы тагы!
 
 
Җитмәсә, ул ике тешнең
Ике ягындагы урын,
Буш калып сача галәмгә
Теге ике тешнең нурын.
 
 
Көлмәсен! Көлсә бетерә,
Юк итә дөнья йөзен;
Күрмәсен! Күрсә көлүен,
Кол итәр Алла үзен.
 
 
Әй җаным, кыйл мәрхәмәт!
Алма аның да гаклын,
Килмәсен асты өскә дөнья,
Сакла халык хәтерен!
 
 
Валла! Ант итеп әйтәм
Ал-кызыл йөзең белән
Һәм дә барча кызларның
Баш солтаны үзең белән:
 
 
Күрдисә бер Алла синең
Бу зифа буй, гөл йөзең,
Сабыр итә алмас, корбан итми
Мәхлүкатын²⁶ һәм үзен.
 
 
Янасың ут дик төтенсез,
Яндырасың бәгъреме,
Әйтсәнә, син чын кешеме?
Әллә юк, җен-пәриме?
 
 
Әллә син юри яралган
Бер кувәме²⁷ минем өчен?
Тереләм, үләм, торамын,
Барсы да тик синең өчен!
 
 
Синең өчен укыйм, язамын,
Синең өчен сөенәм, кайгырам;
Синең өчен бик күп вакытта
Хисләремнән дә аерылам.
 
 
Кайвакыт син утырасың
Карап, тәрәзәгә борылып,
Карасам, күзем аермый,
Күренәсең нур булып.
 
 
Бәлки, син үзең шулайдыр,
Үз көеңчә һәрвакыт,
Миңа сине син көенчә
Күрү – ансы да бәхет.
 
 
Үтдисәң син минем урамнан,
Күккә башым бәрелә.
Нишләтдең син мине, әйтче!
Әй Ходаем, Җәмилә!
 
 
Бар кануннан башым алдым –
Багынамын тик сиңа!
Бар кызыктан кул селектем –
Табынамын тик сиңа!
 

Сызла, күңлем

 
Сызла, сызла, сызла, күңлем!
Сызла бертуктамыйча,
Сызла айлар, сызла еллар,
Сызла төн йокламыйча!
 
 
Сызла, сызлап, син мәхәббәт
Ялкынын гөлләр яса,
Мәңге хәсрәт һәм кара төн
Елларын көннәр яса!..
 

1908–1910

Алданган

 
Бетте. Төштем. Үлде рухым.
Калмады һич рәхәтем;
Көн – авыр, төн – бер кабер, бер
Ел тоела сәгатем.
 
 
Ачынам, ачуланам һәм
Каш җыерам дөньяга…
Һаман алдый. Юк хакыйкать!
Мин су дим, ул – йон ага.
 
 
Юктыр, әлбәттә, кояш та,
Ул дадыр – хәйлә генә!
Юктыр ай да, юк галәм дә,
Барсы да – шәүлә генә!
 
 
Юк бу дөнья каплаган күк,
Юк бу җирләр берсе дә!
Юк табигать, юк кешеләр,
Үлесе дә юк, тересе дә!
 
 
Юк чыны бернәрсәнең дә!
Чын «юк» үзе дә юк хәзер!
Беттем. Алдандым. Янамын…
Бар торышым ут хәзер.
 
 
Үттеләр, шәп шылтырап аккан
Судай, шат көннәрем;
Бер караңгы һәм төтенле
Көнгә алышты төннәрем.
 
 
Бар да карыйлар миңа
Ямьсез, тутыккан күз белән,
Кычкыралар йөземә
Тәмсез, ачулы сүз белән.
 
 
Очрасам яңлыш берәүгә,
Яисә күрсәм эш белән,
Күренә елан, тырный күңлемне
Агулы теш белән.
 
 
Әрни-әрни ләгънәт әйтәм
Тискәре бу дөньяга,
Мин мәхәббәт нуры дим, ул
Аерылу шәмен яга.
 
 
Мәңгегә шул көйгә барырмы
Кара таплы бәхет?
Әллә әйләнер микән җил,
Һәм исәр татлы вакыт?..
 

«Кайвакытта уйлыймын мин…»

 
Кайвакытта уйлыймын мин
Уйны – тәмлесен генә,
Тәмле уйларым эчендә
Тәмлерәге – «син» генә!
 
 
«Син» генә бар хәсрәтемне
Тараталасың, тарат!
«Син» генә рәхәт кояшын
Караталасың, карат!
 
 
«Син» генә – бар күккә патша,
Аш! – диген, күккә ашыйм!
«Син» генә – рух биргән аллам,
«Син» яшә! Һәм «мин» яшим!
 

«Мин үләм»

 
Һәрвакыт, чыксам агачлар,
Бакчалар эчләренә,
Шаккатам, тел бәйләнә бу
Дөньяның эшләренә:
 
 
Нинди япь-яшь гөл-чәчәкләр,
Нинди урман һәм сулар –
Һәммәсе – тик моң да кайгы,
Кайгылы һәм шау-шулар.
 
 
Ул илаһи бер матурлык –
Фәхри²⁸ урман аллары,
Ул илаһи төз зифа буй
Сахиранә²⁹ таллары,
 
 
Ул яшел хәтфә келәмнән
Җир йөзен япкан үлән –
Һәммәсе бер кайгылы көй
Көйлиләр; ул – «мин үләм».
 

«Кеше»

 
…Шулай әрни, көя-көя
Торам татар арасында,
Үзем дә шул татарның бер
Баласымын баласын да…
 
 
Торам, әрним, кинәт сөйнәм,
Тагы каным кибеп көйнәм;
Елаганда, елый алмый,
Кара кан яшемә төйләм.
 
 
Эче гел кер малайларның,
Мирасы шул бабайларның,
Кара күңле, кара юлы
Белән үткән бабайларның.
 
 
Нәләт сезгә, малайларга!
Нәләт сез дик бабайларга,
Нәләт барлык миңа каршы
Туган йолдыз һәм айларга!
 
 
Нәләт, әй син, кара көч, кем
Дип әйтим, белмим исмеңне,
Кисәкләп ташласын кошлар
Җәһәннәмнәргә җисмеңне!
 
 
Кирәкми һич миңа моннан
Болай Алла вә саф вөҗдан:
«Кеше» төсле булам мин дә –
Елан – эчтән, болай – тыштан.
 

Минутлар

 
Кайвакытлар тормышымда
Бер минутлар табыла:
Зәррә³⁰ хәтле бер рәхәт бик
Зур биек бер тау була.
Тау булып сыймый күңелгә
Бәгърем өзгән кайгылар
Һәм дә рухымның чәчәген
Каплап үскән кайрылар.
Шул минутта юк булып, бер
Күңлем иркен киңәя
Һәм татарлык җаныма бер
Фахиранә³¹ көйләнә.
Бар татарлык каннарым саф
Алсу сөткә әйләнә,
Таш күңелләрем эреп, бер
Чын мәхәббәткә әйләнә.
 
 
Шунда яшрен бер фәрештә –
Ак бәхет булмак булам,
Яшренеп һәм шул татарлык
Башына кунмак булам…
Шунда тәмле-тәмле уйлар
Һәм фаразларны корам,
Шунда тик бер чын бәхетле
Һәм рәхәттә ултырам.
 

Авыл

 
Әй авыл, син мең шәһәрдән
Мең кабат ямьле вә хуш:
Бер кеше юк бер урамда…
Нинди тын һәм нинди буш.
 
 
Нинди иркен, нинди рәхәт,
Нинди бар җир гөл генә;
Синдә төн дә юк, төнен дә
Бер болытлы көн генә.
 
 
Ул кара бер күгеңә бу
Фирүзә бит, бик зуры,
Күр аеңны, кайда бар бу?
Бер гаҗәеп бит нуры!
 
 
Нинди нурлар сачратып ул
Уйный, нәкъ нурда йөзә,
Нәкъ көлә, нәкъ елмая, нәкъ
Юри бәгъреңне өзә.
 
 
Нинди тамчы-тамчы нурлар
Сачраган күк йөзенә,
Чеп-чуар чын бриллиант
Сипкәнмени, күр, үзенә.
 
 
Һәм гаҗиб бер яктылыкта
Җир көмеш төсле тора:
Анда – урман һәм дә таулар,
Монда кырлар яктыра.
 
 
Синдә бар да чын матур һәм
Чын матур синдә генә,
Тагы да артыр бер матурлык
Китдисәм мин дә менә.
 

Көлсеннәр!

 
Үтәр бер ел, тагын бер ел… шулайтеп³²
Үтәр еллар, үтәрләр юл шомайтеп³³…
Үтәр еллар эзеннән һәм гомер дә,
Калыр тик күз яшем түглеп гомергә.
 
 
Белерләрме ачылыгын яшемнең –
Бәһале һәм кадерле иптәшемнең?
Белерләрме, йә әллә тик көлерләр?
Малайлар су итеп уйнап йөрерләр?
 
 
Йөресеннәр дә көлсеннәр! Син ак тик,
Агып, бар җир йөзен капла да ят тик!
Булыр бер көн, ачык антым, торырмын,
Бөтен дөньясына ләгънәт орырмын!
 

Пигамбәр

 
Эчемнән ут янып торган чагымда
Күрәм: Җибрил була пәйда янымда…
Күземне бер йокы баскан шикелле
Булам, бугълам үзем, шашкан шикелле.
Тоям: Җибрил яра күңлем ярасын,
Яра да рух сала, алгач карасын.
«Пигамбәр син!» ди дә шунда китә ул
Очып күккә, миңа күргәзә дә юл.
 
 
Калам, тетрәп ятам, мин хәл җыйганда
Килә күктән аваз, тетри җиһан да:
«Курыкма, тор, алып хикмәт кылычын,
Тагып билгә баһадирлар кынысын,
Биреп күкрәк ачуга бар, сугыш ач,
Бөтен җиргә мәхәббәт орлыгын сач!
Корыт җирдән языкның кортларын син,
Очыр җилгә аларның йортларын син,
Йөре, әйлән бөтен җирне, сулар кич,
Кеше адлы еланнар калмасын һич!» –
Ди дә күктән аваз, сикереп торамын,
Китеп, бер тау башында ултырамын;
 
 
Бизәм шунда тәмам чын-чын күңелдән
Бу дөньяның бөтен җир һәм күгеннән.
 

Дөньяга

 
Аһ, әгәр бу күңелем үткен
Сөңге йә ук булсае;
Яисә ул бер уй белән су
Яндырыр ут булсае,
Әмма соң бер эт итеп бу
Дөньяны атар идем,
Җир-суын да яндырыр һәм
Күкләрен ватар идем!..
 
 
Юк шул ул көч бу күңелдә,
Ул зәгыйфь, ул кечкенә,
Уйласам уй, сызлый күңлем,
Сызлый җан да эч кенә.
Бигрәк артык изде дөнья…
Калмады сабрым, бетәм,
Тик азаккы тамчы яшьнең
Җиргә тамганын көтәм.
 
 
Ул тамар бер, мин бетәрмен,
Тик шуны белсен үзе,
Бу азаккы яшь булыр бу,
Идеалымның йолдызы!..
Бу яшем, юк, җиргә сеңмәс;
Бу калыр, бу ялтырар!
Һәм, караңгы көн бетеп бер,
Мәңге якты ай туар!
Тугмый калмас, бер туар ул,
Идеалым күренер әле,
Шунда эчкән яшенә дөнья
Тончыгыр, күбенер әле!
Ник исәпсез калдырыр җан
Елгалап аккан канын?!
Юк, алыр һәр тамчы канга
Дөньяның мең кат җанын!
 

Алла

 
Кем ул – белмим вә нәрсәдер
Белим дип юл да эзләнмим,
Мәгәр аннан бүтән затка
Җегенмим мин вә тезләнмим.
 
 
Олуг дим мин Аны һәм Ул
Мине аңлар вә ишетер дим,
Ни сөйлим йә ни уйлыйм, Ул
Йолыр, онтыр вә кичерер дим.
 
 
Була үпкәм Аңа бәгъзан,
Дүнәм хәтта, җитәм чиккә,
Тәмам иркә, очынган бер
Бала төсле китәм читкә.
 
 
Ләкин күңлем Аны һәр дәм
Үз иткән, Ул даим бергә,
Газап чикмәс җаным бер дә,
Мәгәр чиксә чигәр бергә.
 
 
Мөкатдәсмен³⁴, әминмен³⁵ бар
Көфердән, бар гөнаһлардан,
Аяк баскан җирем барсы
Гөлстан бер, җинанлардан³⁶.
 
 
Кем Ул андый, сәгыйд³⁷ иткән
Мине һәм урнымы, белмим,
Беләм тик: бу җаным Аннан
Яратылган, мин – Ул, Ул – мин.
 

«Уен-көлке музее» ннан (1)

Җырлар

 
Минем ирем бар иде,
Нәкъ Һади абзый³⁸ иде:
Бер-бер кеше өстен чыкса,
Аңа баз казый иде.
 
 
Кодрәтле падишам,
Көн дә каршында торам,
Һади хәлфә дисә берәү,
Валлаһи, тешен кырам.
 

«Ары барма, кайт бире…»

 
Ары барма, кайт бире,
Кил, таяныйк киртәгә!
Дәртең булса, журнал чыгар, –
Бай булырсың иртәгә.
 
 
Суда сусар йөзәдер,
Суга койрык салмыйча,
Эчкер егет журнал яза,
Айдан бер дә калмыйча.
 
 
Алмы синең җаулыгың,
Гөлме синең җаулыгың,
Журналны сирәк язасың,
Әллә юкмы саулыгың?
 
 
Әй әлли җан, әлли җан,
Мулла кызы Хөсниҗан.
Собраньега рапорт яза
Һади берлән Шакирҗан³⁹.
 
 
Безнең урам – су урам,
Кышка керсә бозлана,
Кеше сүзе өскә чыкса,
Һади абзый сызлана.
 

«Уен-көлке музее» ннан (2)

Думада татар депутаты җырлый

 
Мәнгәрләрнең өе зәңгәр,
Без дә шулай буятыйк,
Депутатлык ике килмәс,
Уйнап күңел җуатыйк.
 
 
Йөзә үрдәк, йөгрә каз
Боты озынга күрә,
Бу Думаны без сөябез
Гомре озынга күрә.
 

«Зиләйлүк» көенә

 
Петербурдай кала, ай, таш кала, –
Бик күп калаларга баш кала,
Депутатлык, бәгърем, бик зур мәнсаб⁴⁰,
Зиләйлүк!..
Шәригатьнең эшен башкара.
 
 
Талларданлай тартма мин ясадым,
Сырлауларын үзең сырларсың,
Бу җырларны, җаныем, тот исеңдә,
Зиләйлүк!..
Депутатлык беткәч җырларсың.
 

Күрәм: гали…

 
Күрәм: гали вә шатлыклы
Галәм алда, бар ул алда…
Минем тик бер тәнем монда,
Үзем күктә, мәләк⁴¹ анда.
 
 
Еланмы бар кеше җирдә,
Йә аузы канлы ерткычмы,
Селектем кул, тышыннан ул
Йә гәрчә бер хурый кызмы?
 
 
Бизеп барлык кеше адлы
Кара эчле еланнан мин
Тоям күңлемне киң, ләкин
Пошамын, әрнимен даим.
 
 
Пошам да әрнимен, әмма
Тәнәззел⁴² итмимен җиргә,
Үләрмен… шунда да утта
Үләрмен, үлмәмен җирдә.
 
 
Куансын бар галәм һәм дә
Куансын ул, куан син дә!
Ачык бел тик: ачынмыйм һич
Ачы үлгәнемә мин дә…
 

Татук (Татьяна) җырлый
^{(«Кабакта мәхәббәт» дигән пьесамнан)}

 
Бетте баш, кипте яшь, китте бар рәхәт…
Китсен! Ни күрсәм, мин күрермен,
Язмыш ни язгандыр – белгән бер Әхәд⁴³,
Аңар буй сонар⁴⁴ да йөрермен.
 
 
Азармын, тузармын, шулай мин йөреп,
Язмышның бурычын тик үтәрмен…
Ахыр бер сәгать мин, аңа баш орып,
Ләгънәт ди, ләгънәт ди үләрмен.
 

Зөбәйдә сүзләре

 
Маҗидем, уйланасың уйларыңны,
Талдырып, маңгай терәп, кулларыңны,
Кызганам, карап торсам читтән килеп,
Сып-сылу, япь-яшь кенә буйларыңны.
 
 
Кызганам саргылт ап-ак йөзләреңне,
Укый-укый ләгънәт тулы сүзләреңне,
Кызганам керпек какмый карап торган
Өмидсез бер ноктага күзләреңне…
 
 
Уйлыйсың, җир йөзендә торыйммы, дип,
Үрмәкүчтәй, мин дә бер ау корыйммы, дип,
Газизә мине ташлап ятка китсә,
Башымны шунда ташка орыйммы, дип.
 
 
Өмидсез булма, Маҗид, үзең барда,
Хакыйкать чын көзгесе күзең барда,
Уйлама, хур зәгыйфьмен, ләшәймен⁴⁵, дип,
Асмани аять катыйг⁴⁶ сүзең барда!
 

Маҗид сүзе

 
Масайма син, Раббем! Кодрәтеңә
Тартып алып ни бар бәхетемне…
Булыр бер көн: ватар, көл итәрмен
Гарше көрси⁴⁷, сәмаң,⁴⁸ тәхетеңне!..
 

Минем төн

 
Караңгы һәм дә таңы ерак,
Уты сүнгән җәһәннәм – минем төн,
Олы кайгы, олы хәсрәт
Һәм эч пошу тулы гел минем төн.
Минем төн озын, минем төн кара,
Күрмим хәят⁴⁹, тирәм дөм караңгы,
Караңгы хәтта янган шәмем,
Караңгыдан рухым да каралды.
Караңгы һәм тар бар күк асты,
Тапмый күңлем бер карар һичкайда,
Карыйм да күккә, очарга уйлыйм,
Уйлыйм, әмма күрмим нур һәм ай да.
Нурсыз ул, нурсыз йолдызлар да,
Хәят беткән, җаны юк таңның да,
Торам да карыйм, юк, таң атмый…
Янам, көям, сызланып, кайгымда.
 
 
Егылам да егълыйм, саташам шуннан,
Кешеләр чорный тирәмне өемдә,
Рухлары фахиш, кара эч бар да,
Күрми идем эчләрен өнемдә.
Кәриһ⁵⁰ дә ямьсез тавышлары,
Йөрәк яргыч сөйләшкән сүзләре,
Нәфасәт⁵¹ хисен хурлап тора
Килеш-килбәт, буй-сын һәм үзләре.
Көләләр шулар, сөйләшәләр,
Гакыл, мәгънә юк сүз һәм эшендә,
Бозыклык, ялган, ачу күрәм
Хакыйкать, гыйффәт⁵², мәхәббәт эчендә.
 

Перчатка
^{(Лермонтовтан икътибас ителде53)}

 
Борын заман бер каланың мәйданында
Җыелганнар вәзирләр, һәм патша да анда
Утырган тәхте өстендә, тын да алмыйлар,
Көтәләр иде бар да бер хәл алда.
 
 
Тирәләй биек балкон тулган кызлар,
Хатыннар, мәһабәтле матур сыннар,
Ялтырый якут, мәрҗән бар мәйданда,
Һәйбәтеннән манзараның⁵⁴ күңлең сызлар.
 
 
Патшаның тагы шунда шәүкәте⁵⁵ ашып,
Бер ишекне куярга куша ачып,
Ишектән зур арыслан, кырда үскән,
Мәһабәт килеп чыга, лап-лоп басып.
 
 
Чыга да бар халыкка бер күз ата,
Халык шунда куркынычлы уйга бата,
Арыслан, иренеп кенә бер исни дә,
Ялын кагып, мәйданда җиргә ята.
 
 
Икенче гали⁵⁶ фәрман булгач, ерткыч
Юлбарыс атылып чыга, ул коточкыч,
Куркыныч тавыш белән үкерә-үкерә,
Арысланның өстенә ыргый-сикерә.
 
 
Чарасы юк, патша кушкач аңар, кайта,
Һаман да арысланга күз акайта,
Хуҗасына кол булгачтын, ни хәл итсен,
Дошманыйлә ихтыярсыз бергә ята.
 
 
Шулвакыт патша кызы йөри, уйнап,
Кулындагы перчаткасын ташлый, уйлап,
Кызык итим, дип, егетемне, батыр булса,
Алып бирсен, ди, һәм көлә, эчтән хурлап:
 
 
– Әй рыцарем, мин сынарга яратам, ди,
Кеше күңлен һәм шуңарга җан атам, ди,
Мәхәббәтең көчле булса миңа, бар, син,
Алып бир перчаткамны арадан, – ди.
 
 
Перчатка ике ерткыч арасында,
Белеп булмый чын бер җеннең аласын да,
Шулай да төшә егет балконыннан,
Ни хәл итсен, кызны сөйгәч, бара шунда.
 
 
Бара да, батырланып, мәйданга ул,
Керә дә, ике арага суза да кул,
Ала аннан перчатканы сау-сәламәт,
Кызга карап тота шанлы⁵⁷, фәхерле⁵⁸ юл.
 
 
Алкышлый халык шунда мактый-мактый,
Егет һаман фахиранә алга атлый,
Килә дә кыз янына олуг кына:
– Мә! – ди аңа, перчаткасын битенә ташлый. –
 
 
Кирәкми рәхмәтең дә, үзең дә, ди,
Горурлык тулган ике күзеңдә, – ди.
Ташлап китә шунда егет мәгъруране⁵⁹, –
Торырмын батыр булгач үзем дә, – ди.