Kitabı oku: «Аҕа», sayfa 2
Ас суоҕуттан эбитэ дуу, миинэ бардын диэн эбитэ дуу, эһэм быччыкыны хатырыктыын буһарара. Онтута балыгын хатырыга күөс түгэҕэр туспа арахсан, сөҥөн хаалан, сииргэ-аһыырга туох да улахан куһаҕана суоҕа. Оҕонньордоох бултуйуохтарын иннинэ ийэм сохсоҕо баттаппыт куобаҕы очоҕоһун ырытан, куутуйалыын баҕастыын буһаран сиирбит.
Эһэм Мэхээлэ собону сиирэ ырааһын сүрдээҕин сөҕөрүм. Сиһин уҥуоҕуттан ойоҕоһун уҥуоҕун биири да араарбата, аҥаардас кылыгырас уҥуоҕун эрэ хаалларан кубарытан кэбиһэрэ. Үтүктэн көрөрүм да, хайдах да эһэм курдук ыраастык уҥуохтаабатым.
Эһэм оҕонньор тииҥ куртаҕын сиикэйдии сиирэ.
* * *
– Аҕаа, хата, сиэннэргэр били «чугуун иһит алдьархайын» туһунан кэпсээ эрэ… – диэтэхпинэ, аҕам барахсан эбии көрдөһүннэрэ барбакка, ол ааспыт, урукку алдьархайы наҕылыччы сэһэргээн барара.
Хас кэпсээтэҕин аайы туох эмэ саҥаны, сонуну эбии истэрбит.
– …Сайын Бөтүрүөп таҥара күнүгэр диэри үтүөрэн, дьоммун батыһан окко кытары сылдьыһар киһи буолбутум… – диэн ол сэрии саҕанааҕы быһылаанын түмүктүүрэ…
Аҕам миэнэ сэрии кэмигэр үлэ бөҕөтүн үлэлээбит киһи. Төһө да ыарахан күннэр-дьыллар ааспыттарын иһин, оччотооҕу холкуос үлэтин-хамнаһын туһунан ыйыттахха, мэлдьи астына-дуоһуйа кэпсиирэ…
Саас бааһынаҕа сир хорутуутугар, сайын от кэбиһиитигэр – оҕус сиэтиитэ. Устар уһун күнү быһа нэс оҕус муннун тардыалаһыы диэн туһугар сылаалаах үлэ. Сонуокка сырыттахха, төһө да дөрөтүттэн тардан ырычаахтаспытыҥ иһин, күтүр улахан оҕус туохха эмэ аралдьыйан олооруҥнаан, иһинэн-таһынан тартаран, булуук сырыытын уларытан кэбистэххэ, биир айдаан. Булуук тутар оҕонньоттор, саттаан-сайдаан түһэн, кытаанах кырдьаҕастар буолааччылар. Ол эрэн, үлэҕэ эриллэн буһан-хатан, кэлин этиҥ-сииниҥ үөрэнэн «балык» буолан кыһаллыбаккын. Сайын хара сарсыардаттан улахан дьону кытары тэбис-тэҥҥэ от мунньуһан биир кэм бүгүйэхтэнии кытаанаҕа. Төһө үлэлээбиккинэн көрөн, көлөһүн күнэ ааҕаллара…
Аҕам билиҥҥэ диэри балыллыбыт сааһынан сылдьар. Бүлүү куоратыгар баар архыыбы уот сиэн, миэтирикэтэ көстүбэтэҕэ. Уонна ол кэлиҥҥи дөкүмүөннэргэ, дьыала-куолу да кумааҕытыгар аҕата оҕонньор суруйтарбыт сылынан сырыттаҕа. Көннөрүү оҥоһуллуор диэри баар сурукка-бичиккэ дьиҥнээх сааһа ыйыллыбыта үһү ээ, ол ханна баран сүппүтүн туох билиэ баарай. Ону бу, бэл, аймах инилэрим миигиннээҕэр аҕалар эҥин диэн, ирдэһэн туран, туоһу суруйтаран эҥин сэмэй муҥутаан улаханнык быһаарса, ирдэһэ барбатаҕа. Билигин сэрии саҕана холкуоска үлэлээбит кырдьаҕастар барахсаттар өлөн-сүтэн да бүтэн эрээхтииллэр. Онон аҕам сэрии кэмигэр холкуос араас иирбэ-таарба үлэтигэр барытыгар улахан дьону кытары тэбис-тэҥҥэ үлэ бөҕөтүн үлэлээн баран, бэл, тыыл бэтэрээнэ буолбатаҕа. Кэлин эрэлэ эстэн: «Ээ, чэ, тугун эмиэ…» – диэн саба сапсыйан кэбиспитэ…
Араас билсиилэринэн-көрсүүлэринэн киирэн-тахсан, туруорсан, саастарын сымыйанан эптэ-эптэ (ол чуолкай), сэрии кэмигэр тугу да үлэлээбэтэх, сулууспалаах аһын кэбийэ-кэбийэ, били, этэргэ дылы остуол анныгар сыалыйа сыгынньах сүүрэ сылдьыбыт сорох дэрдэм, киһиргэс майгылаах дьон: «Хайа, бу эн, Сэмэн тыыл бэтэрээнэ буолбатыҥ дии, сатаабыт саһыл саҕалаах, хата, биһиги тыыл бэтэрээнэ буоллубут… Хомуньуус да буолаҥҥын ол былааһыҥ эйигин араҥаччылаабыта көстүбэт…» – диэн сэнээбиттии күлүү-элэк кэриэтэ ымаҥнаһа-ымаҥнаһа кэпсэтэллэрин иһиттэхпинэ, ардыгар бу орто дойдуга кырдьык диэн суох бэйэтэ дуу, доҕор, диэх курдук санаа охсуллан ааһар…
Мин аҕам кырдьык да хомуньуус этэ. Харытын күүһүнэн, таһаарыылаах, холобур буолар түмүктээх үлэтинэн хомуньуус буолбут тыа сирин сэмэй оҕонньоро. Биир да кылаас үөрэҕэ суох аата, сылдьан эрэн үөрэнэн, биригэдьиирдииригэр суот-отчуот кумааҕытын, төһө да үгүс сыыһалаах-алҕастаах буоллар, бэйэтэ толороро. Хара үлэ ханныгар да икки ими ыпсыһыннарбыт, барыта холкуос, сопхуос туһа диэн бэйэтин харыстамматах, баламат, хоһуун үлэһитинэн мэлдьи ытыктабылга сылдьара.
Билигин араадьыйаҕа, тэлэбиисэргэ (хаһыакка биир оннук): «Хомуньуустар сиэбиттэрэ-аһаабыттара, хомуньуустар түөкүттэр!» – дии-дии, оччотооҕу кэм дьонун, араара барбакка, барыларын биир киэпкэ кутан, ыт аһаабыт иһитигэр кулгуйбутугар дылы, айахтара кытарааччылары, уот тылларынан кыырааччылары букатын саарбах, татым өйдөөх-санаалаах дьонунан ааҕабын. Ол, бил баһыттан сытыйбытыгар дылы, былаас баһа сытыйбытыгар, кыра-хара, үөрэҕэ суох, ол эрэн олоҕу туппут сүүһүнэн тыһыынча тыа сирин үлэһит хомуньуустара туох буруйдаах буолуохтарай. Былыр-былыргыттан күн бүгүҥҥэ диэри олоҕу хара үлэни хото баһылаабыт дьон тутан кэллилэр уонна инники да өттүгэр тутан олоруохтара. Мин маннык түгэҥҥэ Кытай биир улуу бөлүһүөгэ: «Сир үрдүгэр, муҥур уһукка, айылҕаны кытары күннэтэ алтыһар ураты нарын ситимнэрин быспатах, тыа сирин үлэтиттэн тэйбэтэх, күүс үлэтин үгэстэрин ыһыктыбакка илдьэ тиийбит омуктар эрэ ордон хаалыахтара», – диэбитин тэһэ санаан кэлэбин.
* * *
Ийэлээх аҕабыт биһигини кыра эрдэхпититтэн бэйэлэрин кытта бииргэ илдьэ, батыһыннара сылдьан үлэҕэ-хамнаска үөрэппиттэрэ, такайбыттара киһи быһыытынан үүнэн-сайдан тахсарбытыгар олус да туһалаах, сөптөөх да иитии эбит. Күүс үлэтэ диэн тугун, дьиҥин отой оҕо саастан билии олоҕу ис-иһиттэн дириҥник сыныйарга, дьон-сэргэ үлэтин сыаналыы, харыстыы үөрэнэргэ сүҥкэн да суолталаах эбит.
Мин окко бэрт кыра эрдэхпиттэн сылдьыбытым. Маҥнай көннөрү, саппай уопсан батыһан киирэрим, барсарым. Төһө да бырдах, оҥоойу сиэтэр, күлүмэн быһа ыстаан супту уулаатар – устар уһун күнү быһа ходуһаҕа төттөрү-таары тээспэрэйдэнэрбиттэн төрүт салгыбатым. Түөртээх-биэстээх, ас иҥмэтэх бэрт кыра, хачаайы оҕо үөн-көйүүр сиирин ньухханан, тэһэ тарбанан баас-үүт буола-буола, көлөһүн иҥпит сиидэс былааппын төбөбөр бастыҥалыы бааммытынан, кыһыл толбонноох маҥан өҥнөөх, кытархай муннулаах ыппын Саһылдьыты батыһа сылдьан баҕалаан-чохулаан, сир үөннээн, ходуһаттан төрүт тахсыбатым. Саһылдьыт, хордоҕой буорун хаһан тибилийэ-тибилийэ, кутуйахтыыра, бурҕаалыыра: тэтэркэй муннун хороон иһигэр батары анньан баран, дьигиһис гына-гына сытыргыыра, төхтүрүйэ-төхтүрүйэ ытырдара, онтон сыр кырсын ытыра-ытыра логлорута тардан киэр илгэрэ. Күөл кытыытыгар, кутаҥныы сытар кута сиэлигэр киирэн, чулум-чалым уулаах сиргэ, илин атаҕын өрө көтөҕөн туран, иһиллэнэн кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы кус оҕолуура…
Саһылдьыты эбэм Маарпа сурдьа Дьөгүөртэн ылбыппыт. Ыт оҕото ыла күөл уҥуор олорор дьоммутугар ийэбин кытта тиийбиппит. Ситэ харахтана илик тэбис-тэҥ өҥнөөх алта ыт оҕото орон анныгар от үөһэ ньыыгынаһа сыталлара үһү. Хайаларын ылаҕын диэн Дьөгүөр ыйыппытыгар, бу маны ылабын диэн ыйбыппын. Миигин ийэбэр куустаран кэннибинэн туруора-туруора, ытым оҕотун хат-хат талларбыттар. Төһө да үрүт-үрдүлэригэр ууран бутуйбуттарын иһин, туох да мунааҕа суох, наар маҥнай талбыт ытым оҕотун тала турарым үһү. Ити хайдах итиннигий, биир дьүһүннэх ыт оҕолорун хайдах билэрий, тугунан араартыырый диэн дьонум олус сөхпүттэрэ, дьиктиргээбиттэрэ эбитэ…
Биир күһүөрү сайын, куйаас күн, аҕам аах окко сырыттахтарына, түөрпэр сылдьар быһыылааҕым, убайым Сэргиэй оҥорбут мас саатын сүгэн, дьиэм анныгар, күөл диэки, бөдөҥ мастаах өтөҕүм тэллэҕэр, хотонум үөс өттүгэр, ыппын Саһылдьыты батыһыннаран «кустуу киирбитим». Дулҕа быыһыгар чоху хаалаах атырыаҕа баһа суох анды манчыыгын олордон кэбиспитим. Ити кэннэ кус кэлэрин, түһэрин кэтэһэн, хордоҕой томторҕонотугар олор да олор… Саһылдьыт, онон-манан тэлэкэчийэ сүүрэн баран, хайа муҥун салтаҕа, кэлэн курдуу, сиспин эргийэ сытынан кэбиспитэ…
Ийэм түбүгүн, үлэтин быыһыгар кэлэ-бара, киирэ-тахса, наар миэхэ хараҕын быраҕа сылдьара үһү. Көрдөҕүнэ, оол курдук, үөскэ төбөм харааран лэкэйээ олорор үһүбүн. Бырдах сиэн тарбанар, ньухханар эбиппин…
Ити курдук өөр баҕайы олороон-олорон баран тахсыбыппын. Ийэм: «Хайа куһуҥ?» – диэн ыйыппыт. Мин: «Ээ, биирдэ һуох. Арай биир тураах көтөн ааста…» – диэбитим үһү. Бу обургу кус кэлэрин чахчы бааччы, дьиҥнээхтик күүтэр эбиппин…
Омос санаатахха, бэрт судургу курдук эрээри наһаа да истиҥ, иһирэх өйдөбүллэр өйгө-санааҕа иҥэн, сөҥөн хаалбыттар. Ол мин кыракый оҕо сааспыттан хаалбыт туохха да тэҥнэммэт ахтар-саныыр күндү баайым…
Биирдэ Саһылдьыт улахан куһу (арааһата сара быһыылааҕа) ытыран эйэҥэлэтэ сылдьарын түбэһэ көрөн, ыҥыран ылан ылаары гыммыппар, туох иһин айаҕын атан биэрбэтэҕэ. Онуоха ийэбин ыҥырбытым, бука, үҥүстэҕим буолуо. Ийэм, аҕам ийэтин сурдьа Дьөгүөр кыыһа Өрүүнэлиин от мунньа сылдьан кэлэн (өссө биир ким эрэ баара), Саһылдьыты албыннаһан куһун төлө ыһыгыннара сатаабыттара. Ыппыт сүүһүн аннынан өрө көрөн баран турара, эккэлээн кутуруга эйэҥэлиирэ эрээри, айаҕын атан булдун биэрэр санаата суоҕа. Онуоха ийэм куһу тутан баран, Саһылдьыт кытархай муннугар «тү-тү-тү» диэн силлээбитигэр, дьэ, ыыппыта. Мин бэрт кыра сааспар сылдьан умнубаттыы өйдөөн хаалбыт түгэннэрбиттэн ити биирдэстэрэ…
* * *
Арыый улаатан истэҕим аайы, сөбүн көрөн бугул аннын харбааһынтан саҕалаан, субурҕал тардан мунньуһан, өссө кыра-кыралаан от охсуһан барбытым.
Аан маҥнай улахан отчут, сибэниэ дьиҥнээх чилиэнин быһыытынан сэттис кылааһы бүтэрэн баран, 1987 сылга аҕам ааҕы кытары Үгүлээттэн үс көстөөх төрөөбүт түөлбэм ытык эбэтин Муоһааны киэҥ нэлэмэн ходуһатыгар оттоһо барсыбытым.
Оччолорго Сэбиэскэй кэм этэ. Отчуттар омурҕаҥҥа күн сыралҕаныттан, ардахтан хаххаланан атах үөһэ дьэндэйбит сиипир сарай анныгар аһыырбыт. Кыһыл өрбөххө араас суруктаах былакааттары ыйыыллара: сибэниэ сайыҥҥы былаана, биригээдэҕэ сылдьар дьон испииһэгэ. Отчуттар испииһэктэригэр улахан дьону кытары мин аатым эмиэ суруллан турарын көрөн, сүрдээҕин астынарым, киэн туттарым. Сибэниэбит «мэхэниһиирэбэннэй аҥаардаах сибэниэ» диэн ааттанара. Оскуола оҕолоруттан соҕотох этим, ити кэннэ биир да оҕо суоҕа.
Отчуттар килиэптэрин Үһүс Күүлэккэ буһараллара. Төһө да дэриэбинэ көстөр, бэкээринэ баара. Сопхуос субан сүөһүтүн көрөллөрө. Үгүлээттэн сотору-сотору тыраахтарынан ыһык таһаллара. Бэл, Муоһааныга бөртөлүөт балдыгыраан тиийэн, ходуһаҕа түһэн, атыы атыылаан бараллара. Аны санаатахха, Сэбиэскэй кэм саҕана, дэлэгэй да олох эбит.
Ыһык тыраахтара кэлэрэ ордук оҕо киһиэхэ олус күүтүүлээҕэ. Сонун истэн сэргэхсийии, күлүү-оонньуу бөҕөтө буолара. Дьоммутугар кус, сир аһа ыытарбыт. Отчуттарга күөстэнэн сииллэригэр тайах көҥүлэ биэрэллэрэ. Сибэниэ тайах сиэбэтэх сайына диэн суох да быһыылаах. Хайа да күөлгэ илим үттүҥ да, эмис балык дэлэйэ…
Аҕабыт барахсан биһигини ити курдук бэрт кыра эрдэхпититтэн, улахан дьону кытары тэбис-тэҥҥэ илдьэ сылдьан, араас үлэҕэ бары үөрэппитэ. Кытта төрөөбүт убайдарым миигиннээҕэр өссө балыс сылдьан оттообут-мастаабыт дьон.
1978 сылга диэри биһиги Үһүс Күүлэт нэһилиэгэр олорбуппут. Дьоҕус учаастак этэ. Онтон сүөһүгэ бүрүсүлүөс ыарыы турда диэн сылтахтанан, дэриэбинэни бүүс-бүтүннүү үс көс ыраах сытар Үгүлээт нэһилиэгэр көһөрбүттэрэ. Дьиҥинэн, үөһэттэн ыйыллыбыт туох да толкуйа суох дьаһал эбит…
* * *
Биһиги дьиэ кэргэн Үһүс Күүлэккэ Илин Аһыктаа диэн дьоһуннаах эбэ уонна Орто Сурт (Сылгы Көлүйэтэ) диэн дьоҕус көлүйэ-күөл ыккардыгар баар, икки бурдук бааһыналаах бэрт киэҥ өтөххө олорбуппут. Ол аата мин биэспэр диэри төрөөбүт өтөхпүттэн ханна да барбатахпын. Дойдубутун Тириэтий диэн ааттыы үөрэнэн хаалбыппыт. Онтубут нуучча тылын курдук буолбакка, хайдах эрэ дьиҥ сахалыы аат курдук өйдөбүл буолбут.
Өтөхпүт соҕуруу өттүгэр баар тоҕойдоон киирбит үрдүк тумул тыаны биһиги Аҕаа Ойуура диэн ааттыырбыт. Наар, мэлдьи түмсэн оонньуур сирбит Аҕаа Ойуура буолара. Былыр бурдук ыһар эрдэхтэринэ, аһыыка киирбэтин диэн бүтэйи кыйа кырыс сири түөрэн хаспыттара оллороот-боллороот этэ. Онтулара кэлин оһон, сыл-хонук ааһан истэҕин аайытын, хойуу көтөҕө бүрүйэн, үллүйэн, сып-сымнаҕас тэллэх курдук көппөйбүтэ оонньуурга аһара астыга… Өнөрдөөн үүммүт хоп-хойуу кытыан уктаах. Арыы-арыы үрдүк харыйа бөлкөйдөр сиэттиһэллэр…
Бурдук бааһыналарыгар кэлин хаппыыста уонна турунуопус ыһа сылдьыбыттар. Хата онтулара сүрдээҕин үүммүтэ үһү. Турунуопуһу таах күлгэ ыһан кэбиһэллэрэ эбитэ.
Төһө да кыра ыамай буолларбын, Тириэтийгэ олорбут кэммититтэн элбэҕи, үгүһү өйдүүбүн. Уйулҕаны уйуһута хамсатар, куту-сүрү кутугунатан уйадытар наһаа да ыраас, сырдык, истиҥ, кэрэ да өйдөбүллэр хаалбыттар…
Ийэм 1956 сыллаахха Мастаахтан, Балаҕаччы нэһилиэгиттэн, Калинин аатынан холкуостан сылгы үүрэн иитийэхтии кэлэн баран, аҕабын кытта билсэн, ыал буолан олохсуйан хаалбыт.
Ийэбин эһэм Сэргиэй саахсалаппыт. Аҕам Иккис Күүлэккэ тутууга баран суоҕа үһү. Ол үрдүнэн эһэм Сэргиэй оччолордооҕу сэбиэт сэкирэтээрэ Ньукулаайап Ньукулай Баһылаайабыһы кэпсэтэн Дэлбэнигэ саахсалаппыт.
Ийэм аах холбоһон, ыал буолан баран маҥнай утаа Бэрэҕэ олорбуттар (Өркүҥээ диэн киэҥ эбэ бэрэтэ). Ол иһин ийэм Бэрэни мэлдьи олус күндүтүк ахтар. Икки сайыны сайылаан бараннар аны Өркүҥээ эбэ Дэлбэни диэн көлүйэтин өтөҕөр көһөн кэлбиттэр. Оччотооҕу, урукку дьон сиэринэн аҕам дьонун кытары дьукаахтаспыттар…
Ийэм бастакы оҕотун, улахан убайбын Махаары, Бэрэҕэ оҕоломмут. Ийэм ону бу курдук кэпсиир…
Тоҕус ыйбын ааһан сылдьабын. Бэйэм буоллаҕына Сэмэнниин улахан эбэттэн (Муоһааныттан) Дьөгүөссэҕэ (күөл аата) оҕуһунан субан сүөһүгэ от тиэйэбит.
Сэтинньи сүүрбэ аҕыһа. Бу күн Сэмэн сиргэ барар буолан от тиэйэ барсыбата. Сэмэни кытары тэҥҥэ, сарсыарда ааттаах эрдэ туран, хараҥаҕа Дьөгүөссэҕэ тиийэн, икки оҕуһу, биир аты көлүйэн үгэспинэн эбэҕэ бардым…
Хайдах эрэ сиһим, иһим түгэҕэ күрүс-күрүс сэмээр нүөлүйэн ыалдьар. Биир оҕуспун миинэ сылдьабын. Эбэҕэ тиийэн үс сыарҕабар үһүөннэригэр оппун лөглөччү тиэйдим, өтүүлэтэлээтим. Бэрэттэн эбэ – аҕыс биэрэстэ, эбэттэн Дьөгүөссэ – көс кэриҥэ. Дьөгүөссэттэн эбэҕэ барарбар дэриэбинэни таарыйабын, оппун илдьэрбэр төттөрү кэлэн эмиэ дэриэбинэни ааһан, Өркүҥээ эбэни усталаан Дьөгүөссэҕэ тиийэбин… Ити курдук син уһуннук айаннаан кыыкырдатан Дьөгүөссэбэр тиийэн, субан сүөһүм отун кыбыыга сүөкэтэлии охсоот, соҕотох оҕуһунан олорор өтөхпөр бардым. Ыалга киирэн чаай иһии эҥин диэн суох, үлэбин үмүрүтэ охсоору биир кэм ис-испиттэн хайдах эрэ наар ыксыы, тиэтэйэ сылдьабын. Ити ыккардыгар күн ортото лаппа ааһан, боруорсуйан барда.
Бэрэҕэ кэлбитим – Сэмэн сириттэн субу кэлбит, туһахтарын көрөн икки куобахтаах. Куобахтарбын астаан күөспэр буһара уурдум. Биир куобах быарын сонно сиикэйдии сэлибирэтэн кэбистим, иккиһэ кыаллыбата…
Чаайдаан баран, хараҥаны хараҥа диэбэккэ, аны бэйэбит кэтэх сүөһүбүтүгэр ходуу тиэйэ соҕотох оҕуһунан Бэрэҕэ киирдим. Ити тухары иһим түгэҕэ ыалдьар-ыалдьар…
Сэтинньи эргэтинээҕи халлыбыт халлаан киэһэнэн эбии тымныйбыта. Хараҥа халлааҥҥа сулустар биир кэм дьирибинэһэ, тырыбынаһа чаҕылыҥнаһаллара.
Оччолорго хат дьахтар бу курдук сылдьара – буолуох буолуохтааҕын курдуга. Эдэриҥ, чэгиэниҥ бэрт буолан киһи улаханнык кыһаллыбата, баардылаабата. Этэргэ дылы, тото аһаабыт курдук эрэ сананыллара…
Дьэ, ходуубун тиэйэн кэлэн сыарҕабын кыбыыга тартаран баран, киһи эрэ буоллар, талыым бэргээн, сүөкээбэккэ дьиэбэр киирдим. Соччо ыгылыйбаппын, долгуйбаппын. Хайдах эрэ өтөр-өтөр тахсан киириэх курдукпун. Хаһыс да сырыыбар хотунум Маарпа кэннибиттэн тахсыста, сэрэйдэҕэ: «Хайа, тоом, ыарыйдыҥ дуу?» – диэн ыйытта. «Һэ-ээ, арааһата…» – диибин. Урут хаһан төрөөн ымпыгын-чымпыгын билиэхпиний. Хотунум Маарпа бэйэтэ эмиэ хас да ыйдаах ыарахан сылдьар. Маарпа дьиэҕэ киллэрэн аан уҥа өттүгэр ороммор олордон кэбистэ, ити кэннэ таһараа ыалга, сурдьун кэргэнэ Маарыйаҕа (Бөлтөөкөпкө) таҕыста…
Бөлтөөкөп киирэн тутан-хабан көрөн баран: «Дьэ, тоом, кэмиҥ кэлбит эбит», – диэтэ. Таһырдьаттан, били, тиэйэн кэлбит ходуубуттан сабардаан кыбынан киллэрэн оронум уот өттүгэр бырахта. Сирэй оһохпут күлэ-үөрэ тигинэччи умайа турар. Тойонум Сэргиэйи уонна Сэмэни хотунум аах ыалга таһаардылар. Ити ыккардыгар мин эмиэ тахсан киириэх курдук буоллум. Бөлтөөкөп: «Таска тахсыма, бэйи, мин…» – дии-дии, оһох чанчыгар турар суунар кытахха барбыта, бии бэйэлээҕэ тобус-толору билгийэн, хараҕын көрөн турар. Маарыйа чаҥ тааһы көтөҕөн бидилиппитинэн таска татыахайданна. Мин талыым буоллаҕына сүрдэннэ, хотуммар өйөппүтүнэн тоҥ ходуу үөһэ чохчойон эрэрим баара да, оҕом бэрт кылбардык ньылбырыс гынан хаалла, тута ытаан ньарылаабытынан барда. Уол оҕо. Бөлтөөкөп тастан тымныы туманын өрүкүппүтүнэн киирэн иһэн биһигини көрөн, кытаҕын талыр гына быраҕаат, сүүрүүнэн кэлэн ходуу үрдүгэр түспүт оҕону көтөҕөн ылла. Уолбут көхсө түөрэтэ хаардаах-муустаах ходуу, ону ылҕаан, ньиккэрийэн кэбистэ. Ороҥҥо олорооппутун Маарыйа уолум киинин быһан иҥииринэн баайда. Хотунум имитиллибит, бүтэй, быычыкайкаан бороҥ куобах тириитэ баарын ылан, сиэнин онно укта, төбөтүгэр самыытын бүк тутан кэбистэ, ол таһынан өрбөҕүнэн суулаата…
Бөлтөөкөп оҕом иҥсэлээхтик эмэрин көрөн эҥиннээн баран, дьиэтигэр таҕыста. Эр дьон киирдилэр. Тойонум Сэргиэй, суулаах оҕону өҥөйөн көрө-көрө, ымманыйар. Сэмэн көтөҕөн көрдө. Сотору уолум ытаабытыгар эмиийбин үҥүлүтэ сатаабытым үрдүнэн эмпэтэ. Биир кэм ытыыр. Онуоха Маарпа суутун арыйбыта – киинэ сөллөн хаалбыт. Сонно тута Бөлтөөкөбү иккистээн ыҥыран киллэрдилэр. Маарыйа хат төхтүрүйэн ыксары баайда. Уолум киинэ үс хонон баран, иҥиирдиин түһэн, үчүгэй баҕайытык оһон хаалла.
Ити курдук бастакы оҕобун, уолбун Махаары, үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьан, бэрт кылбардык, дөбөҥнүк оҕолонон турабын. Аҕатынан эһэтэ Махаар (Маайыс) оҕонньор аатынан ааттаабыппыт…
Махаар кыратыгар иринньэх оҕо эбитэ. Дьулайа үһүн ааһыар диэри оспокко сылдьыбыта үһү. Аны сирэйэ, баһа түөрэтэ бүтүннүү бааһыран, мэктиэтигэр кулгаахтара туома туллан түһүөх айылаахтара үһү. Аныгылыынан диэтис буоллаҕа буолуо. Тарбаннаҕына түөрэтэ кыа хаан буолара эбитэ. Ону Үгүлээттэн тиийбит биэлсэр кыыс эмтээбит. Кинээс уола Кириилэ диэн киһи, эдэригэр сиргэ бултуу сылдьан утуйа сыттаҕына, балаакката умайан, иһин улаханнык уокка сиэппит. Онто бэрт уһуннук оспокко көрдүгэннии сылдьыбыта бэргээбитигэр ыҥырбыттарыгар кэлбит биэлсэр кыыс эбитэ. «Сымыыт уоһаҕын курдук өҥнөөх, халыҥ кумааҕыга суулана сылдьар маас этэ. Онон биспитэ. Инньэ гыммытын кэннэ, аҕыйах хонугунан, бааһа хатыра-хатыра хаҕыланан түспүтэ. Ити айылаах баастан чэр бөҕөтө хаалара буолуо диэн кэчэспитим баара, хата, букатын ып-ыраас баҕайытык оһон хаалбыта. Кэлин уонна бааһырбатаҕа», – диэн ийэм кэпсиир… Дьон, ол туох маас буолуой диэн төбөлөрүн сынньан, таайа сатаан бөҕө буолааччылар. Эмин таптахха, хайа баҕар ыарыы ол курдук дөбөҥнүк оһор…
Ыал улахан оҕото туох-хайдах дьылҕалаах киһи буолан иитиллэн тахсара – кини кэнниттэн кэлбит кытта төрөөбүттэригэр сүрдээх улахан суолталаах.
Махаар сэттис кылааска диэри интэринээккэ олорон Үгүлээт оскуолатыгар үөрэммитэ. Онтон Үөһээ Бүлүүгэ аатырбыт Михаил Андреевич Алексеев физмат оскуолатыгар үөрэнэ барбыта. Билиигэ-көрүүгэ сүрдээх тардыһыылаах эбит. Аны санаатахха, урут дойдутуттан, дьонуттан-сэргэтиттэн ыраах тэлэһийбэтэх оҕо, аҕынным эҥин диэн кыҥкыйдаан хайаан төннөн, кэлэн хаалбакка, тулуйан-тэһийэн, дьаныһан туран үөрэммит. Уон кылааһы онон Үөһээ Бүлүүгэ бүтэрбитэ. Норуодунай учуутал Михаил Андреевич туһунан наһаа иһирэхтик, истиҥник ахтааччы. Ордук киһи быһыытынан судургу майгылааҕын, сүрдээх өйдөнүмтүө, тиийимтиэ тыллааҕын-өстөөҕүн чорботооччу.
Махаар Үөһээ Бүлүүгэ үөрэнэ сылдьан дьонун, өтөҕүн олус диэн ахтарын туһунан кэпсиирэ. Үһүс Күүлэттэн Үгүлээккэ туох миҥэ көстөрүнэн, Үгүлээттэн Бүлүү куоратыгар сөмөлүөтүнэн, онтон салгыы аны Үөһээ Бүлүүгэ айанныыр. Оччолорго сибээс кэлиэ дуу. Кэпсэтии – суругунан эрэ. Хонньокуулугар Үгүлээттэн Тириэтийгэ барарыгар биир кэм сүүрүүнэн тиийэр эбитэ. Сайыҥҥы өттүгэр киэтэ кэтэн баран, дьонун, дойдутун аһара диэн ахтыбыт ахан оҕо, ырыа-тойук бөҕөтө буолан, аҥаардас чырбайа көтүүнэн өтөҕөр тиийэрэ үһү. Үс көс сири үс чааһынан тиийээччибин диэччи…
Улахан убайым Махаар букатын кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ көлүллүбүт, такайыллыбыт киһи. Маҥнайгы кылааһы бүтэрэн баран, холкуос оччотооҕу бэрибилээссэйигэр Борокуоппай Такыырапка бэйэтинэн тиийэн тылланан туран, сайын оҕуһунан отчуттарга ыһык таспыт. Ас иҥмэтэх олус хачаайы, баара-суоҕа бастакы кылааһы түмүктээбит оҕо тылын маҥнай утаа соччо баардылаабакка, суолталаабакка буолан баран, улахан киһилии сүрдээх ылыннарыылаахтык дьаныһан туран көрдөһөрө бэрдин иһин, тургутан көрөргө быһаарыммыттар. Дьонун батыһа сылдьан ат, оҕус көлүллэрин эрдэттэн көрбүт-билбит оҕо буолан, ким да көмөтө суох хара маҥнайгыттан бэйэтэ ылсыбыт. Өртүккэ мэччийэ сылдьар Өрүөл Уола диэн сүрдээх үскэл, холкуос ат оҕуһун тутан, көлүйэн, уот ааныттан сорук, дьарык оҥостон, дьаныһан туран үлэлээн барбыт. Маҥнай утаа дөрөтүн сүгэ сылдьара үһү. Онтон дулҕаттан салҕанан, аралтан үктэнэн, тэбинэн оҕуһун миинэ үөрэммит.
Онон Махаар бастакы кылааһы бүтэрэн баран, Муоһааны эбэ отчуттарыгар уһун сайыны быһа ыһык таспыт. Муоһааны – Илин, Орто уонна Арҕаа диэн үс улахан түөлбэлээх, элбэх тумуһахтардаах, бүтүн хас да холкуос сүөһүтэ дьыл тахсар ото оттонор, сүрдээх көнө, дэхси ходуһалаах, нэлэйэн-хотойон түһэн эбэ да эбэ…
Махаар өҥүрүк куйаас диэбэккэ, эймэҥнэс үөнтэн-көйүүртэн кыһаллыбакка, сорох ат дулҕаттан төбөтө эрэ быгар, лэкээриҥниир кыра ыамай аата, туохха да аралдьыйбакка оттомноохтук ылсан үлэлээбит. Аны, букатын оҕо эрээри, сиппит-хоппут улахан киһилии барыга-бары сүрдээх болҕомтолоохтук, кыраҕытык сыһыаннаһарын дьон сөҕөллөрө. Көлөбүнэн охсуллубут оту тэбистэриэм диэн, ходуһаны наар эргийэ сылдьара эбитэ, ону отчуттар ыһыытаан, далбаатаан быһа ыҥыран ылаллара үһү.
Дьаралыга суох ыһыктаах кууллары, иһиттэри бу эйиэнэ, бу киниэнэ диэн эндэппэккэ араартаан, наардаан, сыа-сым курдук тутан үллэрэрэ эбитэ.
Күһүн, атырдьах ыйын үһүс дэкээдэтигэр, хонуу биригэдьиирэ Өлөксүөйэп Бүөтүр: «Бу оҕо үөрэҕэ чугаһаата, саатар аҕыйах хонукка сынньана түһүө этэ буоллаҕа», – диэн аһынан тохтотоору гыммытыгар Махаар: «Суох, хайаан да ситэри сылдьабын», – диэн туох иһин буолумматах.
Ити сайын ыһык таспытыгар ылбыт хамнаһын сороҕотунан ийэтигэр лааппыттан «Луч» диэн бэгэччэккэ кэтиллэр чаһыы ылан биэрбит. Кимиэхэ да эппэккэ, бэйэтэ санаатыттан. Холкуос хассыыра буоллаҕына Махаарга хамнаһын, улахан киһилии биэдэмэскэ илии баттатан, тус бэйэтигэр туттарбыт. Ол оҕо киһиэхэ хайдах курдук суолталааҕын, долгутуулааҕын сэрэйиэххэ эрэ сөп…
Махаар холкуос отчуттарыгар ити курдук үс сайын ыһык таһан турар. Икки сай субуруччу оҕуһунан, оттон ол нөҥүө сайыныгар Бороҥдо диэн атынан.
Иккис сылыгар ийэтигэр сүрдээх күндү таҥас: хара хаатыҥка уллуҥнаах, оҕуруолаах билэлээх, таба тыһа унтуу ылан биэрбит. Үһүс сылыгар, күһүн, биир уостаах сүүрбэлээх сынтараалка доруоп саа ылыммыт. Оччолорго хайа да саа туох да хааччаҕа суох маҕаһыыҥҥа көҥүл атыыланара.
«Иккис кылааһы бүтэрбит сааһыгар, бэс ыйыгар, үөл кус ытыатын кэмигэр, сүүрбэлээх саатын илдьэ киирэн, Дэлбэнигэ дурдаланан олорон, хас сарсыарда аайы биирдии андыны тутан эйэҥэлэтэн тахсааччы», – диэн ийэм ахтар.
Улахан убайбыт Махаар аармыйаҕа сулууспалаан кэлэн баран, көҥүл тустуунан үлүһүйбүтэ. Сэбиэскэй Сойуус успуордун маастарыгар хандьыдаат. Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй култууратын туйгуна.
Махаар, кырдьыга да, үөрэҕи бата сылдьан үөрэммитэ. Ол курдук, үс үрдүк үөрэҕи бүтэрбитэ. Салайар үлэҕэ уһуннук, тахсыылаахтык үлэлээн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ буолбута.
Мантан сиэттэрэн мин өссө төгүл тоһоҕолоон этиэм этэ, ыал улахан оҕото туох-хайдах киһи буолан иитиллэн тахсара – кини кэнниттэн күн сиригэр кэлбит бииргэ төрөөбүттэригэр сүрдээх улахан суолталааҕын. Ити барыта ийэлээх аҕабыт барахсаттар сатаан, сөпкө ииппиттэрин түмүгэ, туоһута.
* * *
Аҕам аах кытта төрөөбүттэр сэттиэлэр. Өссө хас да оҕо кыраларыгар «төннүбүттэр». Мин дьиктиргиирим диэн, төһө да нууччалыы ааттаммыттарын иһин, ийэлээх-аҕалара таптаан хос ааттаталаабыттар: Сааба – Нохтообул, Сэмэн (мин аҕам) – Аччыгый Оҕо (Саабаттан аччыгыйын иһин буолуо), Маарыйа – Маайыстыыр, Эриэбэ – Биибээски, Маарпа – Тэскэлик, Муоча – Эллэкэ. Онон син биир сахабыт тарда сытар…
* * *
Аҕам маһы эрэ хаамтарбат улахан уус этэ. Оскуола тутуутугар, араас улахан тутууларга барытыгар (ыал олорор дьиэтин туһунан этэ да барыллыбат) ыҥырыкка сылдьара. Оройуон сэбиэтигэр дьокутааттыыр сылларыгар Үһүс Күүлэккэ үс оһохтоох дьоһуннаах кулууп туттарбыта. Туттарыа дуо, маһын кэрдиһэн, ааттаах тырахтарыыс киһи тыраахтарынан бэйэтэ таһан, сүгэ тутан тутуспута. Ол кулууп күн бүгүҥҥэ диэри дьэндэйэн турар. Сэбиэскэй былаас баар кэмигэр, өтөрдөөҥҥө диэри, аҕыыт биригээдэлэр тиийдэхтэринэ отчуттарга, сүөсүһүттэргэ онно кэнсиэртииллэрэ, киинэ илдьэн көрдөрөллөрө.
Аҕам барахсан үлэттэн ордон дьиэтигэр-уотугар, хонор хоноһо, сылдьар ыалдьыт кэриэтэ, түстээн-түптээн сынньалаҥ олоҕу олорботох киһи. Наар чэҥкир, мэлдьи, олоҕун устатын тухары, хара үлэни кытары өрө тустубут, бэйэтин букатын харыстамматах, этэргэ дылы сиэри таһынан баламат үлэһит киһи этэ. Дэлэҕэ да дьоно-сэргэтэ: «Туох туһугар ити айылаах умса-төннө түһэрэ буолуой!» – диэн сөҕүөхтэрэ, саллыахтара дуо. Мин итинэн олус диэн киэн туттабын.
Обургу кылааска тахсан баран, тутууга, окко үлэлии сылдьан, аҕам барахсан үлэҕэ такайбыт оҕото, ону сэргэ Сэбиэскэй саҕанааҕы мургун үлэһиттэрдээх киинэлэри көрүүнэн, кинигэлэри ааҕыынан олуһун диэн умсугуйбут оҕо, үлэҕэ олус үлүһүйэн хаалыллара. Ардах түһээри ыксатан, хастыы да хонугу быһа от кэбиһиитигэр эҥин букатын түүннэри сылдьарбыт. Күһүн ходуһаттан тыраахтар пааратын уотунан тахсыылар кытта бааллара. Биригээдэ дьоно арыый эрдэлээн бүтээри гыннахтарына, оскуола ыамайа аата, бу обургу: «Ээ, кэбис, маны бүтэрэн, итини түмүктээн баран биирдэ тахсыаххайыҥ, барыаххайыҥ», – диэтэхпинэ, сорох дьон: «Бу да киһи, аҕатын курдук үлэҕэ охторо буолуо, ситтэҕинэ-хоттоҕуна, биригэдьиир эҥин буоллаҕына – дьону сиир, үлэҕэ суулларар киһи тахсан эрэр», – дэһэллэрэ…
Ахсыс кылааһы бүтэрэн баран, эксээмэннэрбин туттараат, сол нөҥүө күнүттэн, сүгэбин тутаат, тутуу биригээдэтигэр киирсэн, сүүс сүүрбэ ыанньык ынах турар хотонун тутуспутум. Биригэдьиирбит, үгэс курдук, аҕам. Баҕанатыттан саҕалаан туох баар үрдүн, муостатын маһын түөрэтин билэрээмэҕэ бэйэбит эрбэппиппит. Ол күһүнүгэр, балаҕан ыйыгар, хотон үлэҕэ киирбитэ. Ортотугар, от ыйыгар, аҕам биһикки кэтэх сүөһүбүтүгэр оттоммуппут.
Аҕам үлэҕэ сүрдээх ирдэбиллээҕэ. Сайын от кэмигэр тутуу биригээдэтин дьоно эмиэ от үлэтин эрэсииминэн сылдьыахтаахтар диирэ. Сарсыарда тоҕустан киэһэ тоҕуска диэри биир туруу. Күнүс дьиэбитигэр кэлэн кыл түгэнэ (дьэ, чахчыта да, ыксал-тиэтэл, харбыалаһыы да эбит) эбиэттии охсоот, төттөрү түһүнэрбит. Биэстээҕи аһылыкпытын, ийэбит уонна эдьиийдэрим бэлэмнээбит ыһыктарын, онно үлэлии сылдьан аһыы охсон ыларбыт.
Үлэ кэмигэр, кыратык тыын ылан сынньана да түһэр кэмҥэ сыҥааҕырт да сыҥааҕырт буолары аҕам сөбүлээччитэ суох. Ол иһин дьааһыйар да буоллахха кистии-саба, тиэрэ хайыһан баран дьааһыйарбыт.
Аҕабын кытта бэрт элбэх араас тутууга сылдьыспытым. Ол иһигэр ыаллар кэтэх дьиэлэрин тутуутугар эмиэ.
Сэбиэскэй кэм саҕана, үгэс курдук, нэдиэлэҕэ хаста да, киэһэ аҕыс чааска кулуупка киинэ көрдөрөллөрө. Сайын сынньанар оҕолор, учууталлар, сололоох дьон онно субуһаллара. Оҕо-оҕо буоллаҕым, ханнык эрэ санаа дэгэтигэр, туос иллэҥ оҕолору ордугургуу, ымсыыра көрөрүм…
Ийэм үлэттэн, түбүктэн быыс-арыт булан кулуупка киинэҕэ сылдьыбыта да ахсааннаах. Холобур, тус бэйэм ийэм кулуупка киинэ көрө барбытын букатын өйдөөбөппүн.
Биирдэ сайын саҥа киинэ кэлбит үһү диэн сүпсүлгэн буолбутугар, ийэм оҥостон-оҥостон кулуупка киинэ көрө барбыт. Мин оччолорго кыра кылааска үөрэнэрим, эдьиийдэрим дьиэлэригэр бааллара. Арай туран ийэм саһан-саһан хотон кэннигэр тиийбитин кэннэ, мин: «Ийээ!» – диэн ыҥырбытым үһү. «Эдьиийэ, Саргыта баар», – диэн ийэм бөҕөх киһи быһыытынан тэлгэһэтиттэн тахсан салгыы барбыт. Аара өссө, Алыһар Бааска диэн суоппар ыалларга уу кута сылдьарыгар түбэһэн, бодобуос массыынаҕа олорсубут. Кулуупка тиийбитигэр Бииттэр Луукус диэн киинэмэхээнньик, ийэм киинэ көрө кэлбитин дьиктиргээн, соһуйан, биирдэ кэлбит киһиттэн харчы ылбаппын диэн, ийэм сүүрбэ харчы биэрээри гыммытын саба сапсыйан кэбиспит. Ийэм: «Биир көстүүнү кыайан тулуйан көрбөтөҕүм, кулгаахпар наар оҕом «ийээ-э!» диэн ыҥырбыт саҥата иһиллэр курдуга. Туох гынаары ити оҕом барахсаны хаалларан, ыҥырбытын, ыһыытаабытын үрдүнэн кэлтим буолуой диэн кэмсинэ-кэмсинэ, дьиэбэр тиэтэйэн ахан төттөрү кэлбитим… Кэлбитим, оҕом тиэргэнигэр эдьиийдэрин кытта оонньуу сылдьара», – диэн билиҥҥэ диэри сонньуйа-сонньуйа кэпсиир. Ийэ сүрэҕэ диэн, хор, оннук!
* * *
Тохсус кылааһы бүтэрэн баран, аҕабын уонна аҕам ийэтин сурдьа Ыстапаан уола Ньукулайы кытары уһун сайыны быһа бэйэбит туспа үс киһилээх илии сибэниэтэ буолан оттообуппут. Аҕалаах убайым иккиэн холобур буолар хоһуун үлэлэринэн баартыйаҕа киирбит хомуньуус дьон. Иккиэн кэпсэлгэ киирбит мургун отчуттар…
От ыйыгар, уһун күнү быһа күн уота быһа көрөн, сирэйим тириитэ хатыра-хатыра хаҕыланан түспүтэ; ол курдук кыһыл этинэн көрөн кытарыҥнаан баран, килэччи оһон хаалбыта. Аны ол айылаах сиикэй эт курдук сирэйиҥ тириитигэр бырдах эмин хайдах да бистибэккин, аһытарын оҕото…
Биһиги эҥээр сир-дойду ходуһата тиэхэникэнэн оттуурга улахан табыгаһа суох. Үксэ үрэх, күөл тардыыта, сиики сир буолан ньаалаҕай, кырдаайы сытайан үөскүүр. Дэлэҕэ үөн-көйүүр үгэнигэр төҥкөс гынан баран, турбут сиргин көрдөххүнэ оҥойон хаалыа дуо.
Бастаан утаа улахан от охсооччулары, дьоммун тыын быһаҕаһа тыынан сырса сылдьыбытым, онтон үөрэнэн, сотору эриллэ хатан, букатын, төрүт хаалсыбат буолбутум. Дэлэҕэ охсорунан биллибит Ньукулай: «Бу уол киһи бэрбээкэйин быһа дайбыыра буолуо, олус чугаһаама эрэ… Эһиил баҕас бэйэҕит туспа оттооруҥ, мин моой сырыттахпына да сөп буолсу», – диэн күлүө дуо. Ол миэхэ ханнык да сопхуос дириэктэрэ хайҕаабытынааҕар ордук улахан хайҕабыл этэ.
Күһүнүгэр тиийэн хатан, туох да омуна суох биир кэм өрө экчэҥкэлии, кыдьыгыран оту-маһы тутан-хабан көрө сылдьар буолан хаалбытым…
Маҥнай, ходуһа таһаараары хороннор, уулара саҥа түспүт тыа уолба күөллэрин кытылларын, хоннохторун-быттыктарын сирийэн оттоон баран, сай ортото арыыга, Тэбиэлэһэр диэн сиргэ көһөн киирбиппит.
Өрүс мыраанын үөһэ ыттан туран, охсубут хадьымалбыт киэҥин, тыһыынчанан бугул бачыгыраан турарын көрөн, ама, баччалаах киэҥ сири биһиги охсубуппут, оттообуппут буолуо дуо диэн, бэл, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдуга…
Ыраах, улуу эмчит, ытык кырдьаҕас Ньыыкан (номоххо киирбит норуот эмчитэ Никон Алексеевич Васильев-Ньыыкан) оҕонньор олорбут олоҕо, Логлоор хайата өрө үллэн, көҕөрөн көстөрө.
Ыһыкпытын уон хонук баһыгар биирдэ бөлөрүүс тыраахтарынан Дьөгүөссэ диэн киһи аҕалан барара. Ыһык таһар тыраахтар сүтэ-сүтэ бирдьигиниир тыаһа, от-мас быыһынан элэгэлдьийэн иһэрэ үчүгэй да буолара…
Хотуур ортото нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ кэлэ сылдьан, «Өктөөбүр Суола» диэн оройуон хаһыатын аҕалбыта. Онно Маисов Семен Сергеевич настаабынньыктаах үс киһилээх биригээдэтэ илии сибэниэлэрин ортотугар оруйуоҥҥа бастаан иһэр диэн сибидиэнньэ-табылыысса ыйыллыбыт, суруллубут этэ…
