Kitabı oku: «Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы», sayfa 5
Исемнәре кайтты дан булып…
Совет хәрби командованиесенең җитди сугышчан заданиеләрен үз вакытында төгәл үтәгәне өчен Кызыл Байрак һәм Суворов орденнарына, «Орша» дигән почётлы исемгә лаек булган 352 нче укчы дивизия – бихисап батырлар тәрбияләп үстергән дивизия. Аның данлы үткәненә кагылышлы архив документлары белән танышканда каһарман якташларыбызның исемнәрен күп очраттым мин. Һәм алар турында укучыларыбызга да сөйлисем килде. Бәлкем, исемнәре телгә алынган шул батырлар арасында аларның әти-бабалары, кардәш-туганнары да бардыр? Аларны яшь буын да белсен һәм күңел түрендә кадерләп саклап йөртсен иде…
1941 елның декабрендә була бу хәл. Мәскәү янында тар-мар ителгән фашист башкисәрләренең калдыклары, Волоколамск районындагы Лама елгасы буенда яңадан ныгып урнашып, безнең гаскәрләрнең җиңүле төстә алга баруларын тоткарларга уйлый. Алар биредә совет сугышчыларына бик нык каршылык күрсәтәләр. Безнең пехотачылар җиргә сыенып ятарга мәҗбүр була. Әнә шундый үтә кыен бер мизгелдә өлкән политрук Емельяненко торып баса да: «Ватан-ана өчен – алга! Артта – Мәскәү, безгә чигенергә урын юк!» – дип, сугышчыларны хәлиткеч атакага күтәрә. Тиз арада дошман позицияләрен яулап алалар. Сугышның иң кызган бер мәлендә Емельяненко йөрәгенә фашист ядрәсе тия һәм ул һәлак була. Бу кыю командирны коммунист Мөхәммәтов алыштыра. «Өлкән политрукның үлеме өчен фашист илбасарлардан аяусыз үч алыйк!» ди ул һәм дошман өстенә ташлана. Аның үрнәгенә башка сугышчылар иярә. Нәтиҗәдә дошман бу районда тулысынча тар-мар ителә…
Кем ул коммунист Мөхәммәтов? Кайсы яктан? Әнә шул сорау миңа һич тә тынгылык бирмәде. Архив материаллары арасында озаклап казыну нәтиҗәсендә әлеге дивизия сугышчылары арасыннан заманында комсомол сафларында тәрбияләнгән, ВКП(б) члены булган ике Мөхәммәтовны эзләп таптым. Алар икесе дә Актаныш районыннан. 1901 елда Такталачык авылында туган, сугышка кадәр колхоз рәисе булып эшләгән җиде бала атасы (хатыны – Разия Мөхәммәтова) Долмаган Мөхәммәтов 1941 елның 27 августында Актаныш район хәрби комиссариаты аша фронтка үзе теләп киткән икән. Шул ук елның 26 декабрендә авыр сугышлар вакытында яраланган…
Мөхәммәтовларның икенчесе – Шәймәрдән Мөхәммәт улы исә 1903 елда Иске Богады авылында туган, сугышка кадәр авыл Советы башкарма комитеты рәисе булып эшләгән, хатыны Сәгыйдә белән дүрт бала тәрбияләп үстергән. 1941 елның 23 августында ул да Актаныш район хәрби комиссариаты аша үзе теләп фронтка киткән. Архив документларында аның да 1941 елда яралануы турында мәгълүматлар бар.
Югарыда телгә алынган эпизодта кайсы Мөхәммәтов турында сүз бара – монысы әле хәзергә ачык түгел. Әмма кайсысы гына булмасын, аларның һәр икесен дә чын каһарманнар дип атыйсы килә…
Өлкән сержант Зиннәт Хәмидуллин белән ефрейтор Архип Макаров турындагы документлар да игътибарга лаек. Бу ике каһарманның үлемсез батырлыгы турында 352 нче укчы дивизиянең «Вперёд, на запад!» газетасында (1943, 18 сентябрь) күләмле язма бирелгән. Аннан күренгәнчә, танкка каршы ата торган мылтыклар белән коралланган һәм фашистларның байтак техникасын, җанлы көчләрен юк иткән әлеге гаярь сугышчылар үзләре биләгән биеклектән соңгы минуткача китмиләр. Патроннары беткәч, кулларына гранаталарын алалар. Инде ахырда яраланып, үзләрен фашистлар төрле яктан чолгап алгач, соңгы гранаталарын аяк астында шартлаталар. Көчле шартлау байтак дошман солдатын һәм офицерын да теге дөньяга озата…
Татар егете Зиннәт Хәмидуллин белән рус егете Архип Макаровның эчкерсез дуслыгын, тиңдәшсез батырлыгын газета бик күпләр өчен үрнәк итеп куя, дошманга каршы алар кебек кыю, үз-үзләрен аямыйча көрәшергә чакыра. Һәм дивизия сугышчылары шулай эшлиләр дә. Бик күпләр үзләренең исемнәрен мәңгелек данга күмә. Шундыйларның берсе – элекке Беренче Май (хәзерге Чирмешән) районындагы Иске Котыш авылында туып үскән өлкән сержант Андрей Свежухин. Аның турында 1943 елгы «Правда» газетасының 14 октябрь санында күләмле материал урнаштырылган.
Нинди батырлыклары белән ил күләмендә танылган соң әлеге кече командир? Бу сорауга җавапның бер өлешен без газета язмаларыннан, икенче өлешен дивизиянең сугышчан хәрәкәтләре журналыннан, тарихи формулярдан, политдонесениеләрдән таптык.
…Сугышка кадәр Ленин исемендәге колхозның оста тимерчесе була Андрей Прокопьевич. «Тимердән чәчәкләр ясый белә иде!» – диләр аның турында. Һәм менә шул кече күңелле, алтын куллы А. Свежухин, үз теләге белән фронтка китеп, иң булдыклы сугышчыларның берсе булып таныла. Андрей, фашист минасына эләгеп, авыр җәрәхәт ала. Әмма ул госпитальдә озак юанмый, бераздан үз частена әйләнеп кайта. Тиздән өлкән сержант Свежухинны санитар итеп билгелиләр. Кыю егет яу кырыннан 113 яралы солдатны һәм офицерны алып чыга. Секунд саен фашист ядрәләре сызгырып, миналар, снарядлар ярылып торган сугыш мәйданында эшли ул үзенең көндәлек батырлыгын. 113 кеше – 113 батырлык дигән сүз…
114 нче батырлыгы да бар Свежухинның. Соңгы батырлыгы. Аны үлемсез иткән батырлыгы… Хәлиткеч һөҗүм вакытында командирлары сафтан чыккач, аның урынына өлкән сержант Свежухин баса һәм сугышчыларны ярсулы атакага күтәрә. Аның «Алга, бары тик алга!» дигән көчле тавышы, мәһабәт гәүдәсе безнең солдатларда җиңүгә зур омтылыш, олы ышаныч уята. Алар дошман позицияләренә давылдай бәреп керәләр һәм аның күпсанлы җанлы көчен, байтак техникасын юк итәләр. Шул бәрелеш вакытында сержант Андрей Свежухин батырларча һәлак була…
Каһарман якташыбыз күрсәткән батырлыклары өчен Сугышчан Кызыл Байрак ордены белән бүләкләнә. Аның турында дивизия газетасы берничә мәртәбә махсус сәхифәләр бирә. Шундый сәхифәләрнең берсендә А. Свежухинның туган ягында 1943 елның 27 августында булып үткән митингтан күләмле репортаж урнаштырылган. Андрей Прокопьевичның авылдашлары колхоз рәисе Палаткин, башлангыч партоешма секретаре Бабушкин, авыл Советы рәисе Мушкин, колхозчылардан Асанкин, Галкин, Климина, Тунтайкина, Задавина һ. б., митингта бер-бер артлы чыгыш ясап, дошманны тизрәк җиңү өчен тылда тагын да тырышыбрак, өчләтә энергия белән эшләргә тантаналы төстә ант итәләр. Алар бердәм рәвештә кабул иткән резолюциядә түбәндәге юллар бар:
– дәүләткә икмәк тапшыру заданиесен срогыннан элек үтәргә;
– сугышчылар өчен җылы киемнәр әзерләп, аларны 10 сентябрьгә кадәр фронтка озатуны тәэмин итәргә;
– колхоздашыбыз А. Свежухин отделениесе сугышчылары өчен 15 сентябрьгә чаклы махсус посылка әзерләргә;
– каһарман якташыбызның гаиләсе турында даими кайгыртучанлык күрсәтергә…
Һәм шунда ук Ленин исемендәге колхоз идарәсе белән Котыш авыл Советы башкарма комитетының киңәйтелгән утырышында кабул ителгән карарның күчермәсе бирелә. Анда катнашучылар А. Свежухин гаиләсе өчен 1943 елның 1 ноябренә кадәр яңа йорт төзү, аларга 3 центнер икмәк, 380 килограмм яшелчә (помидор, кыяр, кишер, чөгендер, суган һәм бәрәңге), җитәрлек күләмдә ягулык һәм мал-туарлары өчен азык бирү турында эшлекле тәкъдимнәр белән чыгалар. Шунда ук Андрей Прокопьевичның данлы исемен ул яшәгән урамга бирү турында карар кабул ителә.
«Фидакярлек елъязмасы» белән танышканда (архив документларын һәм сугыш чоры газеталары тегелмәләрен хаклы рәвештә шулай дип атыйсым килә. – Ш. М.), тагын күп кенә билгесез батырлыклар турында сөйләүче язмаларга тап булдым. Зур каһарманлык күрсәтүчеләр арасында 1162 нче укчы полк партбюросы секретаре – күренекле шагыйрь политрук Нур Баян, миномёт батареясы командиры лейтенант Әнвәр Ишманов, автоматчылар ротасы командиры урынбасары старшина Мансур Габдрахманов, тәвәккәл артиллерист-старшина Сәетнур Латыйпов, кыю разведчик Мәлих Галиев, күзәтүче Абдул Гарифуллин, пулемётчы Кадыйр Әбүзәров, сапёр Хәбибрахман Әүхәдиев, элемтәче Әшрәф Әгъләмов, шофёр Риза Гайнетдинов, старшина-санинструктор Валентина Михайлова һ. б. бар.
Бер 352 нче укчы дивизия солдатлары һәм офицерлары арасында гына түгел, без архивта сугышчан юлларын өйрәнгән башка хәрби частьлар арасында да бихисап андыйлар. Алар – Җиңү таңын якынайтучылар!
Әйе, безнең Татарстан уллары һәм кызлары яу кырында беркайчан да сынатмаганнар, үзләрен шундый батыр йөрәкле итеп тәрбияләгән республикабызны сугышларда фидакярлек кылып, каһарманлык күрсәтеп данлаганнар…
Утта чыныккан дуслык
Республикабызның Кукмара төбәгендә туып үскән данлыклы якташлар эзеннән йөргәндә, Түбән Өскебаш авылы үзәк урамындагы йортларның тәрәзә йөзлекләренә игътибар иттем. Бигрәк матурлап, чәчәкләп-чуклап, нечкә зәвык белән эшләнгәннәр алар. Өйләргә генә түгел, авыл урамына да ямь-нур өстәп торалар.
– Кайсы останың эше бу? – дигән соравыма каршы:
– Үзебезнең Кашаф абый Зәйниевнең куллары алтын бит – белмәгән эше юк! – дип җавап бирде биредәге хуҗалык җитәкчеләренең берсе Нариман Фатыйхов эчке бер горурлык хисе белән. – Колхозлашу хәрәкәтендә актив катнашкан кеше, партия һәм мәгариф ветераны. Инде күптәннән лаеклы ялда булса да, өйдә тик ятуны һич тә сөйми… Кыскасы, гомере буе тынгысызлык юлдаш аңа!
Шул сөйләшүдән соң әлеге хөрмәтле ветеран белән якыннанрак танышу теләге туды да инде. Гаять кызыклы язмыш кешесе булып чыкты ул…
* * *
…Бүләк итеп бирелгән транзистордан йорт эченә тирән сагыну, сагыш хисләре белән өртелгән җыр агыла:
…Таралыштык илнең кырларына,
Очрашырбыз микән без тагын?
Сагынам сезне, җиңү юлларыннан
Бергә үткән солдат дусларым!
Аны зур игътибар белән тыңлап, күзләрен дымландырып утырган Кашаф абый түзмәде, әйтеп куйды:
– Бигрәк йөрәкләргә үткәзеп җырлый шушы җырчы! Фронт хатирәләрен искә төшереп, тәмам күңелне айкады! Мин дә өзелеп сагынам яудаш дусларымны, бигрәк тә ленинградлы Павловны!
Ире белән дистәләрчә еллар дәвамында олы тормыш сукмагыннан дус-тату атлаучы Асылбикә апа да, мич каршында аш-су әзерләп йөргән җиреннән туктап, сүзгә кушылды:
– Хәтереңдәме, әтисе, Павловны син 1943 елның гыйнвар башында безгә алып кайткан идең. Һай, бу гомер дигәнең, шул вакытлардан бирле инде күпме кышлар үткән, күпме язлар килгән!..
Сугыш һәм хезмәт батыры Кашафетдин Зәйниев
Хәтерендә, бик хәтерендә ул чор Кашаф абыйның. Заманында Ленинград эшчесе булган политрук Павлов белән политрук Зәйниев, авыр яраланып, Чиләбе шәһәрендәге госпитальдә ятканда танышканнар иде. Койкалары да янәшә торганлыктан, бик тиз уртак тел таптылар алар. Комсостав өчен билгеләнгән унике кешелек палатада ятучылар арасында иң авыр яралысы К. Зәйниев булганлыктан (сугышчыларны атакага күтәргәндә фашист ядрәләре Кашаф абыйның юан һәм нечкә эчәкләрен җиде җирдән тишкән, терсәген дә авыр яралаган иде), аның турында кайгыртуны өлкәнрәк яшьтәге Павлов бик теләп үз өстенә алды. Немец снаряды кыйпылчыгы бөерен нык кына зарарласа да, әлеге сержант күңел төшенкелегенә бирелмәде, һәрчак терелүгә өмет белән яшәде, палатадагы микроклиматка да сизелерлек уңай йогынты ясады. Кашаф Зәйнетдин улы торып йөри алмаганлыктан, Александр Александрович аңа һәртөрле ризыкны үзе ташып ашатты, эчертте. Мәһабәт таза гәүдәле рус Павлов белән җыйнак, чандыр буйлы татар Зәйниев арасындагы эчкерсез дуслык күпләрдә тирән соклану хисе уятты. Палата врачы Анна Васильевна да еш кына, аларга карап:
– Сез бигрәк бертуганнар кебек инде! – дия торган иде. – Шәт, болай булса, госпитальдән терелеп чыккач та бер-берегездән аерыла алмассыз әле!
Дөрес сиземләгән икән доктор. 1942 елның соңгы өч аен госпитальдә бергә уздырган якын дуслар, медицина комиссиясе тарафыннан хәрби хезмәткә яраксыз дип табылгач, ныклы бер карарга килеп, Кашаф абыйның туган ягына – Кукмарага юл тоттылар.
– Ленинград әле дошман камалышында, туры безгә – Татарстанга кайтабыз! – диде К. Зәйниев, дустына икеләнеп торырга урын калдырмыйча. – Аннары бит врачлар сиңа «яңа сауган сөт эчеп дәваланырга кирәк» дигән киңәш тә бирделәр. Сыерыбыз бар, туган ягыбызның һавасы да бик шәп – сулап туймаслык!
Кайтасыларын алдан ук хәбәр иткәнлектән, аларны Кашаф абыйның энесе Гыйлемхан тимер юл станциясендә җигүле ат белән көтеп тора иде инде. Ул култык таяклы ике фронтовикны, сабый балалардай кадерләп, толыпларга төреп, хуш исле печән җәелгән чанага утыртты да атын авыл юлына таба борды…
* * *
Түбән Өскебашка якынайган саен, Кашаф абыйның йөрәге читлегеннән чыгардай булып, ярсып тибәргә тотынды. Күңелгә бик якын, кадерле шул туып үскән яклар! Сагынылган! Бу кырлар, бу үзәннәр аның яшьлек эзләрен үзләрендә саклый. Кашаф, чананың кышкы юлда дәртле көй чыгарып чыжылдавын тыңлый-тыңлый, үзе дә сизмәстән, хатирәләргә бирелде.
…Авылның иң беренче комсомолецларыннан иде ул. Партячейка секретаре Шәрип Вәлиевнең уң кулы саналган Кашаф авылда сыйнфый дошманга, наданлыкка каршы оештырылган көрәштә башлап йөрүчеләрнең берсе иде. Ялкынлы агитатор буларак, колхозлашу хәрәкәтендә дә бик актив катнашты егет. Туры сүзле, батыр йөрәкле комсомолецка төрлесен күрергә туры килде ул хәтәр заманнарда. Кулак калдыклары тарафыннан янау-өркетүләр дә еш булды. Бакудан килгән татар эшчесе – егермебишмеңче Нургали Садыйков белән Ятмас Дусай авылында күмәк хуҗалык оештырганда, мәсәлән, кулаклар коткысына бирелгән кайбер адәмнәр аларны чак кына үтереп ташламадылар. Әмма, аңа карап, алларына куйган изге максатларыннан чигенмәде алар.
Тора-бара Кашаф, Мамадыш педучилищесын, аннары пединститутны тәмамлап, Ятмас Дусай, Березняк, Төркәш, Түбән Арбаш, Алгай мәктәпләрендә укытты, директор вазифасын башкарды. Тәкәнеш районы мәгариф бүлегендә инспектор һәм мөдир булып та эшләде. Тапшырылган һәр эшне җиренә җиткереп башкаруын, инициативалы, эзләнүчән, принципиаль булуын күреп, аны 1939 елда ВКП(б) сафларына әгъза итеп кабул иттеләр. Күрсәтелгән олы ышанычка тагын да тырышыбрак эшләү белән җавап бирде коммунист Зәйниев.
Бөек Ватан сугышы башлангач, Кашаф Зәйнетдин улы, хатынын, дүрт баласын калдырып, Ватан-ана язмышы хәл ителгән яу кырына китеп барды. Политруклар әзерләү курсларын тәмамлаганнан соң, Кашафны башка иптәшләре белән берлектә ут эченә – Урта Дон фронтына озаттылар. 849 нчы укчы полк составында К. Зәйниев разведка начальнигы һәм политрук вазифаларын башкарды. Дошманга каршы көне-төне алып барган хәлиткеч көрәшләрдә үзен гайрәтле, тәвәккәл командир итеп танытты. Эчкерсезлеге, якты күңелле булганлыгы, башкалар турында аталарча кайгырта белгәнлеге өчен солдатлар да яратты үзен. Авыр яраланганнан соң, госпитальгә озатылыр алдыннан аңа әйткән сүзләре һаман колак төбендә чыңлап тора әле: «Тизрәк терелеп, туп-туры үзебезнең частька әйләнеп кайтыгыз, иптәш политрук! Без сезне сагынып көтеп торырбыз!»
Тик хезмәттәшләрен яңадан күрергә насыйп булмаган икән Кашаф Зәйнетдин улына. Хәзер ул менә, яраларын яхшылап дәвалау өчен, палатадаш дусты белән туган ягына кайтып бара…
* * *
…Өйдәгеләр дә, авылдашлары да батыр фронтовикларны бик җылы каршыладылар. Александр Александровичны беренче күрүдә үк яраттылар. Өйләре кысанрак булса да, күңелләре киң иде Зәйниевләрнең – Павловка урынны түрдән бирделәр. Шулай итеп, әлеге дус-тату гаиләдә тулы хокуклы җиденче кеше булып китте ул.
Гаиләдәгеләр Александр Александровичны хәзинәдә бары белән сыйларга, һәрчак күңелен күрергә омтылдылар. Рәхәтләнеп свежий ит ашасын дип, симертелгән бозау да суйдылар, яңа сауган сөттән дә өзмәделәр үзен. Нәтиҗәдә күзгә күренеп тернәкләнде Павлов.
Бераздан ул, көченнән-сәләтеннән килгәнчә, колхоз эшендә дә катнаша башлады. Хуҗалык атлары өчен камыт-ыңгырчаклар ясауда аеруча осталык-өлгерлек күрсәтте Александр Александрович…
Ленинград дошман камалышыннан азат ителгәч, туып үскән шәһәрен ешрак телгә ала башлады сержант. Әти-бабалары гомер кичергән, яшьлеге үткән шул тарихи шәһәрне өзелеп сагынганлыгы сизелеп тора иде аның. Сандугачлы, ямьле май айларына аяк баскач, Александр Александрович түзмәде, Ленинградка кайту турында сүз кузгатты.
– Сездән күргән изгелек-яхшылыкны, Коля, гомерем буе онытасым юк – исән-сау булсам, мин бу хакта балаларымның балаларына да әйтеп калдырырмын әле, – диде ул, Кашаф абыйның какча иңнәренә көрәктәй дәү кулларын салып. – Инде миңа да юлга кузгалырга бик вакыт, дускай! Бәлкем, туганнарым исәндер, аларны эзләп табу чарасын күрергә кирәк!
Дустының байтактан инде ныклы карарга килгәнен яхшы белгән Кашаф Зәйнетдин улы аның теләгенә каршы килмәде. Хөрмәтләп юлга озату чарасын күрде. Туганнарча кочаклашып, күзләрендә энҗедәй яшь бөртекләрен мөлдерәтеп аерылыштылар алар. Бер-берсенә хатлар язышып, Җиңү таңы атканнан соң кунакка чакырышып торырга да вәгъдәләр бирештеләр…
* * *
Инде ул вакыттан соң дистәләрчә еллар үтте. Тик нигәдер Павловтан хатлар килмәде. Адресын белмәгәнлектән, Кашаф абый үзе дә аның белән элемтәгә керә алмады. «Исәнме икән Александр Александрович?» Хәзер дә шул хакта еш уйлана өлкән Зәйниев. Иркенләп очрашып, сугыштан соң булган яңалыклар турында рәхәтләнеп сөйләшәсе иде Александр Александрович белән.
Кашаф абыйның да йөзе кызарырлык түгел сугышчан дусты каршында. Госпитальдән кайтуга, ул өйдә озаклап юанып ятмады, култык таякларына таянып булса да, Красная Гора авылы мәктәбендә военрук булып эшли башлады. Бераздан үзен шушы авылдагы «Свободный путь» колхозына рәис итеп сайлап куйдылар. Зур оештыру сәләтенә ия булган коммунист фронтовик Зәйниев әлеге хуҗалыкны тиз арада иң алдынгылар рәтенә чыгарды. 1944 елда дәүләткә иң күп икмәк тапшырган хуҗалык җитәкчесе буларак, Кашаф Зәйнетдин улы Татарстан АССР Верховный Советы Президиумы Мактау грамотасына лаек булды. Әлеге зур бүләкне аңа Югары Өскебаш авылында үткәрелгән колхоз рәисләре җыелышында Татарстан АССР Верховный Советы Президиумы рәисе Гали Динмөхәммәтов үзе тапшырды.
– Фронтта дошманны тизрәк җиңү өчен үзегездән зур ярдәм күрсәтәсез, моның өчен чын күңелдән рәхмәт Сезгә! – диде ул, Кашаф Зәйнетдин улының кулларын дустанә кысып.
Сугыштан соң Түбән Өскебаш авыл Советы рәисе, колхоз партоешма секретаре, районның төрле мәктәпләрендә укытучы булып эшләгәндә дә Кашаф Зәйнетдин улы үзенең намуслы исемен һәрвакыт югары йөртте. Хезмәт кенәгәсендәге күпсанлы рәхмәтләр, бүләкләү турындагы язмалар әнә шул хакта сөйли.
Заманында Александр Александрович алдына алып сөйгән балалар да зурлар инде. Аларның һәркайсы тормышта үз юлларын тапты. Вил белән Илгиз – шахтёрлар, Алсу – бухгалтер, Люция – агроном… Кашаф абый фронттан кайткач туган уллары Наил – республикабызның Урман хуҗалыгы министры урынбасары. Наилә исемле кызлары исә азык-төлек җитештерү өлкәсендә мактаулы эшче…
Әйе, ил алдында да, гаиләсе каршында да йөзе ак, намусы пакь мөхтәрәм шәхеснең. Лаеклы ялга чыккач та, ул озак еллар дәвамында колхозның сыйфат комиссиясе рәисе булып эшләде, һәртөрле тәртип бозу, әрәм-шәрәм итү күренешләренә каршы көрәште. Дөреслек, тәртип, муллык сагында намусы-вөҗданы һәрвакыт уяу аның…
* * *
Кунакчыл хуҗалар белән саубуллашканда, мин тагын авыл йортларын бизәп торган тәрәзә йөзлекләренә күз салдым: оста, бик оста эшләнгән алар! Кешеләрнең күңел тәрәзәләрендә һәрвакыт яктылык булсын өчен фронтта фашизм дигән кара афәткә каршы батырларча көрәшкән, милләтара дуслыкның кадерен белгән, сугыштан соңгы елларда хуҗалыкны аякка бастыру, аң-белем тарату өчен бар көчен, йөрәк җылысын биргән Кашаф абый Зәйниев – чын мәгънәсендә халыкның тирән ихтирамына, кайнар рәхмәтенә лаеклы ветеран!
«Әгәр кайта алмасам, онытмагыз!..»
(Яшь язучы Мөхәммәт Әхмәтгалиевнең сугыш чоры көндәлекләре һәм фронт хатлары)
Шагыйрь күңеле сизгер барометр кебек бит ул! Никадәр генә оптимист булса да, Ватан солдаты – талантлы яшь язучы Мөхәммәт Әхмәтгалиев тә сугыш дигән җәһәннәм уты эченнән исән-сау чыгачагына бик үк ышанып җитмәгәндер. Бигрәк тә күз алдында якын дуслары-көрәштәшләре дошман ядрәләреннән, снаряд-мина кыйпылчыкларыннан кырылып торганда.
«…Кичә көне буе снаряд, миналар астында чокырларда яттык. Берничә кешене үтерде. Осколкалар белән яраланучылар күп, – дип яза ул 1943 елның августында әнисе Өммегөлсем Кулиевага җибәргән иң соңгы хатларының берсендә. – Мөгаен, бүген кич без дә сугышка керербез… Шулай, әнкәй, язганын күрербез… Менә акрын гына кояш бата… Ул җылы кояш минем өчен яңадан иртәгә чыгармы? Белмим. Вакыт таба алсам, иртәгә сугыштан алган тәэсирләрем турында язармын…»
27 августта язылган ошбу хатның газизләренә ахыргы хәбәре-сәламе булырын, мөгаен, Мөхәммәт үзе дә сизенгәндер. 28 августта инде ул – тынгысыз-ярсу йөрәгендә фашистларга каршы чиксез нәфрәт, якыннарына карата тиңсез мәхәббәт ялкыннары дөрләгән автоматчы егет – Калинин фронтындагы 83 нче укчы корпусның 124 нче бригадасы сугышчылары белән бергәләп Смоленск өлкәсенең Мышково авылы янында дошманга каршы хәлиткеч һөҗүмгә күтәрелә. Һәм шунда, яу кырында, егерме өч яшьлек шагыйрь егет үлемсезлеккә атлый. Күкрәге белән каплап, рота командирын дошман ядрәләреннән саклап кала ул. Яшендәй якты-кыска гомеренең соңгы минутларында да үзе турында түгел, өлкән иптәше турында кайгырта Мөхәммәт…
* * *
Хәзер исә әлеге каһарман һәм аның әти-әнисе, нәсел-нәсәбе белән якыннанрак танышып үтик. Мөхәммәт батырның бертуганнары: энесе – техник фәннәр докторы, профессор Ильяс әфәнде Әхмәтгалиев (1927–1993) һәм сеңлесе – озак еллар дәвамында Татарстан китап нәшриятында редактор булып эшләгән, республикабызның Журналистлар берлеге әгъзасы Мәрьям ханым Әхмәтгалиева хатирәләрендә аларның һәркайсы ачык чагылыш тапкан: «Әтиебез – Ибраһим Җиһангәрәй улы Әхмәтгалиев (1888–1932), бик яшьли ятим калып, унике яшеннән байларга хезмәтче булып ялланган. Үтә тырышлыгы, булдыклылыгы, җитезлеге, тапкырлыгы нәтиҗәсендә ул приказчик дәрәҗәсенә күтәрелә, Яңа бистәдә шаулап торган алма бакчасы уртасында үз йортын булдыра, ике сыер асрый. Әмма бәхетле тормышлары 1932 елда җимерелә. Әтиебез, бер атна урын өстендә ятып, кырык дүрт яшендә үпкә шешеннән вафат була. Утыз сигез яшенә дә җитмәгән әниебез – Өммегөлсем Габделвахит кызы Кулиева (1895–1984) – өч бала, кияүгә чыкмаган Зәйнәп исемле бертуган сеңлесе белән язмыш кочагында кала. Җитмәсә, әтисе дә юк бит янәшәсендә – утлар-сулар кичкән, заманында Ишморатов дигән байларда приказчик булып эшләгән Габделвахит Йосыф улы да 1934 елда ук инде гүр иясе була… Шуннан соң әниебез, тормышның очын очка ялгау өчен, тегү фабрикасына эшкә урнаша. Тора-бара абыебыз Мөхәммәт тә аның кул астына керә башлый. Укулар тәмамланып, җәйге каникулга туктау белән, күрше-тирәдә яшәүчеләрнең утыннарын кисеп-ярып, өеп кую дисеңме, баржадан йөк бушатырга Бакалтайга йөрү дисеңме, өй эшләрендә булышу дисеңме – һәммәсен дә ялт иттереп куяр иде Мөхәммәт абыебыз. Без яшьрәкләр исә һәрвакыт аның кебек булырга тырыша идек.
Яшь язучы Мөхәммәт Әхмәтгалиев (уңнан сулга) каләмдәш дуслары Гарәфи Хәсәнов, Җәвад Тәрҗеманов белән. Казан, 1938
Әниебезнең бертуган абыйсы – күренекле журналист, җырчы һәм җәмәгать эшлеклесе Ибраһим Кулиев (1885–1937) һәм аның улы – танылган инженер, Казан һәм Уфа радиолары эшчәнлегенә нигез салучы, радио буенча татар телендә чыккан беренче китапның авторы Салих Кулиев (1908–1939), – кулга алынып, «халык дошманы» буларак, атылганчы, безнең гаиләгә хәйран ярдәм итеп тордылар. Алар «таш капчык» ка озатылгач та, әнинең әнисен – Латыйфа абыстайны – тизрәк үзебезгә алу хәстәрен күрдек. Әбиебез газиз балаларының 1957 елда тулысынча аклануларын, ни кызганыч, ишетә-күрә алмады – 1942 елның 1 маенда вафат булды…
Горурланып әйтә алабыз: Ибраһим һәм Салих Кулиевлар – Татарстан тарихында гына түгел, әлбәттә инде, абыебызның үсүендә-формалашуында якты эз калдырган затлы шәхесләрдән иде…
Мөхәммәт абыебыз дигәннән, ул 1920 елның 20 гыйнварында Яңа бистәдә дөньяга килгән. Туу турындагы таныклыгына, ни сәбәптәндер, туган көне «21 февраль» дип язып куйганнар…
Яңа бистәдәге 13 нче татар урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, абыебыз 1938–1941 елларда Казан дәүләт педагогия институтының биология факультетында белем алды. Бөек Ватан сугышы башлангач, студент иптәшләре белән бергә Кайбыч районында окоплар, танкка каршы траншеялар казуда катнашты. Аннары Ленинградтан Казанга күчеп килгән хәрби заводларның берсендә эшли башлады…
Абыебызны сугышка 1942 елның 22 маенда – Калинин исемендәге шул заводта эшләгән җиреннән алдылар. Аны фронтка озату берничә көнгә сузылды. Казан вокзалы каршындагы бакча кырыенда көннәр буе поезд көтү. Армиягә алынган егетләр, ирләр, озатучылар барысы бергә әле. Гармуннар… Йөрәк өзгеч җырлар… Әйтеп каласы сүзләр, истә калдырырлык итеп карашулар… Команда биреп, берәүләрне, тезеп, барлап, вокзал эченә алып кереп китәләр. Озатучылар койма янында өзелеп-өелеп кала – перронга керергә рөхсәт юк. Китәләр, яңалары килә. Халык бетми, мәйдан гөрли, җырлый, елый… Көнозын торгач, иртәгә дип, абыйларны кире кайтардылар. Тагын бер төн үз өебездә бергә куну шатлыгы…
Ниһаять, абыебызны армиягә озатып җибәрдек. Шул ук көнне аннан хәбәр дә килеп иреште. Дөресрәге, блокнот битенә ашыгып кына язылган ул хат-записканы бер узгынчы өебезгә кертеп чыккан иде…
Шуннан соң да абыебыздан хат-хәбәрләр өзлексез килеп торды – бигрәк тә тынгысыз, кайгыртучан изге җан иде шул ул – кадерле, үтә якын кешебез! Хәтта кыска-кыска җөмләләреннән дә безне ничек кенә булса да борчымаска тырышу, тынычландыруга көчле омтылыш, күңел җылысы бөркелеп тора иде аның…
1943 елның август азагында дошман ядрәсеннән гомере киселгәнчегә хәтле Мөхәммәт абыебызның рухы, җаны гел безнең белән бергә булды. Хәер, хәзер дә ул безнең арада! Мөхәммәт абыебызның көндәлекләрен, сугыштан язган хатларын, шигырьләрен укып, фоторәсемнәренә карап, без аны һәр көнне күңелләребездә яңартабыз…
Абыебыз бик матур – бөдрә чәчле, уйчан кара күзле, таза-төз гәүдәле чын егет иде. Тавышы бик моңлы булып, җырларга да, биергә дә бик яратты. Өстәвенә үткен телле, тапкыр сүзле дә иде ул…
Беренче әдәби язмаларыннан күренгәнчә, абыебыз иҗат эше белән 1934 елдан шөгыльләнә башлый. Беренче шигырьләре 1935 елда «Мехчы», «Яшь ленинчы» (хәзерге «Сабантуй») газеталарында, «Пионер каләме» (хәзерге «Ялкын») журналы битләрендә дөнья күрә, соңга таба «Шат балалык», «Алмаш», «Очкыннар», «Беренче көн» кебек күмәк җыентыкларда һәм альманахларда басылып чыга. Аның шигырьләре, эчтәлек ягыннан бәхетле балачак, яшьлек ялкыны, илне саклау, котыпны җиңү кебек, шул чор поэзиясе өчен характерлы темаларны яктырта. Мөхәммәт абыебызның шагыйрьлек сәләте бигрәк тә кече һәм урта яшьтәге балалар өчен язган шигырьләрендә («Ата һәм бала», «Балык тотканда», «Бишек җыры», «Үгез», «Сеңлем бәхете» һ. б.) ачык күренә.
1941 елда Мөхәммәт абыебыз үзенең шигырьләре тупланган беренче җыентыгын басмага әзерләгән иде, әмма сугыш башлану сәбәпле, әлеге китап чыкмый калды…
Шулай да, Җиңү таңы атканнан соң, без аның бу изге хыялын якын дуслары ярдәмендә уңышлы төстә тормышка ашырдык…»
* * *
Мөхәммәт Әхмәтгалиевнең сугыш чоры көндәлекләрендә һәм фронттан язган кайбер хатларында – яшь язучының уй-кичерешләре, шул дәһшәтле чорга карата үз мөнәсәбәте-фикерләре…
Әлеге язмаларны тәртипкә салып матбугат өчен әзерләүдә Мәрьям ханым белән Ильяс әфәнде Әхмәтгалиевләрнең булышлыгы зурдан булды. Хатлардагы, көндәлекләрдәге искәрмәләр исә И. Әхмәтгалиев (И. Ә.) тарафыннан бирелде.
