Cavidi tanıya bilmək üçün sadəcə əbədi adın köl-gəsində kölgələndik… Elə tanıtmaq üçün də bu kölgə-nin böyüklüyündən danışdıq. Amma sadəcə özümü-zə… Heç yovşan ətirli əngin çöllərə Cavid deyə hayqı-ra bilmədik.

Bu böyük kölgəni yaradan isə Cavid dühası idi.

Həmin düha bir günəş idi ki, Cavid adının üstünə işıq saçaraq bu kölgəni yaratdı.

İnsandan danışdı, insandan yazdı… İnsan yetişdir-di… İnsan yetişdirmək üçün ideyalar aləmi yaratdı…

İnsanı dərk etdi… İnsandan bəhrələndi… İnsan xis-lətini gördü, onu anladı…

İnsanın uydurduğu həqiqətlər sistemindən şübhə-ləndi… Həqiqətin kağızlarda, əşyalarda yox, düşüncələrdə olduğuna inandı…

İnsanın özü yaradıb əsirinə çevrildiyi İblisin kim olduğunun tərifini verdi… “İblis” əsəri ilə insanlara insanı tanıması üçün güzgü verdi.

İnsanı sevdi, insan oldu… Amma insanın qara niyyətlərinin qurbanına çevrildi…

Elə bir ana obrazı yaratdı ki, xeyir aynası, insanlıq aynası, mərhəmət dünyası…

Şeyx Sənan haqqı arayıb bulmuş, həqiqətin sadəcə

sevgidə olduğuna inanmış, inandığını yaşamış, yaşa-dıqca haqqa doğru gedən yolda göylərlə vəhdətdə olmuşdur. Bütün dinlər onun ideyalarından qat-qat aşağıda qaldı.

Məktəbli bir qız yaratmaqla sadəliyi, gözəlliyi, insanları sevdiyini ən pak bir varlığın dili ilə səsləndir-di.

Öksüz Ənvər Azərbaycan pedaqogikasına böyük töhfə verdi, müəllimliyin nə olduğunu anlatdı.

Maral mollaların əsrlərlə qurduğu sindromu sın-dırdı, Qadına-Ürəyə azadlıq istədi. Amma Cəlilin, Sabirin, Cəfərin qadın azadlığından fərqli, romantik üsyan yaratmaqla… Amma bu azadlığa dəvət edənlərin zatı qırıq olması azadlığın məzar olması deməkdir de-di…

Ərəb İbn Yəmini yaratdı… Şərin özünü…

Türk Elxanı yaratdı – Tanrının ədalət yaradan qılıncını…

Afəti yaratdı… Anjeli yaratdı… Südabəni yaratdı…

“Hep qadın cürmi-ehtirasatı!” – dedi və gözəlliklə

şeytanın vəhdəti…

Göyərçin yaratdı paklıq və saflıq rəmzi… Xumar yaratdı, dinlərin daşıya bilməyəcəyi eşq yaşatdı ruhunda… İsmət yaratdı namusu ilahi kimi toxunul-maz… Sevda yaratdı, sevgisi hökmdarlara diz çökdü-rən. Sürüklənən bəşəriyyətin qadınla yüksələcəyinə

inandı.

Səyavuş yaratdı, İranla Turanın ayrılmaz, danılmaz həqiqəti, odla günahların yuyulmasını göstərdi.

Çin sərhəddinə qədər türk ellərinin yaşadığını və

hökmünü bağırdı, bu hökmün və Tanrı qılıncının bir qadın gücü ilə necə yox olmasını hayqırdı.

Turan ellərinin ərlik rəmzi olan Teymuru yaratdı, təkəbbürün və nəfsin qardaşa necə zərbə vurduğunu göstərdi… Bu dünyanın zərrə qədər dəyəri olmadığını 4

dedi, amma “Cahan bir nazənin dilbər” də söylədi.

Bu nazənin dilbərin isə bir igidə layiq olduğuna inandı da…

Ana yaratdı… Aşiq yaratdı… Məşuq yaratdı… Xə-yanətkar ər yaratdı… Qatil yaratdı… İnqilabçı yaratdı… İnqilabın əzdiklərini yaratdı… Ər-Ərən yaratdı…

Hökmdar yaratdı… Mələk yaratdı… İblis yaratdı…

Peyğəmbər yaratdı – Bəşər yaratdı, Bəşəriyyət yaratdı…

Həyat və yaradıcılığın bütövləşməsi

Təkcə dövrünün yox, məhəlləsinin yox, regionu-nun yox, bəşəriyyətin şair və ya yazıçısı meyarı ilə

araşdırsaq, Azərbaycan ədəbiyyatında yetərincə bu cür şəxsiyyətlər görə bilərik. Bu meyara cavab verən ədiblərimizdən Nizami Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Mirzə Fətəli Axundzadə, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Məmməd Səid Ordubadi, İsa Muğanna və s. kimi şair və yazıçılarımızı misal çəkə bilərik.

Hər bir xalqın ədəbiyyatı digər xalqlar üçün o zaman maraqlı və cəzbedici olur ki, həmin ədəbiyyat öz orijinallığı ilə təqdim edilsin. Dəblə yazılan bədii əsərlər sadəcə dövrü üçün populyar olar, qısa vaxtda par-lar və sönərlər. Lakin milli düşüncənin alt qatındakı ideya ustalıqla və səmimiyyətlə qələmə alınarsa və

ümumilikdə bəşəriyyətə xidmət edərsə, o zaman bütün maneələri asanlıqla dəf edər və zirvədə görünər.

Buna Mopassan, Viktor Hüqo, Çingiz Aytmatov, Tol-stoy, Nəsimi, Hüseyn Cavid, İsa Hüseynov kimi dahilərin yaradıcılığını misal çəkmək olar.

Hüseyn Cavid (1882-1941) XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli sənətkarlarından biridir. Yaradıcılığında poeziya və dramaturgiyadan istifadə edən sənətkar Azərbaycan romantizminin ba-nilərindəndir. Onun “İblis”, “Şeyx Sənan”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Xəyyam”, “Səyavuş” kimi pyesləri dünya ədəbiyyatının incilərindəndir.

Bütün yaradıcılığı boyu xeyirlə şərin mübarizəsini təsvir edən H.Cavidin əsas qayəsi, ideyası humanizm, insanpərvərlik mövqeyindən çıxış edərək, müxtəlif mövzularda məhəbbət və fəlsəfi məzmunlu əsərlər yaradaraq sənət, fikir və amalını geniş oxucu kütlələ-rinə sevdirməyi bacarmaqdır.

***

Hüseyn Cavid dühası elə bir işıq idi ki, onun sə-madan yerə enişi və batışı olmadı. O, sönməz bir fikir işığı kimi parladı, parlayır və parlayacaqdır. Dərin fəlsəfi fikirləri və bəşəriliyi ilə Nizami Gəncəvidən sonra Türk, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatında parlayan böyük ideya sahibi oldu. Yaradıcılığı ilə min illər insanlığın qəlbində, düşüncəsində, yaşayışında daşlaşmış ehkamları, bəzən incə, bəzən isə sərt şəkildə qaşıdı, dağıtdı.

Cavidin yaradıcılığı romantik ideyalar üstündə

qurulub. Bütün tədqiqatçılar da bu fikrin təbliğçisi və

tədqiqatçısı olmuşdur. Lakin diqqət edildikdə görərik ki, Cavid yaradıcılığında reallıq romantik şəkildə elə

düzgün, elə səlis təqdim edilmişdir ki, Cəlilin sərt realizm silləsi kimi sifətimizə dəymir. İstər məişət qay-ğılarından bəhs edən “Ana”, “Uçurum”, istər yerlə

göyün vəhdətini ifadə edən “Şeyx Sənan”, istər insan, mələk, Tanrı kimi fəlsəfi məsələlərini özündə əks etdirən “İblis”, “Peyğəmbər”, “İblisin intiqamı”, istərsə

də tarixi keçmişi qızıl ədalət tabağında bizə sunduğu

“Topal Teymur”, “Xəyyam”, “Səyavuş” kimi əsərlərində oxuduğumuz və rastlaşdığımız həqiqətlərdən 7

utanmır, əksinə, dərs alır və bəzən də qürurlanırıq.

Bu, Cavid həqiqətidir, bu, Cavid fəlsəfəsidir, bu, Cavid mənəviyyatıdır. Həqiqətin, gerçəkliyin sevgi və

qürurla qucaqlaşmış, bütövləşmiş halı…

Cavid yaradıcılığı və şəxsiyyəti ilə bir bütöv, bir tamdır. Onun yaradıcılığının qayəsinin ana xəttini təşkil edən insanlıq, mərdlik, alilik, bəşərilik, huma-nistlik, dəyişməz əqidə, möhkəm xarakter eynilə şəxsiyyətində də özünü göstərir. Yazdıqları ilə yaşam tərzi bu qədər üst-üstə düşən sənətkar çox azdır. Cavid məhz bu cür bütöv şəxsiyyətə malik sənətkarlar-dandır.

Cavid Birinci Dünya Müharibəsini, Oktyabr inqilabını, Demokratik Cümhuriyyətin qurulmasını, yıxıl-masını, Sovet hökumətinin qurulmasını, 1930-cu illər repressiyalarını görüb yaşayan şəxsiyyətlərdəndir. Bu cür qarışıq və xaotik ictimai şəraitlərin şahidi olub, yaşayıb, amma bu hadisələrdən 100 ilə yaxın bir zaman keçməsinə baxmayaraq, tarixin verdiyi obyektiv və şərəfli qiymət almaq yalnız dahilərə məxsusdur.

Çünki Cavid tarixə birmənalı şəxsiyyət kimi düşdü.

Cavid nə yaradıcılığında, nə şəxsiyyətində, nə də ailəsində heç bir ləkəyə bulaşmamış, nə kiçik qığılcımla-ra, nə də böyük partlayışlara gözü qamaşmamış, özünün müəyyənləşdirdiyi gerçəkliyi uzaqgörənliklə yaşayan bir dühadır.

Cavid şəxsiyyətinin yaşam tərzini obrazları ilə

müqayisə etsək, Şeyx Sənan kimi daima haqqa doğru gedən, inandığı və bulduğu həqiqətdən bir anda olsun yayınmayan, Arif kimi İblislə, şərlə mübarizəyə

qalxan, “Peyğəmbər” kimi tökülən qanların qarşısını 8

almaq istəyən, Elxan kimi ədalət məhkəməsi qurub dünyanı ədalətsizlikdən xilas etmək arzusunda olan, Səyavuş və Azər kimi odla suyun qovuşduğu torpaq-dan doğulub odla saflaşan, Xəyyam kimi şərlənməsi-nə, ləkələnməsinə baxmayaraq öz paklığı və idrakı ilə

mübarizə aparan olduğunu görmüş olarıq. Cavid, sanki, yaradıcılığında da öz taleyini yazmışdır.

Bu qədər böyük bir şəxsiyyətin nə qədər sadə və

səmimi olduğunu öyrənmək üçün həyat yoldaşı Müşkinaz xanım və qızı Turan xanımın xatirələrinə göz gəzdirmək lazımdır. Dünyaya xoşbəxtlik arzu edən və cəmiyyətin firavan həyat tərzi sürməsini arzulayan şairin faciəli və qürurverici bir həyat tərzini, Cavidin yanında olanların bir gündən sonra yoxa çıxmasını, ailəsinin şanlı, şöhrətli tituldan vətən xaini damğasına qədər əzablı bir yol keçməsini, Cavidli və Cavidsiz günlərini yaşayan Cavidlər ailəsinin keşməkeşli həyat tərzini oxuculara bir daha çatdırmaq üçün Müşkinaz xanımın 1973-cü ildə qələmə aldığı “Cavid haqqında xatirimdə qalanlar” və Cavid sevdalı, Turan aşiqi Azər Turanın böyük Hüseyn Cavidin qızı Turan xanımla 9 yаnvаr 2004-cü ildə etdiyi xatirə söhbətini yenidən nəşr etdirməyi düşündük.

Cavid haqqında xatirələr, nəinki gəncliyimiz, hər kəs üçün daima sanballı, gərəkli bir konsepsiyadır. İstər Müşkinaz xanımın, istərsə də, Turan xanımın xatirələrini oxuduqda bu ailənin böyüklüyünü bir daha görmüş oluruq. Çünki nə qədər ikiüzlü insanlar gör-mələrinə baxmayaraq, Cavid soyunun nümayəndələri heç bir ad çəkmir, konkret olaraq kimlərisə günahlan-dırmırlar.

Hədəf Nəşrlərinin “Xatirə ədəbiyyatı” silsiləsinin VIII kitabı olaraq çap ediləcək bu xatirələrin kitabse-vərlərin, cavidsevərlərin ürəyincə olacağına da əmi-nik.

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün Müdafiə Şurasındakı çıxış

25 may 2007-ci il

Hörmətli sədr! Hörmətli müdafiə şurasının üzvlə-ri! Hörmətli xanımlar və cənablar, əvvəla, sizin hamı-nızı salamlayıram.

Bizim milli şüurumuza özümüzü dərk etmək baxımından təsir edəcək fikirlərin yönləndirilməsinin, bu mövqedən yazılan əsərlərin gizlədilməsinin, tarixlərin təhrif edilməsinin zamanı keçmişdir. Bu gün faktlara obyektiv yanaşma, ideoloji yönləndirməni üs-tələməkdədir. Məhz belə bir şəraitdə Cavid kimi sənətkarların yaradıcılığının tədqiqi bir daha aktuallaş-maqdadır.

Müasir ədəbiyyatşünaslığımızın bir çox problem-lərinin həlli baxımından Cavid yaradıcılığına müxtəlif istiqamətlərdən müraciət etmək olar ki, bunların biri də Cavidin qəhrəman konsepsiyasıdır.

Şairin romantik qəhrəmanları bəşəriyyətin əbədi problemlərinə dövrün problemləri işığında cavab axtarır. Elə buna görə də Cavidin qəhrəmanları sahib olduqları xarakterik keyfiyyətlərə görə Sovet ədəbiyyat-şünaslığında çox vaxt mübahisə mənbəyinə çevrilmiş

və ədib bir çox qəhrəmanlarına (Afət, Elxan, Topal Teymur, Peyğəmbər və s.) görə nüfuzlu ədəbiyyatşünaslar tərəfindən belə, yanlış mövqedən təhlil olunaraq qınağa məruz qalmışdır.

Qəhrəman konsepsiyasını araşdırdığımız H.Cavidin yaradıcılığında türkçülüyə böyük bir konsepsiya kimi baxılmışdır. Təsadüfi deyil ki, ideoloji ateizmin təsirində olan bir çox tənqidçilər və ədəbiyyatşünaslar Cavidi ateist adlandırsalar da, digər bir qisim tənqidçilər və ədəbiyyatşünaslar birmənalı olaraq Cavidi panislamizmdə, pantürkistlikdə günahlandırmışlar.

Qətiyyətlə deyə bilərik ki, qəhrəman konsepsiyasının əsasında ittihadçılıq, tərəqqi, bəşəri problemlər daya-nan şair daima şovinist ideyalardan uzaq, sadəcə mil-lətinə böyük sevgi bəsləyən, güclü milli duyğulara sahib olan bir şəxs idi.

Göstərdiyimiz cəhətlər və müəllifin ideya-sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılmasında qəhrəmanın müstəsna rolu mövzumuzun müasir ədəbi-nəzəri fikir üçün nə qədər aktual olduğunu göstərir.

“Hüseyn Cavid yaradıcılığında qəhrəman konsepsiyası” mövzusunda müzakirənizə təqdim olunan dissertasiya giriş, 4 fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahı-sından ibarətdir. Onu da nəzərinizə çatdırıram ki, bu iş Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsində yerinə yetirilmişdir.

Dissertasiya işinin girişində mövzunun elmi aktu-allığından, məqsəd və vəzifələrindən, elmi yeniliyin-dən, təhlil metodlarından və s. bəhs edilmişdir.

İşin “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm cərəyanı və romantik qəhrəman”

adlanan birinci fəslində Azərbaycan romantizminin inkişaf tarixindən, problemlərindən, özünəməxsusluqlarından, həmin dövrün ictimai-siyasi şəraitindən, romantiklərin yaratdığı bədii qəhrəman tiplərindən 12

və onlarda ifadə olunan ideallarından, ideyalarından söz açılaraq qəhrəmanların təsnifatı prinsipləri müəy-yənləşdirilmişdir. Bunun davamı olaraq növbəti ya-rımbaşlıqda Cavid qəhrəmanlarının təsnifatı verilmişdir.

XX əsr Azərbaycan romantizminin qəhrəman tiplərini müxtəlif cür təsnif etmək olar: müxtəlif millət-ləri, təbəqələri, zamanları və məkanları təmsil edən, mücərrədliyi, mövhumiliyi və gerçəkliyi ilə fərqlənən qəhrəmanlar. Lakin biz dissertasiyamızda XX əsr Azərbaycan romantizminin banilərindən olan H.Cavidin romantik qəhrəman tiplərini aşağıdakı kimi təsnif etməyi qərara aldıq: romantik qəhrəman ailə-məişət kontekstində (Səlma, Afət, Cəlal, Maral); romantik qəhrəman inqilab və müharibə kontekstində; (Knyaz, Azər, Topal Teymur, Şeyda, Arif, İblis, Səyavuş); romantik qəhrəman dini-fəlsəfi kontekstdə (Şeyx Sənan, Peyğəmbər, Xəyyam). Dissertasiyanın növbəti fəsilləri bu təsnifat əsasında müəyyənləşdirilir.

Dissertasiya işinin ikinci fəsli “H.Cavidin romantik qəhrəmanı ailə-məişət kontekstində” adlanır.

“Şərq müdrikliyi və ana” adlanan birinci bölmədə

Anaya dərin ehtiram və məhəbbətlə yanaşan H.Cavid dramaturgiyasının ilk romantik qəhrəmanı, “Ana”

pyesindəki Səlma anadan və “Qadın”, “Öksüz Ənvər”, “İlk bahar”, “Qız məktəbində”, “Çiçək sevgisi”,

“Şərq qadını” kimi şeirlərində, “Azər” dastanındakı

“Azad əsirlər”, “Vəhşi qadın”, “Səlmanın səsi” kimi parçalarda anaya olan dərin hörmətdən söhbət açıl-mışdır.

Cavid “Ana” pyesində ananı Şərq müdrikliyinin təmsilçisi kimi göstərməklə, Şərq, eyni zamanda türk mentalitetində qadının tutduğu uca yeri göstərir.

Şərq müdrikliyinin əsasında Tanrı sifətlərini mə-nimsəyərək kamilləşmək, ilahi iradəyə uyğunlaşmaq başlıca yer tutduğu kimi, ananın da xarakter və dav-ranışında bu cəhət əsasdır. O, çox çətin bir məqamla –

oğlunun qatilini bağışlamaq və ona sığınacaq ver-məklə sınağa çəkilsə də, ilahi iradədən uzaq düşmür.

İkinci fəslin ikinci bölməsi “Qadın azadlığı problemi və qadın qəhrəmanlar” adlanır. Bu bölmədə H.Cavidin ailə-məişət mövzusunda yaratdığı “Maral”,

“Uçurum” və “Afət” əsərləri tədqiqata cəlb edilmişdir.

Şairin ailə və məişət mövzusunda yazılan “Maral”, “Uçurum” və “Afət” faciələri öz məzmunları və

daşıdıqları ideya yükü ilə bir-biriləri ilə üzvi surətdə

bağlı olan bir silsilə təsiri bağışlayır, elə buna görə də

bu əsərlər ardıcıl tədqiqata cəlb edilmiş, hər bir obraza diqqət yetirilmişdir. Bədii qəhrəman ənənəsində

onlardan başlanan yeniliklər və

Qadın! Ey sevgili, şəfqətli mələk!

Bu qədər səbrü-təhəmmül nə demək?

O lətafət, o nəcabətlə sana

Bu əsarət, bu həqarət nə rəva!?

Sən nəsin?.. Kəndini bil, zəfi bıraq!

Həp nəsibinmi sənin sillə-dayaq?!

– deyən Cavid romantizmində qadın azadlığı prob-leminin necə böyük önəm daşıdığı müəyyənləşdiril-mişdir.

Elmi işimin üçüncü fəsli “H.Cavidin romantik qəhrəmanları inqilab və müharibə kontekstində” adlanır. “İnqilabın qəhrəmanların taleyi ilə açılan fəlsəfi mahiyyəti” adlı birinci bölmədə H.Cavidin inqilaba münasibəti araşdırılmışdır.

Sovet dövründə H.Cavid yaradıcılığına, xüsusilə

də inqilabi mövzuda yazdığı əsərlərinə obyektiv ger-çəklikdən kənar münasibət bəslənilmişdir. Bu qəbildən olan tənqidçiləri iki qrupa bölmək olar; birincisi, vəzifə hərisləri, “ölüm qədər zəhərli” həyatda yaşamağı üstün tutanlar, Cavidi proletar inqilabının mahiyyətini anlamamaqda günahlandıranlar, ikincisi isə

H.Cavidi sevənlər, qorumaq üçün, yaşatmaq üçün sü-ni şəkildə Cavid yaradıcılığında Sovet ideologiyasını təbliğ edən, onu alqışlayan ünsürlər taparaq Cavidin də bu dövrün adamı olduğunu demək istəyənlər. Bu fəsildə Cavidin inqilab və müharibə kontekstində təqdim etdiyi qəhrəmanlar ədəbiyyatşünaslıqda rastlaşdığımız yanlış təhlillərlə polemikada tədqiq olunur.

XX əsrin əvvəllərindəki istər dünyadakı, istər Ru-siyadakı, istərsə də Azərbaycandakı inqilabi proseslə-ri diqqətlə izləyən Cavid inqilab mövzusuna da biganə qalmamış, dahiyanə fikirlərini “Şeyda”, “Knyaz”

pyesləri və “Azər” poeması ilə ortalığa qoymuşdur.

Yüksək siyasi təfəkkürə malik Cavid yaratdığı heç bir əsərdə tələskənliyə yol verməmiş, xeyli düşünüb-da-şındıqdan sonra ortalığa çıxarmışdır. Apardığımız tədqiqat göstərir ki, sovet tənqidçilərinin söylədikləri 15

“Cavid proletar inqilabının mahiyyətini anlamır” ki-mi fikirlər kökündən yanlışdır. Bu öz əksini istər xalqın zəhmətkeş təbəqəsinin ağır güzəranını, acınacaqlı vəziyyətini görərək müasir və aktual mövzuda qələmə aldığı “Şeyda” faciəsində, istərsə də proletar inqilabının qələbəsi nəticəsində bir sinif kimi əzilən, məhv olan “knyazlar” dünyasının faciəli həyatını əks etdirən “Knyaz” faciəsində daha qabarıq şəkildə gös-tərmişdir.

H.Cavidin romantikasının özünəməxsusluqlarından biri də onun bir mövzuya müxtəlif prizmalardan baxmasıdır. Ümumilikdə, inqilabi şair olmayan Cavid inqilabın təntənəsini alqışlasa da, məğlub olan sinfin də bəlalarını, problemlərini göstərməyi özünə borc bi-lərək “Knyaz” faciəsini yaratmışdır.

Üçüncü fəslin ikinci bölməsi “Müharibə; ideologiya və tarixi şəxsiyyət” adlanır. Bu bölmədə bəşəriyyətin ən böyük faciəsi olan müharibəyə Cavidin münasibəti, ideoloji görüşləri təhlil edilmişdir.

Dramaturq müharibə problemini, əsasən, “İblis”,

“Topal Teymur”, “Səyavuş”, “İblisin intiqamı” dram və faciələrində qaldırmaqla yanaşı, “Xəyyam”, “Peyğəmbər” dramları, “Azər” poeması və digər irili-xırdalı əsərlərində də bu mövzuya toxunmuşdur. Dövr, tarix baxımından bu mövzu Cavidin əsərlərində uzun bir müddəti əhatə edir. Dahi sənətkar bu mövzuya daxil etdiyi bütün əsərlərində müharibələri bəşəriyyətin fəlakətləri kimi qiymətləndirmiş, ona şər qüvvələrin törətdiyi bir faciə kimi baxmışdır. Bəşəriyyəti heçliyə sürükləyən bu problemi aradan götürmək üçün bütün insanların və böyük tarixi şəxsiyyətlərin şərdən 16