Kitabı oku: «İsa Muğanna yaradıcılığı İDEAL işığında», sayfa 2

qaçmışdır.

Nədənsə müəllif heç bir müsahibəsində, çıxışında son yazdığı povest və romanları “İdeal” silsi-ləsinə aid etməmişdir. Halbuki “İdeal” romanına ön sözü 2013-cü ildə yenidən işləmişdir ki, bu zaman həm “Türfə” romanı (müəllif povest adlandırır), həm də “Qırx kisə qızıl”, “İlan Dərəsi”, “Söz yarası” po-vestlərini həmin zaman yazıb yekunlaşdırmışdır.

Həmin bu adını çəkdiyimiz əsərlər də SafAğ elmi əsasları üzərində qurulmuş, “İdeal” romanında verilmiş tezis xarakterli fikirlərin izahı verilmişdir.

“Türfə” romanının yazılması tarixini müəllif öz əli ilə 2009-cu ilin fevral ayının 20-si qeyd edir. Bəzi müsahibələrində bu romanın çap olunmamasından gileylənsə də, nədənsə əsərinin çapına sanki özü də

tərəddüdlü idi. Hətta söhbətlərimizdə bu romana görə fanatiklər tərəfindən sui-qəsdə uğrayacağından

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

da qorxduğunu qeyd edirdi. Nizami Cəfərova inan-dığından və hörmət etdiyindən, onun “hələ vaxtı deyil” deməsi də müəllifin bir az geri çəkilməsinə

səbəb olmuşdur. “Türfə” romanı ilk dəfə 2015-ci ildə

ölümündən bir il sonra “Hədəf” nəşrləri tərəfindən mənim redaktorluğumla çap edilmişdir.12

Digər üç povesti “Qırx kisə qızıl”, “İlan Dərəsi və

ya Peyğəmbərin taleyi” və “Söz yarası” isə müxtəlif zamanlarda “Azərbaycan” jurnalında nəşr edildik-dən sonra üçü bir kitabda “İlan dərəsi” adı ilə 2013-cü ildə “Hədəf” nəşrləri tərəfindən çap olunmuşdur.

Müəllifin “İdeal”dan sonra bədii əsər adına beş

romanı: “Qəbiristan”, “GurÜn”, “İsahəq, Musahəq”,

“Cəhənnəm”, “Türfə”, üç povesti; “Qırx kisə qızıl”, 28

“İlan Dərəsi və ya Peyğəmbərin taleyi” və “Söz yarası”, bir səhifəlik “Mənim məhəbbətim” adlı simvolik romanı və bir də bir səhifəlik yarımçıq əlyazması oxuculara bəxş edilmişdir. Maraqlıdır ki, İsa Muğanna son və “Yarımçıq əlyazma”sı haqqında danışarkən deyirdi ki, “EySar deyir ki, təzə tsikl başlayacaqsan. Birinci əsərin böyük romandır. Amma nə məzmunu, nə də ideyası haqda heç nə demir… Amma deyir gözün açılsın sonra deyəcəm. Stolumun üstündə bir səhifəlik yazı var, hər səhər gedib o yazıya baxıram ki, görüm gözüm düzəlir, ya yox. Bu səhər baxdım gördüm ki, oxuya bilirəm az-az.” 27.03.2014.”13

27 mart tarixində onunla son görüşümüzdə

demişdi yuxarıda qeyd etdiyim fikirləri. Və 31 mart 12 İsa Muğanna, Türfə, Bakı: Hədəf nəşrləri, 2015, s 7.

13 İsa Muğanna, Türfə, Bakı: Hədəf nəşrləri, 2015, s 14.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

2014-cü il 1 aprel tarixinə keçən gecə dünyasını dəyişdi. Mistik bir hadisə isə burda baş verir – “Sirr qoxuyan kişi” taleyində. Yaradıclığının üçüncü dövrünü başlayacağını demişdi ona EySar… O, doğrudan da, yeni yaradıcılığa başladı, amma bu dünyadan çox-çox uzaqda…

Muğannanın müstəqillik dövrü ədəbiyyatımıza

gətirdiyi yeni üslub, yeni era, yeni məktəb təkcə

onun bədii əsərlərində deyil, publisistik yazılarında və müsahibələrində də davam edirdi.

Məhz bu səbəbdən araşdırmamızı İsa Muğan-

nanı, İsa Hüseynov yaradıcılığından tam ayrı bir şəkildə, əlaqə yaratmadan təhlil etməyi qarşımıza məq-29

səd qoyub romanları və povestləri üzərində işləməyi daha vacib sayır, gələcək yazılarımızda və monoq-rafiyada bu məsələləri geniş şəkildə araşdırmağı düşünürəm.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

30

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

I FƏSİL

31

Tarixilik və mistika dini-mifoloji aspektdə

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

32

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

1.1 İsa Muğanna romanlarında vahid din

konsepsiyası

Dinlərin və təriqətlərin yaranma səbəbləri

Bu gün dünyanı bürümüş müharibələr və çax-

naşmaların əksəriyyəti dini zəmində yaranan müna-

qişələrdən doğduğunu hamımız yaxşı bilirik. İnancsız bəşər ola bilməz. Mehmet Dikicinin dili ilə desək,

"din bir inancdır, lakin hər inanc bir din deyil".14 Fikrimizcə, bu inanclar bir ideologiya halına gəldikdə, dinə çevrildikdə böyük bir təhlükə mənbəyi olur.

Hələ ki, bu təhlükə mənbəyinin pultu bir qrup insa-33

nın, imperialistin, dövlətin, xüsusən şər qüvvələrin əlində ola, o zaman daha təhlükəlidir. Düzdür, bu pultun kütlənin öz əlində olması da, təhlükəlidir.

Lakin planlı şəkildə yaradılan ideologiyalar planlaş-dırıldığı üçün insanlığa daha böyük zərbə vurmağa qadirdir. Türkiyə yazıçısı Cemil Meriç dediyi kimi,

"həqiqət tərif edildikcə, təhrif edilir." Təhrif isə insa-lığı yanlış istiqamətlərə aparır. Əgər tarixə nəzər salsaq, insanların kürəsəl dini ayrı-seçkiliyinin hardasa səngidiyi bir vaxtda –erkən orta əsrlərdə dinda-xili münasibətlərin qızışdığını görərik. Bu, sonradan yaradılmış məzhəblər, təriqətlər əsasında özünü göstərdi. Maraqlıdır, əgər bütün dinləri insanlara tək Tanrı göndərmişdisə, tək Tanrının çoxdinli sistem yaratmaqda məqsəd nə idi? Belə çıxır ki, ya hər dini yaradan bir başqa Allahdır, ya da bir deyim olan 14 Mehmet Dikici. Türklerde İnanclar ve Din. Ankara: Akçağ, 2005, s 24.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

" yerdəki dinlərin Tanrıya heç bir aidiyyatı yoxdur. " Və ya tutalım ki, dinin dediyi kimi, dinləri Tanrı insanlara mərhələ-mərhələ göndərib, onları düzgün yola səs-ləyib. Onda belə çıxır ki, Aristotel kimi bir dahini görən dünyaya Xristianlıq və İslam kimi din gərək idimi? Lap gerçək kimi təqdim ediləni qəbul edib düşü-nək ki, İslam Tanrının insanlara göndərdiyi sonuncu dindir. Əgər belədirsə və dinlərin gəlişi sona çatmış-dısa-sonuncu din gəlmişdisə, elə sonuncu dinin içindən təriqətlərin yaranmasına nə ehtiyac var idi?

Məhz ona görə təriqətlər deyirik ki, bütün kitablı dinlər özündən sonra gələnləri ya ümumiyyətlə, din adlandırmır, ya da uydurma din adlandırır. Necə ki Xristianlığın yaradılışında Musəviliyin, İslamın ya-34

radılışında Musəvilik və Xristianlığın əlamətləri var, eləcə də, sonradan yaradılmasına cəhd edilən saxta dinlərin hamısı hansısa dinin təməlləri üzərində

qurulduğundan təriqətlər kimi meydana çıxmışdır.

Marks və Engels bu barədə yazırdılar: “İslam dininin ideya mənbələri iudaizm və xristianlıq, zərdüştlük, Qədim Şərq, xüsusilə ərəb mifologiyası olmuşdur”.15

İranlı alim Hüseyn Tövfiqiyə görə “Alimlərin nəzə-rincə, din cadugərlikdən, təbiətə pərəstişdən və müşriklik-dən tövhid və təkallahlılıq mərhələsinə çatmışdır”.16

Bu məqamda məqalənin gedişatında fikirlərimi-

zin daha aydın anlaşılması üçün diqqətinizə məhz üç böyük səmavi dinin rəsmi və qeyri-rəsmi təriqət və

məzhəblərini çatdırmaq istərdik:

15 Marks K. Və Engels F., Din haqqında, Bakı, 1965, s 99.

16 Hüseyn Töfviqi, Böyük dinlərlər tanışlıq, Bakı:Xəzər Universitesi nəşriyyatı, 2013, s 27.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

İslamda Sünnilikdə  Hənbəlilik, Hənəfilik,  Maliki-

lik, Mötəzililik, Mövlavilik,  Nurçuluq, Qadirilik,  Rü-

failik,  Sələfilik,  Şafeilik,  Şiəlikdə Babilik, Bəhailik, Bə-dailik, Bənanilik, Bəktaşilik, Carudilik, Cəfərilik,

Cənahilik, Dəruzilik, Haşimilik, Keysanilik, İmami-lik, İsmaililik, Kamililik, Mənsurilik, Mehdiyyə, Mü-favvizə, Muğabrilik, Nemətullahilik, Nəsriyyə, Nəza-rilik, Numanilik, Nüsayrilik, Qurabilik, Salihilik, Sə-

bailik, Süleymanilik, Ulyanilik, Vaqifilik,  Xətabilik, Yunusilik, Zərramilik, Zərrarilik, Zeydilik.

Xristianlıqda Adopsiyanizm, Albigeosler, An-toinizm, Arianizm, Barnabascilar, Benediktinler, Bo-gomilizm, Cizvitlik, Eukhitailer, Flagellanti, Fransis-35

kenler, Hieronymus, Karmalitler, Katarlar Mani-seizm, Markionculuk, Maruniler, Meczuplar, Moli-nosculuk, Montanosculuk, Mormonlar, Nasturiler, Paulusculuk, Pietizm, Presbiteryanizm, Prutenlik, Quakerler, Sabilik, Shakerler, Valdoculuk, Valenti-nizm.

Yəhudi-Musəvilikdəki təriqət və məzhəblər:

Ortodoks Yəhudilik, Modern  Ortodoks Yəhudilik,

Haredi Yəhudiliyi, Hasidik Yəhudilik, Yeniden Yapı-

lanmacı Yəhudilik, Humanist Yəhudilik.

Bu qədər dinin və ya təriqətin yaranma səbəbləri

insanı düşündürməyə bilmir. Fikrimizcə, bu gün dünya insanlarını yönləndirən bu fikir silahları müxtəlif səbəblərdən meydana çıxmış və inkişaf etmişdir.

Tədqiqatçıların dinləri təsnifi müxtəlif cürdür.

Bunlardan diqqət çəkən bölgülər aşağıdakı kimidir:

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

“1. İlk dinlər. Bəzilərinin dini inkişafının ilk addımı olaraq düşündükləri animizm, natürizm, totemizm, feti-şizm kimi sadəcə bir kult olaraq düşünülən nəzəriyyələr, ilk qəbilə dinləri (Nuer, Dinka dinlər )

2. Milli dinlər. Əsasən bir qurucusundan söz edilmə-yən, sadəcə bir millətə aid olan ənənələr çərçivəsindəki fəaliyyət göstərən dinlər (Yunan, Misir, Roman, Türk dinləri kimi)

3. Dünya dinləri: İslam, Xristianlıq, Müsəvilik kimi.17

Bu bölgüyə diqqət etsək və dinlərin bugünkü vəziyyətinə baxsaq, daha çox cəhalət və ayrıseçkiliyi dünya dinləri adlandırılan müəllifli dinlərdə görə

bilərik. Bugünkü bəşəri fəlakətlərin əsas baiskarı elə

məhz müəllifli dinlərdir desək, yanılmarıq.

36

Müəllifli dinlərin daxilindəki parçalanmaların təzahürü kimi Ərəstun Həbibbəyli Sufi cərəyanların yaranma səbələrini dörd amillə qeyd edir:

"1. Sufizm, xüsusilə islamın ilkin dövrlərində bu dinin yeni ərazilərə yayılmasına xidmət etmişdir.

2. Müsəlman dünyası daxilində baş verən siyasi hadisələrə əks-reaksiya.

3. İslamdan əvvəlki elmi dünyagörüşünün dinin imkan verdiyi çərçivədə əksi.

4. Ərəb işğalı hesabına vahid ümmətə çevrilən müsəlman dünyasında ayrı-ayrı milli-etnik, teoloji xüsusiyyət-lərin təzahürü".18

Prof. Dr. Neşet Çağatay və prof. Dr. İbrahim Agih Çubukçu “İslam məzhəbləri tarihi” kitabında 17 Mehmet Dikici. Türklerde İnanclar ve Din. Ankara: Akçağ, 2005, s 26.

18 Ərəstü Həbibəyli, Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası, Bakı: Elm və

Təhsil, 2011, s 166.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

da İslam dinindəki məzhəblərin yaranma səbəbinin dörd olduğu qənaətindədirlər: siyasət, İslam dövlətinin sərhədlərinin genişlənməsi, mənfəət, savadsız-lıq.19

Dinlərin və ya məzhəblərin yaranma səbələrini isə biz bu cür ümumiləşdirə bilərik:

1. Kamil insanın həqiqət axtarışı;

İnsanın dünyanı dərki yolundakı mübarizəsi

şəraitində inanclar sistemi formalaşmağa başladı. Bu inanclar zaman-zaman böyük kütlələri əhatə etdi və

beləcə, tayfa və qəbilələr bu inanc sisteminin gətirdiyi qaydalarla idarə edilməyə başlandı. Sonralar isə

həmin sistemin yetişdirdiyi sonrakı nəsil – kamil 37

insanlar inandıqları dinin naqisliyi qənaətinə gəldi və yeni ideya axtarışına çıxdı. Əldə olanın əsasında yeni və saf ideologiya yaratmağa cəhdlər etdi ki, sirli dünyanı olduğu kimi anlaya bilsin və yaşam tərzini qaydaya salsınlar.

Bu inanclar, dinlər sistemi seçilmiş, haqq uğrun-

da yola çıxan kamil insanların arzusu idi. Onlar inanclarının batininə endikcə təhriflərin, gizlədilmiş

sirlərin olduğu qənaətinə gəldilər, inandıqları dinin əsasları üzərində yeni konsepsiyalar irəli sürdülər, zaman-zaman haqq səslərini insanlara çatdırmağa başladılar və təşkilatlandılar. Onların tərəfdarları ço-xaldıqca bir din modeli yarandı…

19 Neşet Çağatay və İbrahim Agih Çubukçu, İslam məzhəbləri tarihi, Ankara Universiteti Basımevi, 1985, s 10-11.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

2. Zamanın yaratdığı dinlər və ya dinlərin zamanla ayaqlaşdırılması;

İnsan şüurunun, elm-texnikanın inkişafı nəticəsində dəyişən dünyaya uyğunlaşdırılmış dini yaşam tərzi yaratmaq arzusu. Bu gün istər din xadimləri, istərsə də hər hansı bir dinə mənsub olan insan təqdim olunan dini olduğu kimi yaşaya bilmir. Çünki insan ruhu çərçivə sevmir və azaddır daima, lap Tanrısı kimi. Biz tarixdən, bədii əsərlərdən də görürük ki, dinlərin qoyduğu qadağaları ilk pozan elə din keşikçilərinin özləri olmuşlar. Belə halda ortalığa digərlərindən daha geniş düşünməyi bacaran dahilər çıxmış, zaman və şəraitə uyğun olaraq özünün başa düşdüyü dini dünyagörüşü sistemə salmışdır. Bu 38

fikirlərlə razılaşanlar onun ətrafına toplaşandan sonra isə artıq bir cəmiyyət yaranmış və bu idelogiyaya inanıb onu geniş kütlələrə yayanlar meydana çıxmışdır. Bu isə artıq dinləri, təriqətləri meydana gətir-mişdir. Və beləcə, parçalanmağa və savaşmağa başlamışdır insan. Mövlanə Cəlaləddinin dediyi kimi,

"təriqət qanlı yoldur. Orda can vermək də hər adamın bacardığı iş deyil. Əldən düşənə qədər savaşmış, zəiflər məğlub olmuşdur. Amma ideyaları məğlub olmamış, insanlar öz ideyalarını bəzən heç kimə aç-madan onu yaşamışdır." Əslində din də bir yaşam tərzidir. Hər kəsin özünəməxsus yaşam tərzi düzgün ola bilmədiyi üçün ideologiyaların nəzarəti altında da yaşam tərzi çərçivəyə salınmağa cəhd edilmişdir.

Bu isə heç bir zaman azad insanı qane edə bilməzdi.

Dininə sadiq bir insan birdən oxuyur ki, sən örtün-

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

məlisən və ya gündə bir neçə dəfə ibadət etməlisən, əgər örtünməsən və ya ibadətlərini yerinə yetirmə-sən bu dini olduğu kimi yaşamırsan, əsl mömin hesab edilmirsən. Və ya Sibirin soyuq dağlarında sərt şaxtadan qorunan kimsə yağlı yemək üçün donuz ətinə müraciət edir və yaşadığı dinə xəyanət etmiş

olur və s. Bu cür hallar bütün dinlərdə mövcuddur.

Bu gün ən mömin müsəlman belə rəsm çəkdirir. Bu

isə islamın qaydalarına ziddir. Deməli, dinə yeni yanaşma lazımdır və belə olan halda, həmin dövrün üləmaları başlayırlar ayələrə günün tələbi çərçivəsin-dən baxmağa. Və beləcə, yeni dinlər, təriqətlər yaranır.

39

3. Layihələndirilmiş dinlər;

İnsanın inam hissinin qalib gələ bilməyəcəyi güc

yoxdur. Tibbin, psixologiyanın da əldə etdiyi nəticələr onu göstərir ki, insan inansa hər şeyə qadirdir.

Hətta el arasında səslənən "qara daşa inansan, şəfa taparsan" fikri də bunun sübutudur.

Türklərin eramızdan əvvəl yaratdığı imperiyala-

rın əsas gücü də elm sahibi, insanları inandıraraq arxasınca apara bilən liderlərin varlığı idi. "Türklər və

Hindular bütün dinləri insanlığa miras buraxdılar. Onlar təkcə bir yerdə oturub Tanrıya tapınma yolları icad etmə-dilər. İnsanın etiqadları bütün insanlığın ruhlarının ən dərinlərində yaşayar. Bədənlərimizin, ruhlarımızın, drva-nışlarımızın və ağıllarımızın bir üzvü kimidir. Əslində

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

onlar bizim öz bədənlərimiz, ruhlarımız, darvanışlarımız və ağıllarımızdır".20

Türk təfəkküründə inancın güclü olduğu dövr

türk dünyaya hakim olub, inanc sistemi dağıldıqda və ya zəiflədiyi təqdirdə türk də gücünü itirib. Bununla əlaqədar Cəlal Bəydili yazır ki, "Tarix boyu da-ğınıqmış kimi bir təəssürat oyadacaq qədər geniş coğrafi məkanda yayılan türk etnosu ayrı ayrı dinlərlə, dini inanış

sistemləri ilə təmasda olmuşdur. Türk düşüncəsinə bud-dizmin, manixeizmin, xristianlığın və ya islamın hansı ölçüdə təsir göstərdiyini söyləmək çətindir. Lakin həmin təsir nə dərəcədə olursa-olsun, türk etnik-mədəni ənənəsinə və onun da bünövrəsində dayanan dini-mifoloji düşüncə sisteminin təməlinə əsla onu sarsıdacaq dərəcədə to-40

xuna bilməmişdir. Ona görə ki, türk etnik mədəni ənənəsi öz təbii halıyla yaşayan sistem kimi olduqca stabil və mü-hafizəkar deyiləcək qədər dayanıqlıdır". 21

Bunun fərqinə ilk olaraq Avropalılar vardı. Tür-

kün ideologiyasından yararlanaraq yeni konsept yaratdı və ona siyasətdə güc gəlməyə başladı. Bu o qədər ciddi məsələyə çevrildi ki, dünyanın əbədiy-yətə qədər idarə edilməsi arzusu müxtəlif qrupları birləşdirdi və bu gün də haqqında danışılan gizlin güclərə çevrildilər. Beləcə müxtəlif inanclardan yararlanaraq onları təqib edərək yeni və əsaslı konsep-tual dinlər yaratdılar. Bunlar zaman-zaman bir-birini əvəzləməyə başladı. Fikirlər köhnəldikcə yeni din 20 Gene D.Matlock. Ey Dünya İnsanları Hepiniz Türksünüz, İstanbul: Topkapı, 2012, s 17.

21 Cəlal Bəydili. Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və Funksiya. Bakı: Mütərcim, 2007, s 17.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

yaratmaq zərurəti yarandı. Bu zərurətdən bir-birinin demək olar ki, təkmilləşdirilmiş variantları, kitablı dinlər meydana gəldi və bu dini ideologiyanın əsirinə çevrilmiş insanları isə idarə etmək daha asan, da-ha sadə oldu. Çünki mayasında bir qorxu, bir təlatüm vardı. Beləcə gizli güclər dinlərin ideyasına söykənən dövlətlər yaradıb bu layihəni davam etdirir-dilər. Mükəmməl layihələr əsasında yaradılan dinlər (və ya təriqətlər) yüksək nəticələr əldə etdi. Amma bu layihə sahibləri unutdular ki, insan öz-özlüyündə

inkişaf edən bir mexanizmdir. Və bu konsepsiyanı həzm etdikdən sonra düşünməyə başlayacaq. Əlbəttə ki, düşündü də. Amma layihə sahibləri peyğəm-41

bərlər institutu yaratdıqları kimi yeni modeldə ke-şişlər, imamlar da hazırladılar. Diqqət etsək görərik ki, dünyanın iki böyük dini İslam və Xristianlıq arasındakı çəkişmələrin bitməyə doğru getdiyi erkən orta əsrdə hər iki dinin daxilində parçalanmalar başladı və bu parçalanmalar dərinləşdirildikcə dərinləşdirildi.

Təriqət başçılarının güclənməsi üçün hər şeyi etdilər (Bu hər şeyi edən gizlin güclərin milli mənsu-biyyəti yoxdur, məncə. Onlar da çox yaxşı bilirlər ki, dünya insanları vahid kökdəndir). Və bir neçə əsrdə

insanları bir-birinə qırdıraraq var-dövlət topladılar, yaradılışın əsl sirrini axtarmağa vaxt qazandılar. İnsanlar yenə özlərini dərk yolunun işığını görəndə isə

artıq milli kimlik məsələsi ortaya atıldı və böyük xə-yalların qızışdırılması mexanizmi işlənildi. Bu gün də dünya insanını qorxu idarə edən masonları, xaş-

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

xaşiləri, sələfi, Əl-qaidə, İŞİD (İraq Şam İslam dövləti) kimi qruplaşmalar var. Və bəşəriyyətin qan gö-lündə üzməsinə səbəb dini düşüncə sisteminin fərq-liliyidir. Əgər bu fikri qəbul etməyənlər varsa, Yaponiya modelinə diqqət etsinlər. Çünki yaponların dini dünya görüş sistemində ərəb, türk xalqlarındakı ki-mi ciddi parçalanmalar yoxdur. Və insanlar bir-birini düşüncəsinə görə qırmır. Bir-birinə düşüncə siste-minə görə düşmən kəsilmir. Lakin hansı ölkələrdə

dini-dünyagörüş sistemi rəngarəngdirsə, hətta bu rəngarənglik bir sistemin içində özünü göstərirsə, insanlar arasında bir o qədər də bölünmə və təfriqə-çilik var.

42

İsa Muğanna yaradıcılığında dinə yeni baxış

Bütün bu yuxarıda göstərilənləri və geniş girişi təsadüfi vermədik. Çünki bunların köməkliyi ilə

Azərbaycan ədəbiyyatının, o cümlədən Azərbaycan modernsit ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi,

milli magik realizmin yaradıcısı İsa Muğanna (Hüseynov) (1928-2014) həqiqətini açmağa çalışacağıq.

Belə ki, müəllifin "İdeal"dan sonrakı yaradıcılığı ilə

tanış olanlar da, olmayanlar da Muğannanın nə demək istədiyini düşünür: Doğrudan da, Muğanna sirli gerçək, magik realizm nümunəsi "İdeal" və onun işığında yazılan "Cəhənnəm", "GurÜn", "Qəbiristanlıq", "İsahəq, Musahəq", "İlan dərəsi", “Türfə” kimi əsərləri ilə nə demək istəyirdi? Bu sualın cavabını

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

monoqrafiya boyunca verməyə çalışsaq da, Azərbaycan ədəbiyyatının böyük dramaturqu Hüseyn

Cavidin "Şeyx Sənan" faciəsində haqq aşiqi Dərvişin sözləri ilə öncədən də vermək olar:

Şəriətdən, təriqətdən kənarəm,

Həqiqət istərəm, yalnız həqiqət!

Yetər artıq şəriət, ya təriqət.

Qulaq verməm bən əsla bir xitabə,

Pərəstiş eyləməm hiç bir kitabə!

Əvət, Quran, Zəbur, İncilü Tevrat

Birər röya bütün əlvahi-aləm,

Birər əfsanə, cənnət, ya cəhənnəm.22

İsa Muğanna türk millətçisi idimi, ateist idimi, 43

deist idimi? O İsapərəst idimi? Onu sarsıntı keçirən və başına hava gələn bir insan hesab edə bilərikmi?

O peyğəmbərlik iddiasınamı düşmüşdü? O sahib-zaman arzusunda idimi? Bütün bu suallar İsa Muğanna yaradıcılığı ilə yaxından uzaqdan əlaqəsi olan hamının beynindən ya keçib, ya da keçməkdədir.

Bəziləri isə öz mövqeyindən çıxış edərək cavabını verib və bu yaradıcılığa ya aşiq olub, ya da xülya adlandıraraq uzaq olmağa çalışıb. İsa Hüseynovu "primitiv təfəkkür" sahibi hesab edib Muğannaya çevrilən yazıçı həqiqətən də kim idi? Hansı ilahi və ya qeyri-ilahi qüvvə idi onu ətrafındakılardan fərqli düşünməyə vadar edən? Verilmiş və təsdiq gözləyən sualların hamısının birmənalı cavabı, məncə, Muğanna idi. Bəşər övladını bütün sirli oyunlardan saflaş-22 Hüseyn Cavid. Seçilmiş əsərləri II cild “Şeyx Sənan” pyesi. Bakı: Elm, 2007, s 172.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

dırmaq üçün özünü təhlükəyə atan bir insan fədaisi idi Muğanna. Təhrif insan deyə-deyə insan beynini ləkədən yumaq üçün çalışan bir filosof idi. O "İdeal"–

dan sonrakı bütün yaradıcılığında təhrif dini – İslamı rədd etdi. Amma peyğəmbərləri rədd etmədi. Peyğəmbərlərin zamanında da, ondan sonra da müqəd-

dəs kitablara edilən əlavələri rədd etdi. Amma yenə

də yaradanı, peyğəmbərləri rədd etmədi. Sadəcə onlara yeni ad verdi. Öz inandığı, insanlığın hiyləsi ilə

ləkələnməmiş SAF adları. Əgər Muğanna yaradıcılığına təqdim edilmiş OdƏr dilinin ağırlığına baxmadan ideyasına, məzmununa, ünvanlanan mesaja diq-

qət etsək, görərik ki, Muğanna həqiqəti Tanrı və

onun oğulları konsepsiyası üzərində qurub. Kamil 44

insanı tanrı – yaradıcının oğlu hesab edib.Və bəşər övladını tam görmək istəyib. İsa Muğannaya görə

Bağ Atanın – Tanrının oğulları kimlər idi?

" İnsanı insana, Yer planetini kainata bağlayan Bağ Ata adlanır. Təkdir, lailahəilləllahdır. Dörd oğlu var: Birincisi ƏsƏlMəndir ki, mənası – mənim yaradan oğlum deməkdir. (Ərəbcə tərcüməsi Süleyman peyğəmbərdir).

İkinci oğlu ÜnEydir (təhrifi “Nuh” “Hoydos”).

Üçüncü oğlu EvƏrimdir (Evimin İşığı deməkdir. Ərəbcə təhrifi İbrahim peyğəmbərdir. Biz də belə deyirik. Xaçpə-rəstlər isə Avraam deyir).

Dördüncü oğlu EySardır (“Ey”– uca deməkdir. Sar –

(Çar) hökmdar deməkdir).

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

EySar – Uca Hökmdar deməkdir. ƏlAğ (Allah) ərəblərin təhrif etdikləridir. …İndi Yer (EyƏr) planetini idarə edən ƏlAğ EySardır".23

Təəssüflər olsun ki, magik realizmin ədəbiyyatı-

mızdakı yaradıcısının simvolikasını anlamayan, dərin qatlara enməyi bacarmayanlar bu şərti adlara ilişib qalır və əsas mənadan uzaqlaşırlar. Professor Tahirə Məmməd İsa Muğannanın bəşəriyyətə təqdim etdiyi bu rəmzi dil haqqında danışarkən yazır: "Muğanna rəmzlərlə bir Dil açmağa çalışır – rəmz, işarə

hesab etdiklərini söz-söz aydınlatmaq istəyir, “təhrif” hesab etdiklərini ilkin şəklinə döndərir və bu zaman yaratdığı bədii model və oxucunu qarşılaş-45

dırdığı yazıçı gerçəyi ilə yozulması gərəkən ikinci bir sistem ortaya qoyur. Bu poetik sistem özlüyündə bir

“quş dili”dir. “Quş dili” Tanrı ilə insan arasında gizli ünsiyyət dilidir; o dili öyrəndikcə Tanrıya, yoxdan vara doğru yol gedirsən".24

Beləcə, vahid Allah, vahid insan, vahid din arzu-

sunda olan SafAğ – ən təmiz adamı dərk edə bilmir.

Muğannanın insanlara çatdırmaq istədiyi yeganə və

əsas fikir Tanrı birdirsə, onun dini də, dili də bir olmalıdır. Hüseyn Cavid də bunu " Din bir olsaydı yer üzündə əgər, Daha məsud olurdu cinsi bəşər" 25, –

deyə ifadə edirdi.

"İdeal" əsərində dinlərin dünyanı ilahi ədalətə

yox, münaqişəyə, düşmənçiliyə sövq etdiyini vurğu-23 Şəmil Sadiq, Odərlər romanı. Bakı: Hədəf nəşrləri, 2013, s 88.

24 Ölümdən sonrakı həyat, Məqalələr toplusu, Bakı: Hədəf nəşrləri, 2014, s 55.

25 Hüseyn Cavid. Seçilmiş əsərləri II cild. “Şeyx Sənan” pyesi. Bakı: Elm. s 255.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

layır: – "Dəhşətdir axı, ay əmi! "Allah" – qardaş kimi!..

Dünənəcən, bu günəcən yad bilirdim mən "İsus"u –

"İsa"nı..

– Yad? Necə yəni "yad?!" Düşün! Dindi sənə yad!

Dinin yaratdığı əfsanələrdi!"26

Bütün peyğəmbərlərin bir ruhun daşıyıcısı olmaları fikrini ifadə edən Muğanna bununla insanlığın da qardaşlığını vurğulamaq istəmişdir. Bütün dinləri yaradan peyğəmbərlərin davamçıları şöhrət əsiri olmamışdan öncə bu iddiada olmuşlar. Bütün yaradılmışlar eynidir deyib, insanlıq deyərək hakimiyyət, imperiya quran peyğəmbərlərin sonrakı davamçıları təkəbbür və kibrdən insanların onlarla eyni düşünmədiyini Allahı tanımadıqları kimi qiymət-46

lənidirib qılıncdan keçirmiş və ideyaları istədikləri kimi dəyişdirmişlər.

Əsərin başqa bir yerində isə "Oxuma o tərcümələri. Nizami yox dərəcəsindədi o zər cildlərin içində.

"Xəmsə"də, yenə deyirəm "Allah" yoxdur. "Peyğəmbər"

var.

"Xəmsə"nin köynəyini cırıb atacam: "İslam" adla-nanı da, "Xristianlıq", "Büdpərəstlik" adlananları da cırıb atacam! Mifləri, əfsanələri məhv edəcəm!" 27

Bəli, maskalar nə qədər qəşəng görünsə də, yenə

maska olaraq qalır və insan onun altındakı həqiqəti görmək arzusu ilə yaşayır. İnsanın dini – milli köynəyini soyundursan altında saf insan var. İnsan ruhu var: tərbiyəli, tərbiyəsiz. O insanın ruhunun tərbiyəsi 26 İsa Muğanna, İdeal, Bakı: Hədəf nəşrləri, 2013, s 551.

27 Yenə orda, s 551.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

ilə məşğul olmanın nəticəsidir ki, mənfi və müsbət olur, aqil və cahil olur, vicdanlı və vicdansız olur.

İstər kilsədə, istər sinaqoqda, istər məbəddə, istərsə

də məsciddə olub ən mömin insan kimi görünsün, bircə dəfə Cavidin "İblis" pyesindəki Elxanın ədalət sınağından keçirildikdə onun varlığı olduğu kimi ya ayaqlar altına töküləcək, ya da göylərə uçacaq ki, toxunulmasın.

İsa Muğannanın konsepsiyasını özündə daşıyan

birinci nümunəyə diqqət edək. Əlbəttə ki, Allahın –

Bağ Atanın oğulları kimi təqdim edilənlər İsa Muğannanın icadı deyil. Dördü də dinlərin müqəddəs bir insan kimi təqdim etdiyi peyğəmbərlərdir. Mu-47

ğanna onları bir olan Allahın oğlu kimi təqdim edir.

Bu isə insanları qardaşlığa, birliyə səsləməkdir.

Matthev J.Slick "Tanrının oğlu ola bilməzmi?"

məqaləsində müsəlmanların Tanrının oğlu ifadəsinə

yanaşmasını izah edərkən yazır: Bəzi müəslamanlara görə "Tanrı oğlu" termini bir növ uşaq doğan, tanrıça arvadı olan bir Tanrı fikrini ağıllarına gətirməkdir.

Xristianlar bu "Tanrı oğlu" ifadəsini İsaya aid etdiklərində müsəlmanlar anında Xristianların Tanrının Tanrıça arvadı ilə birlikdə bir cinsi əlaqəyə girdiyini ifadə etdiklərini zənn edib Xristianların Tanrıya layiq olmayan bir əməlini qəbul etmirlər.28

Tamamilə doğru yanaşmadır. İsa Muğanna da

Tanrının oğlu dedikdə, heç də onun hansısa bir arvadı olduğunu demək istəməmişdir. " İnsanı insana, 28Şəmil Sadiq, "İsa Muğanna Həqiqəti Hüseyn Cavid İşığında", 525.az (07.07.14)

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

Yer planetini kainata bağlayan Bağ Ata adlanır. Təkdir, lailahəilləllahdır" deyirdi İsa Muğanna. Bu ifadəni isə

bütün dini kitablar deyirlər. Allahın oğlu ifadəsi simvolikasının batininə enən orta əsrlər Hürufi şairi İmadəddin Nəsimi isə "Ənəlhəq" deyirdi. Və bu "ənəlhəq"

– "mənəm allah" və "allah məndədir" deyən Nəsimi

"Allahın oğlu İsadır" – deyən xristianlardan daha cəsarətli addım atmışdır. Bu insanın tanrısına olan sevgisi və humanizmindən irəli gəlir. Əlbəttə ki, yaradan yaratdıqlarına öz nurunu, öz ruhunu qatmışdır. Dinlərin Allahın yerdəki elçisi, sözçüsü kimi təqdim etdiyi qutsal Tanrının oğlu demək isə heç bir qəbahətli iş

deyil. Məgər hər bir insan yaratdığı əsərinə məcazi mənada öz övladı demirmi? Tanrının yaratdığı mükəm-48

məl insan da onun övladı hesab edilməlidir. Məcazi mənada peyğəmbərləri Tanrının oğlanları hesab etmək isə dinə heç bir ziddiyyət təşkil etmir. Əksinə dinin mövqeyini təsdiqləyir. İsa Muğanna da Tanrının oğulları deyərək təqdim etdiyi peyğəmbərlərə ilahi qüvvə kimi baxır, onları və onların ideologiyalarını məkirli insanların bulaşdırdığı çirkabdan təmizləyib, saflaşdırıb öz dərk etdiyi kimi bəşəriyyətə təqdim edir.

Bu təqdimatda modern yanaşma var. Bu modern yanaşma insan oğlunun yaşadığı bu böyük dünyada qansız, müharibəsiz, hiyləsiz, Nizaminin, Nəiminin, Nəsiminin, Cavidin axtarışında olduğu kamil insan modelini xatırladır.

İsa Muğanna bütün əsərlərində demək olar ki, bə-

şəriyyətin qəbul etdiyi peyğəmbərlərə hörmətlə yanaşır və adını çəkib öz yozumunu verir. Hətta bəzi din alimlərinin söylədiyi "bütün peyğəmbərlər bir nəsildəndir"

fikrini bədii yolla ifadə edir deyə bilərik. "İdeal" əsə-

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

rində Bağ Atanın nəslindən danışanda "Ulu Bağ ƏsƏlmənin (Süleymanın) sonrakı parçalanmağı lap müsibətdir"

deyir. Və bu parçalanmadan Zərdüşt peyğəmbərin –

SarOdƏsin (Mənası Yaradan həqiqət sarı hökmdarı) yarandığı qənaətinə gəlir . Başqa bir məqamda da Musa peyğəmbəri BağSar adlandırır və "Necə təsəvvür edəsən ki, "Süleyman"nan, "Musa" eyni adamdır? "Süleyman" – padşah,

"Musa" – çoban, bu lap dəhşətdir" 29.

Əslində Muğannanın bu idealı bir növ də peyğəmbərlərin çirkaba bulaşmış dünyanı qurtarmaq arzusu ilə ac-yalavac yola çıxmaları zamanı başla-mışdır. Seçilmişlərin vəzifəsinin də önəmli olmadığını diqqətə çatdıran ustad yazıçı Süleyman peyğəmbərin hökmdarlığı ilə, Musa Peyğəmbərin çoban ol-49

masını qarşı-qarşıya qoyur və vəzifənin, mənsəbin ziyaya, aydınlığa heç bir maneçilik olmadığını vurğulayır. “Həzrəti Məhəmməd öz özünə səslənirmiş

kimi: Əlbəttə, elə bir peyğəmbər yoxdur ki, çobanlıq etməsin”.30 Məhəmməd peyğəmbərin də həyatında çobanlıq və hökmdarlıq birləşmişdir.

"GurÜn" əsərində müəllifin dilindən verilən şərhdə yazılır: ""Mehdi" və sair rütbələr – adlar Sahib Zaman EySara, həm də EySarın "GurÜn"nü yazan BağHəmOda aiddir. Odur ki, EySarın özü ilə birlikdə

BağHəmOdu da Sahib-Zaman sayır".31

Bu mətndən aydın görünür ki, Muğanna Mə-

həmməd peyğəmbəri də, İsa peyğəmbəri də zamanın

sahibi hesab edir. Bu gün şiələrin zühurunu gözlə-29 İsa Muğanna, İdeal, Bakı: Hədəf nəşrləri, 2013, s 543.

30 Con Adeyr, Lider. Bakı:Yənbu, 2014, s 35.

31 İsa Muğanna, GurÜn, Bakı: Hədəf nəşrləri. 2013, s 49.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

diyi, dünyanın hökmdarı hesab etdikləri Sahib-zamana da hörmət edir. Onların ideallarını, başlat-dıqları yolları bir-birindən fərqləndirmir. Bu mövqeni biz sonuncu din olan İslamda da görürük. Bütün mənbələr də Məhəmməd peyğəmbərin İsanı qəbul etdiyini, onun yolunu davam etdirdiyini yazır. Deməli, Muğanna bədii təfəkkürdən çıxış edərək keçilmiş tarixi öz yozumlarında ifadə edir. İnsanlıq haqqı və ədaləti daima axtardığı üçün bütün dinlərdə haqq sahibinin, tanrı elçisinin bir gün yer üzünə yenə

qayıdacağı inancı var. Xristianlar İsanın, müsəlmanlar imam Sahib-Zamanın, Buddistlər Buddanın, onlardan daha qədim olan türklər Gök Tanrı dinində

Tanrı Xaqanın oğlunun qayıdacağını gözləyirlər.

50

"GurÜn" əsərindən digər bir məqama diqqət edək: SafAğ alimləri deyir: "Quranın bətni var. O

bətnin də bətni var. Cəmi altı bətn var. Həqiqət yeddinci bətnddədir." Ərəb Xəlifəsi Müstədbillah deyib: "Altı bətn varsa, həqiqət necə yeddincidə ola bilər?! Alimlərimiz deyiblər: "Yeddinci bətn Xəlifənin seyfindəki "GurÜn"–