Kitabı oku: «İsa Muğanna yaradıcılığı İDEAL işığında», sayfa 3

dədir, onun da üstünə qan tökülüb, oxunmur!"32

Bu nümunədən aydındır ki, İsa Muğanna bütün

dini kitablar kimi Quranın da bugünkü varinatının tam olmadığı qənaətindədir. Bu qənaətə isə İsa Muğanna geniş mütailəsinin sayəsində gəlmişdir.

Çünki dini kitabların təhrif olunduğu qənaətində

olan bir çox alimlər var ki, fundamental əsərlərlə

çıxış ediblər.

32 İsa Muğanna, GurÜn, Bakı: Hədəf nəşrləri. 2013 s 47.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

Nümunələri gətirməzdən öncə diqqətə çatdır-

maq istədiyimiz xüsusi bir məsələ də var. Yuxarıda İsa Muğanna ilə bağlı bir neçə sual vermişdik ki, əsər boyunca onların cavabını təqdim etməyə çalışaq. Bir sualı da bura əlavə etmək istəyirəm ki, fikrimizi düzgün istiqamətdə yönəldə bilək. İsa Muğanna təhrif din deyərkən niyə məhz daha çox İslamın üzərində dayanırdı, bütün nümunələri Qurandan verirdi? Və oxucu bizim gətirdiyimiz nümunələri gördükdə ağlından keçirə bilər ki, bütün dünya İncilin müxtəlif variantlarının olduğu qənaətinə

gəldiyi təqdirdə Quranın dəyişdirilib, dəyişdirilmə-diyi fikrini niyə müzakirə edir və ya nümunələr 51

gətiririk. Bizcə, İsa Muğanna məhz islamla bağlı fikirləri ona görə daha çox qabardırdı ki, o bu cəmiyyəti daha yaxşı tanıyırdı. Bu cəmiyyətin problemlərini daha yaxşı bilirdi. Başqa dinə mənsub olan insanlardan fərqli olaraq, ayrıseçkilik, bir-birinə düşmən kəsilmə müsəlmanlarda daha qabarıqdır. Digər

bir prizmadan baxsaq, islamı qəbul edən millətlərin xristian və yəhudilər tərəfindən yönləndirilməsinin ağrılı olduğunu görərik. Bunu isə böyük yazıçı görməyə bilməzdi. O, daima vurğulayırdı ki, dünya Vatikandan yönləndirilir. Bizim təhlilimiz isə İsa Muğanna konsepsiyaları üzərində qurulduğu üçün nümunələri də bu istiqamətdə gətirməyi lazım bilirik. Digər bir tərəfdən də “Quran” nazil olduqdan sonra digər dinlər öz qüvvəsini itirmiş, sonuncu din İslamdır.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

Dini kitabların insanlara təqdim edilən variantları niyə təhrifə uğramışdır? Və ya niyə bir qism insan bu kitabların Saf Tanrı kitabı olmadığı qənaətinə

gəlib? Tutalım ki, lap bu dini kitabların tanrı kitabı olmadığını sübut etdilər, onda nə baş verər? Sualların cavabı, əlbəttə ki, birmənalı deyil. Lakin şəriətin fövqündə və üstündə olanların bu cür iddialarla çıxış

etmələri tamamilə təbii haldır. Çünki dini kitabların tövsiyə etdiklərindən üstdə və Yaradanın və yaradılışın dərki yolunda olanlar Tanrı və onun elçilərini bəsit düşüncə sahibi kimi görmək istəmirlər. Onlar da təsəvvürlərində yeni romantik Tanrı modeli yaradıb ona tapınmaq və ona inanmaq istəyirlər. İdeal Tanrı, ideal cəmiyyət. İdeal cəmiyyət arzusunda olan 52

istənilən mütəfəkkir təqdim olunan və cılızlaşan tanrını qəbul etmək istəmir. İsa Muğanna həqiqəti də

bu idi. O, bütov dünya, bütov Tanrı, bütov ideologiya görmək arzusunda idi. Bunu müəllifin son bir səhifəlik romanı ətraflı ifadə edir. Sanki İsa Muğanna

"İdeal" romanından başlamış konsepsiyasını təqdim edəcəyimiz bu yarım səhifəlik yazısı ilə bitirdi və

onu dərk etmək yolunda çətinlik çəkən insanlara nə

demək istədiyini, mücadiləsinin nədən ibarət olduğunu vurğulamaq istədi. İsa Muğanna yaradıcılığının manifesti, bəyannaməsi olan bu yarım səhifəlik yazı ilə bəşəri sevdiyini, dünyanı sevdiyini və bunları yaradanı sevdiyini uca səslə elan etdi. Dini, milli ayrıseçkilik qoymadan, təriqətlərə bölmədən sevdi və kainatın bir həqiqətdən ibarət olduğunu elan etdi: TANRI, İNSAN, SÖZ həqiqəti idi bu VAHİD həqiqət. Yazını burda bitirir və sonunu İsa Muğannanın son

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

əlyazması olan, özünün bir səhifəlik roman adlandırdığı "Mənim məhəbbətim" romanından bir neçə

cümlə ilə bitirirəm: "Məhəmməd

peyğəmbərə,

Həzrət

Əliyə, imamlara – EyMənlərə məhəbbətim heç bir məhəbbətlə

müqayisə oluna bilməz. Vətənim Muğan düzündən sürülmüş Muğannalara – BağÜnlərə məhəbbətim heç bir məhəbbətlə müqayisə oluna bilməz. Muğannalara məhəbbətim kamilliyə doğru gedən Yer bəşəriyyətinə məhəbbətdir. Yer bəşəriyyətinə məhəbbətim kainatın planetlərində yaşayan nəhəng OdƏr bəşəriyyətinə məhəbbətdir. OdƏr bəşəriyyətinə

məhəbbətim Günəşin daxilindəki “Yadro” planetinin sahibinə məhəbbətdir. OdƏrcə Ey – uca deməkdir, Əs – yaradan deməkdir. EyƏsÜn – uca yaradan Ün deməkdir. …Bağ Ataya məhəbbətim heç bir məhəbbətlə müqayisə oluna bilməz.

53

Bağ Atanın birinci oğlu Süleyman peyğəmbərə – “Solomona”

məhəbbətim, Bağ Atanın ikinci oğlu Nuh peyğəmbərə məhəbbətim, Bağ Atanın üçüncü oğlu İbrahim peyğəmbərə –

“Arrama” məhəbbətim, Bağ Atanın dördüncü oğlu İsa peyğəmbərə “Yisusa” məhəbbətim heç bir məhəbbətlə müqayisə

oluna bilməz. Ağ – SafAğ (ən təmiz) insan və SafAğ elmi deməkdir. ƏlAğın ərəbcə təhrifi “Allahdır” EySar ƏlAğa məhəbbətim heç bir məhəbbətlə əvəz oluna bilməz. EySara məhəbbətim sənətə məhəbbətdir. Sənətimə məhəbbətim Sözə –

ƏsÜzə məhəbbətdir. Üz həm də məna deməkdir. Sözə –

məhəbbətim SafAğ elminə məhəbbətdir. SafAğ elminə məhəbbətim cəmi Bağlara məhəbbətdir. Bağ insanı insana, EyƏr bəşəriyyətini OdƏrlərinə bağlayan Bağ – Allah deməkdir. Bağlara məhəbbətim cəmi kamil insanlara məhəbbətdir".33

33 Ölümdən sonrakı həyat, Məqalələr toplusu, Bakı: Hədəf nəşrləri, 2014, s 12.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

1.2 İsa Muğannanın "Cəhənnəm" romanı dini-mifoloji kontekstdə

Bəşəriyyət yaradılandan və özünüdərk yolunu

tutandan bu günə bir çox elmlərin tədqiqat obyekti insan və onun yaradanı olmuşdur. İnsan kimdir, o, niyə yaradılıb? Öldükdən sonra həyat varmı? Tanrı necədir? Hardadır? – kimi suallar intellektual səviyyəsindən asılı olmayaraq, hər bir insanı zaman-zaman düşündürmüşdür. Bu düşüncələrlə əfsanələr, rəvayətlər, nağıllar, dastanlar yaradılmış, hadisələrə

müxtəlif yozumlarla yanaşılmışdır. Sonrakı dövrlərdə isə bədii əsərlərin mövzusu olmuşdur. Dantenin 54

"İlahi komediya", Hötenin "Faust", Bayronun "Qabil", Cavidin "İblis", Bulqakovun "Master və Marqarita"

əsərlərini bədii ədəbiyyatın insanın yaradılış sirri yolunda axtarışı hesab etmək olar.

Kitablı-kitabsız bütün dinlərdə dolayısı ilə də

olsa, ölümdən sonrakı həyat haqqında bir-birinə oxşar fikirlər var.

Qədim misirlilər insanın öldükdən sonra Ozirisin rəhbərliyi ilə məhkəməyə çıxarılacağı və günahsız olduğu təqdirdə Aru ilə – cənnətlə mükafat-landırılacağı və Tanrı Ranın gəmisinə mindirilib layiq olduğu məkana göndəriləcəyi, orada xoşbəxt bir həyat sürəcəyi və ya ulduz olacağı görüşünə inanırdılar.

Zərdüşt fəlsəfəsinə görə insan öldükdən sonra onun ruhu dördüncü gün axirətə gedər. Ahuramaz-da tərəfində sorğu-sual edilər. Sorğu bitdikdən sonra

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

Sinvat körpüsündən keçməsi tələb edilər. Körpüdən keçənlər kavusura-cənnətə, keçə bilməyənlər isə yalan və şər evi adlandırılan cəhənnəmə düşərlər.

Hinduizmdə isə ölümdən sonrakı həyatda Riq-

vedalarda qeyd edilən cənnət və cəhənnəmlə səsləşən mükafat və cəza yerləri var. Ölən insanlardan əməlisalehlərin ruhu Brahmaya qovuşar və orada əbədi qalar. Yaxşı insanlardan bir qisminin ruhları müvəqqəti olaraq Nandanaya göndərilir və burada gördükləri yaxşı işlər müqabilində mükafatlandırı-lırlar. Gördüyü əməllərə görə cəzalandırılanlar isə

cəhənnəm adlanan Naralokaya göndərilirlər. Orda isə qızmış qum üzərində yaşayır, murdar və qaynar 55

yeməklərlə qidalanırlar.

Qədim Yunan mifologiyasında ölənlərin ruhları Hermes tərəfindən Hades deyilən yerə yığılır. Hade-sin qapısında üç başlı it olan Kerberos durur. İçəriyə

girən əbədi olaraq orda qalar. Ruhlar sorğuya çəkilər və günahsızlar Elysium bağına aparılırlar. Cənnətliklər burada bütün nemətlərlə qarşılanar: onlar id-man edər, şahmat oynar, ata minər, musiqi dinlərlər.

Günahkarlar isə Tartarosa aparılıb əzaba düçar olarlar.

Xristianlıqda cənnət Tanrı ilə bərabər olmaq deməkdir. Onlar Tanrı tərəfindən hər gün dəyişdirilə-rək yenilənəcəkləri və qiyamət günü gəldikdə Adəmin günah işləməzdən öncə olduğu yerə gedəcəkləri inancındadırlar.

Tövratda cəhənnəm, cənnət anlayışı birbaşa ve-rilməsə də, dolayısı ilə ifadə edilir: "… kimi sonsuz

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

yaşama (cənnətə), kimi utanacağı və sonsuz murdar-lığa göndəriləcək."

İslamda isə cənnət ölümdən sonrakı həyat, müqəddəs sayılan məkana verilən addır. Müsəlmanlar qiyamət gününə qədər məzarda qalacaq. Sonra isə

bu həyatda arzuladıqları, amma əldə edə bilmədik-ləri hər nemətə sahib olub əbədi xoş güzəran keçi-rəcəklər. Cəhənnəm isə əbədi atəşdə yanmaq, qır qazanında qaynadılmaq, susuzluqdan yanmaqdır.

Cəhənnəmliklərə də cənnətliklər kimi, ölümdən sonrakı həyat əbədidir, lakin onlar sadəcə əzab çəkəcəklər.

Türk inanc sistemində cənnət "uçmaq", cəhənnəm "damu" deyə ifadə edilir. Yaxşı insanlar ölüm-56

dən sonra Uçmağa (ocmaha, uçmaha) gedir. Onları orda mükafat olaraq gözəl təbiət və bol nemətlər gözləyir. İnancın təməlində ruhun bədəni tərk edərkən "uçan quş" cildinə girməsini ifadə edən qədim türk inancları da durur. Damu – cəhənnəm isə öldükdən sonra günahlıların ruhunun göndəriləcəyi yerdir. Orda onları Tam xan qarşılayacaq və odla cəzalandıracaqdır.34

Mifoloji və dini fikri geniş şəkildə zəbt etmiş

ölümdən sonrakı həyat bütün bəşər övladı kimi İsa Muğannanı da düşündürmüş, yaradıcılığının ikinci dönəmini demək olar ki, bu mövzuya həsr etmişdir.

Bu baxımdan "Cəhənnəm" romanı xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

34 Celal Beydili, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. İstanbul: Yurt Yayınevi, 2005, s 1.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

İsa Muğannanın "Cəhənnəm" romanı müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızın dəyərli əsərlərindən olduğu qədər ədəbiyyatşünaslığımız üçün də maraqlıdır.

Şərq və Qərb mifologiyasına, dini qaynaq və təlim-lərə bələd olan müəllifin təsvir etdiyi cəhənnəmdə

mifoloji qatlar və dinlərin fəlsəfəsi özünəməxsus bir yozumla təqdim edilmişdir. Ədəbiyyatımızda cəhənnəm və cənnət motivləri "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında, Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Mirzə Fətəli Axundzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əsərlərində işlənsə də, "Cəhənnəm" romanında müasir romanın tələbləri və sufi fəlsəfəsinin aspektləri baxımından maraqlı konsepsiya qoyulmuşdur. Bu kon-57

sepsiya işıq gəmiləri ilə Ağa-Aya gələn Səməd Əmirlinin, Sərvinazın, Musanın, Qumralın saflaşmış ruhlarını Bünyad bəyi qarşılayır, ona cəhənnəm əzabını cənnət kimi görülən yerdə verirlər. Romandan belə

məlum olur ki, yolayrıcından alınaraq Aya aparılan cinayətkar (Maraqlıdır ki, cinayətkarın günahları milli zəmində, siyasi məqsədlərlə törətdiyi cinayət-lərdir). saflaşdırılma mərhələsinə təqdim edilir. Am-ma Bünyadın günahları o qədər böyükdür ki, sorğu-

sual mərhələsində ona sözün gücü ilə cəhənnəm göstərilir və saflaşmasının mümkün olmadığı məlum olur. Və beləcə, Bünyad bəyin ruhu Tanrının dərga-hına getmir, o, yerdə işığı çıxmadan çürüyür.

Əsərdə modernist romana xas olan "keçmişə qar-şı indiki zamanın daha üstün tutulması" metodu tam şəkildə əks olunub. Hadisələr gah bu dünyada, gah axirətdə, gah da yüzilliklər öncəsində baş verir.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

"İdeal" romanından sonra İsa Muğannanın möv-zusunun artıq yerdən yox, Göylə Yerin vəhdətindən alındığını görmək o qədər çətin deyil. Qulu Ağsəsin təbirincə desək, "İsa Hüseynovun bütün yazdıqlarının mayası yerdən, torpaqdan götürülüb. Yəqin elə

ona görə biz İsa müəllimi sevir və təqdir eləyirik.

Çünki biz yer adamlarıyıq, boyumuz torpaqdan olsa-olsa onca qarış yuxarıdı. Muğannaya (özü demiş) bütün yazdırılanların mayası isə Göydən, Tanrıdan tu-tulub"35

Azərbaycan nəsrinə yeni bir yozum, ədəbi baxış,

üslub gətirən yazıçının "Cəhənnəm" əsəri bədii estetik zövq, poetika baxımdan çox maraqlı əsərdir. İlk olaraq əsərin adı adamın diqqətini çəkir. "İdeal" ro-58

manı ilə tanış olanlar bu sərlövhədən bir çox istiqamətlərə yönəlir və əsəri oxumaq üçün tələsir. Bu, yazıçının ustalıqla seçdiyi priyomdur. Çünki bir çoxları İsa Muğannanın dini dünyagörüşünün nə olduğunu tam dəqiqləşdirə bilməyib. Hələ də İsa Muğannanın heç bir dinə inanmadığını düşünənlər bu ifadəni oxuyan kimi "deyəsən, İsa Muğanna nəsə fikrini dəyişib" deyə düşüncəyə qapılır, bunu dərk etmək üçün həvəslə oxumağa başlayırlar. Yazıçının marağı üçün ən önəmli priyom, ilk növbədə, oxucunu öz aurasına salmaqdır. Bunu da "Cəhənnəm" romanında layiqincə bacarıb. Əsərin ilk səhifəsində "Cəhənnəm deyilən, doğrudan da, varmı, ya yoxdur? Ömrü

onsuz da işgəncələr içində keçən insanı bir daha, özü 35 Qulu Ağsəs, "İsa Hüseynov və Muğanna", news.lent.az/news/3358, (11.02.2016)

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

də daima əzaba salmaq hansı vicdansız yaradıcıya lazım olub?" kimi cümlə ilə başlamaq intellektual oxucunun diqqətini cəlb etmək üçün ən yaxşı moti-vasiyadır. Bunu oxuyan və bəşəriyyətin halına bələd olan oxucu əsəri acgözlüklə qarşılayır. Əgər bu ifadəni oxuyan dindar oxucudursa, onun da diqqətini çəkir. Lakin həmin oxucu bəsirət gözünü bağlayıbsa, həyata yalnız bir pəncərədən baxırsa, o zaman əsər də, müəllif də elə həmin andan onun üçün bitmişdir.

Ona görə də İsa Muğanna yaradıcılığı oxucusundan

mütaliəli olmağı, şərq və qərb fəlsəfəsini, tarixini yaxşı bilməyi, siyasi prosesləri analiz etmə bacarığını tələb edir.

59

Əsərin ilk səhifəsində yaradılan bədii ziddiyyət oxucuda çaşqınlıq yaradır. Çünki verilmiş iki cümlə-lik fikirdən sonra əminliklə "Var cəhənnəm", – deyir.

Bu ifadə o qədər inandırıcı səslənir ki, cəhənnəmin varlığına şübhə qalmır. Üstəlik müəllif ənənəsinə

sadiq qalaraq burda da öz dilindən danışır və hadisələri şahidlik yolu ilə izah edir.

Bu dünyadan sonra başqa bir dünyanın olduğu-

nu mifik düşüncə də, bütün dinlər də söyləməkdə-dir.

Və beləcə, oxucusuna "fantastikasız fantastika"

deyə-deyə gərgin, düşündürücü, beyni şoka salan fikirlərlə bir həzz yaşadır. Oxucu kitabı əlindən yerə

qoyduğu zaman ağlından ilk keçən bu olur: görəsən, bunlar doğru ola bilərmi? Bu isə yazıçının məqsədinə çatması, ideyasına inandırması deməkdir.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

"İsa Muğannaya görə, dünyanı dəyişdirən təhrif sözlərdir. Qoca Şərqin böyük müdriki Konfutsi deyirdi ki, sözlər (adlar) mənasını dəyişəndə insan azad-lığını itirir".36

Bəli, Muğannaya görə dünyanı dəyişdirən təhrif-

lərdir və o, bir ömür bu təhrif sözləri yaratdığı yeni bir düşüncə sisteminin dili ilə izah etməyə və ya çevirməyə çalışıb Lakin "Cəhənnəm" əsərində müəllif sözlərin yox, uzun illərdən bəri insan şüuruna yeridilmiş "Cəhənnəm"in mahiyyətinin təhrifini sanki oxucusuna həzm etdirir. Oxucusuna cəhənnəm əzabı verməkdən belə çəkinmədən. Nizami Cəfərov İsa Muğannanın təhrif anlayışına bu cür qiymət verir: Yaradıcılığının ikinci dövründə İsa Muğanna 60

üsyankar bir ehtirasla elan etdi ki, dünya təhrif olunub! Və cəsarətlə deyə bilərəm ki, bu "təhrif (təhrif olunma)" məfhumu Azərbaycan yazıçısının dünya ədəbi bədii təfəkkürü miqyasına qalxan (dünya ədəbiyyatını zənginləşdirən) böyük kəşflərindən biridir.

Əsərin qəhrəmanı, "çekist", satqın, iblisin qulluq-çusu Bünyad bəyə verilən cəhənnəm əzabı, onun yandırılaraq saflaşdırılması oxucunun nəfəsini kəsir, o həyəcanı qəhrəmanla birgə yaşayır.

İsa Muğanna "İdeal" əsərində oda olan münasibətini bəyan etmiş, onu "həqiqət" adlandırmışdır.

Türk mifologiyasına diqqət etsək, oda münasibət İslam dinindən və şərq fəlsəfəsindən tamamilə fərqlidir. Qədim türk xaqanlarının yanına gələn elçilərin odun arasından keçirilməsi və ya tullandırılması 36 Rüstəm Kamal, İsa Muğanna: Ün və İşıq məqamı. (525.az. 14.10.13)

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

saflaşma əlaməti idi. Od qədim türklərə görə ocağın (ev, ailə) ruhunu özündə ehtiva edirdi. Şamanizmə

görə də hər kəs öz odunun, yəni ocağının ruhunu qorumalı idi. Odu sönmək, ruhun ölümü demək idi.

İsa Muğannaya görə təhrif ayələr, təhrif fikirlər odun mahiyyətini dəyişib.

Cəhənnəmə "Quran"da və hədislərdə münasibət demək olar ki, eynidir. "Ayələrimizi inkar edənləri oda (Cəhənnəmə) atacağıq. Onların dəriləri bişdikcə, əzabı (həmişə) dadsınlar deyə, o dəriləri başqası ilə

əvəz edəcəyik".37

Əbu Hüreyrə rəvayət edirdi ki, o, peyğəmbərin belə dediyini eşidib: "Adəm oğullarının yandırdığı 61

od, cəhənnəm odunun yetmişdə biri qədərdir" (Bu-xarı, Müslim).

Bir dəfə Kab Ömər ibn əl-Xəttaba deyib: "Əgər Cəhənnəmin qapıları bu dünyaya heç olmasa ökü-zün burnunun dəliyi qədər şərqdə açılsaydı, qərbdə-ki adamın beyni qaynayıb tökülərdi".

Peyğəmbər (s.ə.v.) həmçinin deyib: – "Cəhənnəmin Odunu o ağ olana kimi min il qalayıblar, sonra qırmızı olana kimi daha min il və sonra qara olana kimi daha min il yandırmışlar. O, zülmət gecə

kimi qaradır" (ət-Tirmizi, İbn Macə).

Uca Allah deyib: "Günah qazananlara günahları qədər cəza verilər. Onları zillət basar (bürüyər).

Onları Allahdan (Allahın əzabından) heç kəs qurtara bilməz. Onların üzü sanki gecənin zülmət parçaları 37 Ziya Bünyadov, Vasim Məmmədəliyev. “Qurani Kərim” Bakı, 1997, s 56.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

ilə örtülmüşdür. Onlar cəhənnəmlikdirlər, özləri də

orada əbədi qalacaqlar!"38

Həqiqətən, insan Cəhənnəm odunu təsəvvür edə

bilmir, amma hər şeyi udmağa hazır olan bu dünyanın oduna baxmaq kifayət edər. Buna görə də

mömin əcdadlarımız ona baxdıqda Allahdan qorxu hissi keçiriblər. Uca Allah deyib: – "Bəs (yaş ağacdan) yandırdığınız oda nə deyirsiniz? Onun ağacını yaradan sizsiniz, yoxsa biz?! Biz onu (sizi cəhənnəm odu ilə qorxutmaqdan ötrü) ibrət dərsi və səhrada olan müsafirlərin faydalanması üçün yaratdıq.39

Özünü dini alim elan edən Harun Yəhya isə

cəhənnəm xofunu bir az da artıraraq belə izah edir: Cəhənnəm… Allahın “Qahhar” (qəhredici), “Cabbar”

62

(istədiyini zorla etdirən), “Müntəqim” (intiqam alan) kimi adlarının sonsuza qədər təcəlli edəcəyi bu yer insana hər tərəfdən acı vermək üçün xüsusi bir yara-dılışla yaradılmışdır. Quran ayələrində cəhənnəm yaşayan bir canlı kimi təsvir edilir. Bu canlı inkar-çılara qarşı qəzəb, nifrət, hirs və istəklə doludur. Yaradıldığı gündən bəri səbirsizliklə Yaradıcısını inkar edən kafirlərdən intiqam almağı gözləyir. Ayələrdən məlum olduğunа görə, cəhənnəm insana dəlicəsinə

susamışdır. Kafirlərə olan nifrətinə görə çılğına dön-müşdür. Yalançıları gördüyü zaman qəzəbinin şid-dətindən parçalanacaq kimi olur. Bu atəşin yaradılı-şının tək məqsədi vardır – qəhredici bir əzab vermək.

38 Ziya Bünyadov, Vasim Məmmədəliyev. “Qurani Kərim” Bakı, 1997, s 27.

39 Yenə orda, s 71-73

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

O da vəzifəsini yerinə yetirəcək, acıların ən böyüyü-nü verəcəkdir.

Göründüyü kimi, cəhənnəm və cənnət anlayış-

larının yozumları dini xadimlərin şərhində bir-birinə

çox yaxın və ya eynidir. Bu isə din xofu altında insanların idarəçiliyinin həmişə əldə saxlanılmasına xidmət edir. Hikmət Babaoğlunun bu mövzudakı yanaşması maraqlıdır: "Dinin elmi və obyektiv əsas-larda öyrənilməməsi isə dindən başqa məqsədlər üçün istifadə etmək istəyən ayrı-ayrı siyasi-ideoloji mərkəzlərin fəaliyyətini asanlaşdırır. Elə buradan da missionerlik məsələsi ortaya çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, missioner anlayışı latın dilindəki "missio"

63

sözündən götürülüb, mənası "vəzifə", "səlahiyyət"

deməkdir. Bu və ya digər cəmiyyətdə və ya dövlət içərisində öz maraqlarını təmin etmək üçün fəaliyyət göstərən ayrı-ayrı ideoloji və siyasi mərkəzlər məhz fərdlərin dinə bu həssas münasibətindən yararlanaraq onlardan ibarət özünəməxsus sosial baza forma-laşdırır. "Din xadimlərinin bu yanaşmalarını dərk edən və dərk etmə yolunda Nəimi, Nəsimi yolunu seçən insanların həqiqi dinin – elmin nə olduğu yöndəki araşdırmaları təbii və doğrudur. Türkiyə

Cümhuriyyətinin qurucusu Atatürk də bir növ gü-nümüzə gəlib çatan İslamın formasını və mahiyyəti-ni dəyişdiyi qənaətində idi: "Müsəlmanlıq əslində ən geniş mənası ilə modern bir dindir. Ərəblər onu öz qavramlarına görə anlamış və tətbiq etmişlər."

Haqqında danışdığımız əsər də din əbası altında

gizlənən mövhumatı rədd edir və Tanrının, Yara-

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

dıcının – hər kəsdən uca olanın bunları edə bilməyəcəyi düşüncəsi qayəsini daşıyır. Çünki insan o dünyaya bizim bu gün daşıdığımız bədəni ilə getmir ən azından. Cismin məhv olduğunu görürük, amma

ruhun yox. Deməli, əgər axirət dünyası varsa belə, lap cəhənnəm və cənnət deyilən iki şöbəyə bölünüb-sə, onda insanın sadəcə işığı, ƏrAğı-ruhu gedəcək ora. Və əgər ruhu gedəcəksə o axirət deyilən məkana, deməli, ruhu yandırmaq mümkün deyil. Əlbəttə

ki, ruh bizim təsəvvür etdiyimiz kimidirsə.

Yunus Əmrənin söylədiyi ehtimal edilən "Cəhənnəmdə od yoxdur, hər kəs öz odunu bu dünyadan aparar" fikri demək olar ki, "Cəhənnəm" romanınının ideyasını ifadə edən ən tutarlı cümlədir. müəllif 64

özünü islam alimi hesab edən və min illərdir ki, insanları müxtəlif qorxulu macəralarla həqiqətdən uzaqlaşdıranların təhrif olduğunu vurğulamaq istəmişdir. Bu cür yanaşdıqda, İsa Muğannanın təhrif adlandırdığı dünyanın hələ də təhrif girdabında boğulduğunu görürük.

Əsər boyunca oxucu İsa Muğannanın cəhənnəm

anlayışı və mahiyyəti ilə tanış olur. Müəllifə görə, Quranda haqqında danışılan, təfsirlərdə izahı veril-məyə çalışılan cəhənnəm odu heç də təqdim edildiyi kimi deyil. Bizim başa düşdüyümüz kimi tonqal qalayıb insanları milyon dərəcə selsi istilik əldə edib odda yandırmaq sadəcə təhrifdir. Çünki ideal heç bir zaman materiya ola bilməz. İnsan sözdür, insan işıq-dır, insan vicdandır. Onu yandırsa, yandırsa vicdan əzabı yandırar. Yuxarıda deyilənlər isə sadəcə cahil

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

insanı qandırmaq, bəlkə də, başa salıb qorxutmaq üçün işə yaraya bilər.

– "Əksinə, bəy! OdÜn – həqiqət səsi cəhənnəmdə

cənnət yaradır. Qəbahətini eşitdikcə, öz hərəkətlərini qarşındaca gördükcə yavaş-yavaş yüngüllük hiss edəcəksən. Nədən olur o yüngüllük? Sadəcə qatı qanın yuyulur, canında qan dövriyyəsi normallaşır, hü-ceyrələri sağlamlaşdırır".40

Bu sözləri 113 yaşlı milli mənliyini satmış,

"çekist"lərə xidmət etmiş, bu xidməti yolunda öz sev-gililərini belə zorlamaqdan, əzab verməkdən, öz ca-susuna çevirməkdən yayınmayan, Cavidin "İblis"

əsərindəki iblis kimi dondan dona girən Bünyad 65

bəyə onun öz əlləri ilə boğub öldürdüyü keçmiş arvadı Sərvinaz deyir. Bu səhnə İblisin tapşırığı ilə

Arifin öz arvadı Xavəri öldürməsi ilə eynilik təşkil edir.

Müəllifə görə, cəhənnəm və ya cənnət olduğu tam məlum olmayan bu məkanda insanlar yanaraq saflaşır və yenidən yerə göndərilir. Bünyad bəyin etdikləri gözünün qarşısına gətirildikcə onun vicdanı sızlayırdı. – "İlahi, özün kömək ol mənə! Cənnətdi, cəhənnəmdi, nə möcüzədi bu?! Deyə hayqıran, vicdan əzabında yanıb qovrulan Bünyad bəyə Sərvinaz: – Biləcəksən, Bəy. Səbirlə, dəyanətlə dinlə

OdÜnü –həqiqət səsini! Biz odda yana-yana gözəl-ləşmişik burda. Sən də yanmalısan burda, Bəy!" –

deyir.

40 İsa Muğanna, Cəhənnəm, Bakı: Hədəf nəşrləri, 2013, s 5.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

Bu gün də daha çox qabardılan məsələ axirət dünyasının sadəcə iki yolu: cəhənnəm və cənnət olduğunu hamımız bilirik. Lakin misir mifologiyasında olduğu kimi, "Quran"da da bu yolun iki yox, üç olduğu qeyd edilir. "Məryəm" surəsinin 71-ci ayəsi fikrimizin isbatıdır: "Cənnətliklər cəhənnəm odunun içindən yanmadan, sağ-salamat keçəcək, cəhənnəmliklər isə ora düşüb əbədi əzaba məhkum olacaqlar. Bir qism insan da müəyyən müddət orada qalıb günahı təmizlənəcək, sonra cənnətə qayıdacaqdır".

Bu fikirlərdən görünür ki, İsa Muğanna din və

Allah tacirlərinin ədalətli deyib, amma əzazil kimi göstərdiyi Tanrını daha ədalətli təqdim edir. Hətta onun cəhənnəmi və cəhənnəm əzabı vicdan əzabı 66

olsa belə, "Quran"dakı kimi əbədi deyil. İnsanlara axirətdə də haqq və ədaləti göstərərək onları saflaş-dırır, yaratdığını eybəcərliklərdən xilas edir. Bu, İsa Muğanna düşüncəsinin təhrifsiz təqdim etdiyi dindir ki, mayasında humanizm var. İsa Muğanna təhrif de-yə car çəkdikdə, bəlkə də, "Məryəm" surəsinin 27-ci ayəsindəki kimi mətləbləri diqqətə çatdırmaq istəyir.

Çünki öldükdən sonrakı həyatın sadəcə iki tərəfini yox, üçüncü bir tərəfin də olduğunu görürük bu ayədən. İsa Muğanna yaradıcılığına dərindən diqqət yetirəndə görürük ki, onun yozumları ya birbaşa Qu-randakı müəyyən ayələrlə üst-üstə düşür və həmin fikirlərin möhkəmlənməsinə xidmət edir, ya da tamamilə əksinə gedərək yeni baxışla yanaşıb öz konsepsiyasını ortalığa qoyur. Amma çox önəmli məsələdir ki, Muğanna bütün bunları bədii əsərlərində və

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

ehtiyyatla təqdim edir. Əgər İsa Muğanna Ün eşidərək "İdeal" və ondan sonra yazdığı əsərləri tarixi araşdırma əsərləri kimi, açıq-açığına yeni düşüncə

sisteminin yaradıldığını elan edərək fəlsəfi kitablar kimi təqdim etsə idi, indi hər kəsin bu əsərlərə münasibət bildirməsi bir az asan olardı. Muğanna əsərlərini bədii əsər kimi təqdim etdi, amma bu fikirlərin qaynağı olduğuna inandı və inandırmağa çalışdı. Bu baxımdan türkiyəli araşdırmaçı alim Arif Təkin sanki İsa Muğannanın "din təhrifdir" fikrini tarixi faktlarla isbatlamağa çalışır və "Quranın Kökəni" əsərində gətirdiyi dəlillər insanı inandırmaya bilmir. Həmin kitabın müqədimməsində verilən aşağıdakı kiçik 67

parça sanki İsa Muğanna yaradıcılığının göstərmək istədiyi ideya idi. "Madam ki, İslam dini Allahdan gələn ən mükəmməl sistemdir, o halda ona bağlanan insanların hər baxımdan huzur içində və daha yaxşı yerlərdə olmaları lazım idi".41

Professor Tahirə Məmmədin "Muğannanın Ünü və “GurÜn”ü" məqaləsində təhrif anlayışına münasibəti də bu baxımdan çox maraqlıdır: "Gerçək bilik-lərimiz, qəbul etdiklərimizlə yanaşsaq bir çox məsə-lələrdə, xüsusən dinə aid təhrifləri düzəltmə cəhdin-də – ƏlAğ – Allah, BağOdMən – Məhəmməd, EySar-

İsa, GurÜn-Quran yozumlarında, onların muğ ka-hinləri ilə yan-yana qoyulmasında yazıçı ilə razılaş-maq çətindir. Ancaq əməlin və məqsədin gözəlliyi yazıçını adı çəkilən müqəddəslərin idealından uzaq-laşdırmır, əksinə, onların yolunu, izini davam etdi-41 Arif Tekin. Kuranın kökəni. Berfin yayınları, İstanbul: 2013, s 6.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

rən kimi qəbul edirik Muğannanı. Nəsimi, Yunus Əmrə, Seyid Əzim qədər onu da anlamağa çalışırıq və amalından, tənbehlərindən dərs alırıq".42

Akademik İsa Həbibbəyli İsa Muğannanın təq-

dim etdiyi konsepsiyaya obyektiv movqedən baxa-raq müəllifin təhrif deyə təqdim etdiyi dünyanın sadəcə İsa Muğannaya aid olduğunu qeyd edir:

"İdeal" romanı çap olunduqdan sonrakı şəxsi həyatı və yaradıcılığı göstərdi ki, İsa Hüseynov özünün bu əsərlərində inandığı və sanki hətta yaşadığı dünyanı təqdim etmişdir. "İdeal"da və sonrakı əsərlərində İsa Hüseynovun inanaraq formalaşdırdığı SafAğ

dünyası ədəbiyyat üçün utopiya kimi görünsə də, İsa Hüseynov üçün gerçəkliyin ifadəsidir. Əgər bu fəl-68

səfə "İdeal"la bitmiş olsaydı, onda SafAğ yolu İsa Hüseynovun yaradıcılığında keçici bir ovqat, yaxud keçid dövrü romanı kimi qəbul etmək olardı. Lakin yazıçının bundan sonra yazdığı "Qəbiristan", "Cəhənnəm" "GurÜn" "İsahəq, Müsahəq", "İlan dərəsi"

kimi əsərlərində "İdeal"-da təqdim olunan dünyanın da sistemləşdirdiyinin, dərinləşdirildiyinin şahidi olduqdan sonra bütün bunlara İsa Muğanna dünyası

kimi baxmaqdan başqa yol qalmır.43

Əsərdə maraqlı məqamlardan biri də Bünyadın

ətrafında gördüyü qızların-hurilərin (əslində bu hurilər onun yerdə zorladığı, aldatdığı qızlar idi) onu öpməsi səhnəsidir. Bu öpüşlərdən birindən sonra Klara ilə Bünyad bəy arasında belə bir dialoq olur: 42 Ölümdən sonrakı həyat, Məqalələr toplusu, Bakı: Hədəf nəşrləri, 2014, s 7.

43 Arif Tekin. Kuranın Kökeni. İstanbul: Berfin Yayınları,2013, s 6.

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

Əziz dostun Rahibin sevgilisi Klaranın öpüşü şirin-dimi?! OdÜnüm yandırırmı, bəy?! İrəli bax! Klaranı necə öldürdüyünü görürmü kor gözlərin?!

Bünyad bəy mızıldanıb:

– Qurtar bu oyunu! Qurtar! Qurtar, – dedi.

Sərvinaz eyni sakitliklə başını buladı:

– Mümkün deyil, bəy. Cəhənnəmdə hər günahın

min, milyon dəfə fəzada təkrar olunacaq ki, bətnin saflaşsın.

Əslində Bünyad bəy Klaranın vüsalına çatmaq

üçün kəmərini açmalı idi. O, buranı cənnət hesab edirdi. Çünki onun düşündüyü qır qazanından, qıl körpüsündən əsər-əlamət yox idi. Ətrafında gözəl 69

qızlar, bolluca yemək və şərab var idi. Və ona o qızlardan hansı ilə istəsə, yata biləcəyi söylənilmişdi.

Lakin onların öpüşü zəhərli söz, saflaşdırma iksiri idi. Yaranın üstünə tökülən kislota kimi. Əməlləri ona göstərildikcə, söyləndikcə o əriyir, yanır, qov-rulur və belə saflaşır. Cəhənnəmə verilən bu ədəbi yozum, əlbəttə ki, qədim türk təfəkküründən gəlir.

Çünki türklərin oda münasibəti bir çox xalqlardan daha fərqlidir. Onların odla saflaşma ənənələrinə biz həm şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində, həm də

yazılı ədəbiyyatımızda rast gələ bilirik. Koroğlu dastanında İşığın Qıratın qanadlarını yandırması Rövşə-nin etdiyi yanlışın nəticəsi idi. Və işıq Rövşənə bir dərs vermiş olur, səbr və dözümlü olmağa işarə edir.

"Əsli və Kərəm" dastanında millətin qoyduğu qadağaları pozmaq istəyən Kərəmin alışıb yanması da bir növ odun müqəddəsliyinə işarə idi. Hüseyn Cavid

İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında

yaradıcılığında "Siyavuş" pyesində xəyanətkar adamı müəyyənləşdirmək üçün odun üstündən keçmə

səhnəsi yaradılır. Südabənin şərinə düşmüş Siyavuş

da bunu təbii qəbul edir. Münəccim isə saflaşmanın sadəcə yanmaqla mümkün olduğunu deyir.

Əmr ediniz atəş yaxılsın həmən;

Keçsinlər üstündən, diqqət eyləriz,

Yanan suçlu olar, yanmayan təmiz.

Əsərin bir çox məqamında dünyanın xilasını, in-

sanlığın saflaşmasını elm və eşqdə görən müəllifin yanaşması sufizm təlimindən gələn motivdir.

"Şeyx Sənan" əsərində də Şeyx Sənan: "Kim ki eşq atəşi ilə oldu hədər, onu yandırmaz böylə atəş-lər" – deyərək atəşin müqəddəsliyinə işarə edir. Bü-70

tün bunlarla bərabər, yazıçının fantaziyası Odun məcaziliyini, Odun söz olduğunu və bu sözün bizim təsəvvür edə bilmədiyimiz qədər güclü olduğunu, mayasında həqiqət işığının gizləndiyini açmağa qadir olduğunu görürük.

Sərvinazın dilindən müəllif cəhənnəm haqqında-

kı düşüncələrini bu cür ifadə edir: – Güman eləyirsən ki, keyfə baxacaqsan? Ay yazıq, bədbəxt insan! Biz axı uzun-uzun illər bundan əvvəl gözəl qızları necə

heyvancasına zorladığını göstərəcəyik sənə! Özü də