Kitabı oku: «Парвоз ёки интуицияни кодлаш», sayfa 2
БИРЖА, ВАЛЮТА БИРЖАСИ ҲАҚИДА ФИКРИНГИЗ?
Биржа ва бозор ишларининг барча кўриниши савдо-сотиққа киради. Сиз пул ёки валюта сотасизми, хизмат турини сотасизми, товар сотасизми, интеллектуал маҳсулот сотасизми, умуман нима сотишингиздан қатъи назар, буларнинг ҳаммаси моддиятга киради. Ҳатто интеллектуал меҳнатингиз ҳам, китоб ёки сценарий ёзсангиз ҳам бу моддият ҳисобланади. Чунки сиз уни сотяпсиз. Аслида маънавий нарсани сотишнинг иложи йўқ. Масалан, гулни сота оласиз, ҳидни сотишнинг иложи йўқ. Ҳид ҳам гул билан қўшилиб кетаверади. Таъмни сотишнинг иложи йўқ! Таомни эса сотиш мумкин, тўғрими? Худди шундай, нима сотсангиз ҳам, юқорида биз айтган «личинка»ни тўйинтириш керак. Савдосотиқни кенгайтириб, яхшилаб тўйиниб, баргларни еб тезроқ «қурт»га айланиши керак. Бу «қурт»нинг «капалак»ка айланиш имкониятини тезлаштиради. Унинг ёмон томони йўқ. Бу нотўғри иш бўлмайди.
Дунёда ўзи ҳамма нарса олди-сотди жараёнига ўхшаб кетади. Нафас оламиз, яъни кислород олиб, карбонат ангидрид чиқарамиз, дарахтлар эса карбонат ангидридни ютади. Эвазига кислород ишлаб чиқарадилар. Биз шу важдан тирикмиз. Бу худди тўловни амалга оширгандек гап. Ниманидир эвазига нимадир бериш асли табиатдан олинган бир қонун. Агар тўлов бўлмаганида эди, балки ўзимизга берилган нарсаларнинг қадр-қимматини тушуна олмаган бўлар эдик. Тўловлар турлича – пул билан, нафас билан, умр билан, ҳаракатлар билан тўланадиган шаклда бўлади. Бу муҳим эмас. Шу тўловлар эвазига биз тирик турибмиз. Ҳаммамиз бир-биримизга хизмат қилаётганимиз учун, табиат муқим бир мужассам гармонияда турибди.
Ўзингизни қалтис ишлар билан шуғулланадиган соҳаларга яқинлаштирмасангиз бўлди. Чунки буни қонун қоралайди, тегишли тартибда жазога тортади. Бундай ишларга зинҳор яқинлашманг. Масалан: гиёҳванд моддалар ишлаб чиқариш ва сотиш, қурол-яроғ ишлаб чиқариш ва сотиш, қиморхона. Бу соҳаларни, ҳайриятки, қонун қаттиқ назоратга олади. Бу иллатлар одамзотни ҳалокатга олиб келади. Инсонларнинг оғирини енгил қиладиган ва унга эзгулик йўлида хизмат қиладиган соҳаларда фаол бўлиш, олға одимлаш керак!
Дунё учун ғам ема, Ҳақдин ўзгани дема. Киши молини ема, Сирот узра тутар-о.
Аҳмад Яссавий
Хусусий банк очишингиз ҳам мумкин. Чет элдами, шу ердами, қаерда бўлса ҳам. Бу судхўрликка кирмайди. Биринчидан, ҳаммаям банкир бўла олмайди. Катта-катта «қурт»лар, тез қимирлайдиган, қанотлари шаклланиб бўлган, парвозга тайёрланиб турган «капалак»лар орасида ҳам банкирлар бўлади. Булар катта банкирлар. Бу банкирлар «личинка» одамга, «уруғ» одамга ҳеч қачон пул бермайди! Чунки улар «қайтараман, қайтараман…» дегани билан иложсиз кишилардир. Чия – эндигина тухумни ёриб чиққан қушнинг боласи қандай қилиб қайтаради! ? У фақат ейишни билади, унга емиш бермасангиз, очидан ўлади. Шунинг учун у алдашга мажбур… «Бераман, қайтараман» дейди, еяверади. То ўзи ҳаракат қилиб, «қурт»га айланмагунча қайтаролмайди. Унга пул берган банкир эса пул олган одамнинг моҳиятини тушунмаяпти. «Мен унга пул бергандим, қайтармаяпти» деб хафа бўлиб юради. Бу «уруғ»дан, «личинка»дан хафа бўлиб нима қиласиз? У бу нарсаларни ҳали тушуниб етмаган. «Капалак» эса шу босқичлардан, поғоналардан ўтган. Моҳияти жиҳатидан «қурт» бир жойда туролмайдиган фаол, ишбилармон одамларга пул беради ва кези келганда қайтариб олади. Улар мажозий маънода «устларига пилла ўрайди», яъни ортиқча даромад қилади. Ҳам ейди, ҳам орттириб устига пилла ўрайди, қимматбаҳо шойи мато қилади. Ипакни сувга солиб, ивитиб, ажойиб мато яратишади. Бу «қурт»ларнинг бонуси, ортиқча даромади! Ўзидан орттириб яна сизга қайтаради. Бу асли сизга, ўзига, жамиятга қайтараётган даромади.
Қаранг, табиатнинг ўзи катта бир устоз бўлиб турибди бизга! «Дон» униб-ўсиши, майсага айланиши керак, кейин эса буғдой ёки маккажўхори поясига айланади. Шундагина битта уруғдан юзлаб, минглаб дон ҳосил бўлади. Бўлмаса олган пулини қайтара олмайди. Лекин онда-сонда «дон»ларга, «личинка»ларга ҳам ёрдам бериб туради. Шундоқ ёрдам берадики, қарз қилиб кредит бермайди. Агар фоизсиз кредит берсангиз ҳам, улар қайтаролмайди.
Сабаби, иложсиздирлар! Униб-ўсмаса, ривожланмаса, шаклланмаса, ўзини англаб етмаса қандай қилиб қайтарсин? Уни қайтаришнинг иложи йўқ. Шунинг учун алдаб юраверади. Оқибатда сиз уни ҳам алдамчи қилиб қўясиз, ҳам қийнаб қўясиз, ҳам ўзингизга зарар келтирасиз. Агар шуни тушунмасангиз, бутун умр «дон»дан хафа бўлиб юраверасиз.
Шунинг учун бундай тоифа одамларга сиз банкир бўлмасангизда, агар имкониятингиз бўлса, «қурт» бўлсангиз, ёрдам беринг. Яъни, берган нарсангизни эсингиздан чиқариб юборинг. Чунки у барибир бера олмайди. Тўй-маъракасига, бирон бир маросимига моддий томондан ёрдам керак бўлганида, қўлингиздан келганича қарашишингиз мумкин. Моддий томондан ёрдам беролмасангиз, ҳеч бўлмаса бошқа хизматларингиз билан ёрдам беринг. Агар бизнес қилиш учун маълум бир суммада пул сўраган бўлса, унга пул беришнинг кераги йўқ. Бу судхўрликка кириши мумкин. «Личинка» оғир кунларини ўтказиши керак. Қўшниси «қурт», лекин чала «қурт». «Капалак» бўлишни орзу қилмаган, «капалак»ни кўрмаган, эшитмаган «қурт». «Мен капалакман» деб юрган «қурт» у! Ҳали ривожланиш босқичида кетяпти, унинг нафақат пири комили, ҳатто устози ҳам йўқ. Устоз йўқ унга. У «мен шаклланиб бўлдим», деган кўр «қурт». Чунки у ночорларга пул беради-да, «Мана сенга 1000 сўм, менга бир ойдан кейин 1500 сўм қилиб қайтарасан», дейди. Бу энг ёмон судхўрлик бўлади.
Лекин ўша «қурт» босқичидаги ишбилармонлар «Мен Пилла ўрашим керак, дастгоҳ ўрнатяпман, иш ўрни очяпман, ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш билан шуғулланяпман, ёрдам бериб тура оласанми?» деб сўраганида, «Майли, мана сенга пул, фалон миқдорда фоиз берасан, маълум бир муддатгача ол», дейди. Бу ёрдам бўлади. Савоб бўлади. Бу судхўрликка кирмайди. Чунки шунинг орқасидан бу «пилла» ўраяпти, ортиқча даромадини бошқаларга беряпти. Ҳам ўзи фойда кўради, ҳам давлатга нафи тегади.
ЎН САККИЗ МИНГ ОЛАМ
Ўн саккиз минг олам дейилганда, фақатгина ўзга сайёраликлар яшайдиган бошқа планеталар тушунилмайди. Масалан, сув ости жонзотлари битта олам, қурт-қумурсқалар, ҳашаротлар яна бир олам, одамлар дунёси, ҳайвонлар дунёси кабилар бор. Улар ҳам турларга бўлинади. Вирус, микроблар ҳам бир олам, ўсимликлар бир олам, мана шу «олам»лар ўн саккиз мингта деган тушунчани беради. Биз инсонлар фақат эндигина бир неча мингтасини кашф қилдик, холос. Ҳали буларнинг ҳаммаси бор бўйича турибди. Бунинг тагида гап кўп. Агар «капалак» одам бўладиган бўлса, парвоз қиладиган одам бўлса, комил инсон бўладиган бўлса, бу жуда катта кашфиётларга йўлланма дегани. Мана шу бир оғиз сўз! Мисол учун микроскоп кашф қилинди ва биз микробларни, вирусларни катталаштириш ёрдамида кўзимиз билан кўра бошладик. Бўлмаса буни оддий кўз билан кўришнинг иложи йўқ. Бу билан яна бир олам кашф қилинди. Мана шунга ўхшаган кашфиётлар ҳали яна кашф қилинаверади.
Билсангиз, ўн саккиз минг оламнинг ҳали инсонларга номаълум жиҳатлари кўп. Баъзида батискафда океаннинг тагига тушиб, «ия, янги бир номаълум сувости ҳайвонни кўриб қолдик, бу ҳали фанда аниқланмаган жонзот, биринчи марта учратишимиз», деб қолишади. Ҳали ҳам ўша битта олам – сув ости оламининг янги қирраси очиляпти. Аммо бу ҳали бошқа бир олам очилди дегани эмас. Масалан, сув ости ўсимликлари ҳам яхлит бир олам. Унинг ҳам янги бир турини кашф қилсак, хурсанд бўлиб кетамиз.
Менимча, ҳали ўн саккиз минг оламдан ярминиям очганимиз йўқ. Бир неча ўнлаб, юзлаб кўринишларини очган бўлишимиз мумкин. Аммо ҳали бир неча мингтасига етганимиз йўқ. Ҳозирча ўзимиз яшаб турган сайёрадаги янги оламларни очиб бўлайлик, кейинчалик бизнинг галактикамиздан ташқаридаги галактикалардан ҳаётни қидирсак ва топсак не ажаб.
ОДАМ НАСЛИНИ ДАВОМ ЭТТИРУВЧИ ГЕНОФОНДЛАР ҚАЕРДАН ПАЙДО БЎЛГАН?
Ҳар қандай ёзув бизнинг тушунчамиздаги генофонд, аммо ҳақиқий эмас. Ҳақиқий генофонд бу – руҳ. Руҳни вужуд пайдо бўлмасидан олдин Оллоҳ яратиб қўйган.
Кўпчилик олимларнинг тушунчасидаги генофонд бу – шаклу шамойил, сирт, қобиқ тўплами. Улар буюм коллекционерларига ўхшашади. Ҳамма руҳ ҳақиқий генофонд бир ёшда бўлади. Неварангиз ҳам ёши кичкина бўлгани билан маълум бир вақтга етгач, ўзини катталардай тута бошлайди. Сиз «ия, ақли кириб қолибди-ку!» деб ҳайрон қоласиз. Руҳнинг ёши бир. Қалб шаклланади, ривожланади. Руҳнинг ёши бирдай туради ва у ҳам мустаҳкамланади. Туғилиш ёши ҳаммада бир хил, руҳ эса ўз навбатини кутиб туради. Сабабчи қилиб ота-онанинг оила қуришини келтириш мумкин. Ҳадисларда ёзилишича, ҳомила вужудига тўрт ойдан кейин руҳ киритилади. Вужудга кирган руҳ уруғга имконият беради. Қаранг, руҳ бўлгандаям макони «уруғ», «дон», «личинка»! У ҳали кейинги йўлларни, босқичларни босиб ўтиши керак. Моҳият инсоннинг чиройли кийиниб, атир-упа сепиб юргани билан ўлчанмайди. Чунки у ўзини англамаяпти. Фақат ейиш бор, ҳаракат йўқ. Олиш бору, бермоқ йўқ. Шундай бўлиши ҳам керак, «дон»нинг ўсиб-униши учун у фақат ейиши, олиши керак. У ўзи хоҳласаям бошқаларга ҳеч нима беролмайди. Донни экиб, «Қани энди, дон, мен сени экдим. Энди менга яна битта дон бер», десангиз берадими? Йўқ! У ўсиб-униб чиқиб, бир арпапоягами ё пистагами айланади. Ўзингиз ўйланг, битта кунгабоқарда қанча кўп писта доначалари бўлади? Энди у натижа берди. Бу унинг кейинги босқичларга ўтганини билдиради.
Генофонд ташкил қилишга кўп давлатлар уриниб кўришган. Хусусан, Америка, Германия, собиқ Иттифоқда махфий дастурлар қабул қилинган. Улар ўзларича пайванд қилиш йўли билан инсониятнинг олий навини олмоқчи бўлишган. Яқинда ўта махфий бир дастурни ойнаи жаҳондан кўриб, даҳшатдан ёқамни ушладим. Иттифоқ даврда олимлар терминаторлар яратишга муваффақ бўлишибди. Қудратли, енгилмас армия яратиш учун аскарларнинг қўл, оёқ суякларини олиб, ўрнига титандан ишланган скелетлар ўрнатишди. Олдинига улар қўллари, оёқлари билан ғишт, тош, ҳатто металл буюмларни ҳам уриб қийшайтириб юборишди. Ҳатто уларнинг бош миясидаги оғриқни сезиш зонасини махсус стерженлар билан «блокировка» қилиб, ишдан чиқаришди. Бундай аскарлар ўзларини ўтга-чўққа бемалол уришяпти. Қўрқув, оғриқ деган тушунчани ҳис қилишмас экан. Кўрсатувнинг давоми бундан-да даҳшатли. Дунёдан ўтиб кетган буюк шахсларнинг, яъни олим, бастакор, ёзувчи, ҳатто мўмиёланган етакчи жасадининг бош чаноғи олиниб, миясини текширишиб, уни бўлакларга бўлиб, даҳоликка тааллуқли жойини топдилар. Ундан озгинасини олиб, бошқа одамларнинг миясига пайванд қилиб кўришди. Аммо бу тажриба ижобий натижа бермади. Даҳолик пайванд қилинган одамларда, титан скелети ўрнатилган аскарларда даҳшатли хуружлар ва кома ҳолатига тушишлар бошланди. Шундан сўнг тажриба дарҳол тўхтатилди.
Тажрибани олиб борган хирург эса кексайган чоғида паркинсон хасталигига чалинди. Унинг ўзи бу воқеага шундай деб изоҳ берди: «Бу Яратганнинг ишига аралашганим, унинг яратганларини аслидан ўзгартиришга уринганим учун жазо бўлса керак».
Демак, шуни айтиш жоизки, ташқаридан инсонни ўзгартириб бўлмайди. Одам ўзи интилиб, фақат ўз меҳнати билангина комилликка эришиши мумкин: Руҳияти теран комил инсонларгина инсониятнинг ҳақиқий генофондини ташкил қилади.
ИНДИГО АУРАСИ – МОВИЙ РАНГ БОЛАЛАР
Болаларда туғилишдан сўнг тарбия босқичлари ўзгармайди. Лекин аста-секин «уруғлик» даври қисқариб боради. Бунга нима сабаб бўлиши мумкин?
Бизнинг олаётган тажрибаларимиз шуни кўрсатадики, қанчалик кўп «капалак»лар осмонда парвоз қилса, шунчалик кўп маълумотлар кейинги авлодга ўтади. Уларнинг биринчи босқичдан иккинчи босқичга трансформация қилиниши, айланиши, ўзгариши осонроқ бўлади. Шуни биз оддий тил билан айтганда индиго, вундеркинд, яъни иқтидорли болалар деймиз! Улар жуда тез компьютерга сингиб кетадилар, технологияларни яхши ўзлаштириб оладилар. Агар сиз ҳам ҳозирги даврда туғилганингизда ёки сиз туғилган пайтда шу маълумотлар, шу технологиялар бўлганида эди, сиз ҳам худди шундай бўлар эдингиз. Демоқчимизки, гап болаларда эмас, гап даврнинг ўзгаришида. Чунки илгариги вақтда компьютер бўлмаган, компьютер деган сўзнинг моҳиятини бировга тушунтириш мушкул бўлган. У замонда битта компьютер бутун бошли битта хонани эгаллаган. Бу маълумотларни ҳозирги замондаги кишилар тасаввур қилишлари жуда қийин. Оддийгина ҳисоблаш машинасининг биринчи нусхаси битта катга хонага жо бўлган. Кейингилари телевизор катталигида бўлган. Биринчи чиққан компьютер ҳақида юқорида айтиб ўтдик. Эндиликда бу технологиялар фаннинг илгарилаши сабабли, кафт катталигида бўлиб, чўнтагингизга бемалол жойлашяпти. Техника, технология илдам ривожланиб боряпти. Мана шу илмлар бизга ота-онадан, кутубхоналардан, бошқа информацион майдонлардан ўтади.
Яна 50-100 йилдан кейин туғиладиган келажак болалари янада фаоллашиб, жуда тез ривожланадилар. Бунинг бир қийин томони ҳам бор. Агар шундай давом этаверса, фақат моддий тарафлама ёки фақат онг билан дунёни англаш бир томонламаликка олиб келиши мумкин. Агар икки томонлама тараққий этадиган давр келиб, инсонлар баркамолликка эришса, ўша иккита йўл, яъни моддий ва маънавий йўл бориб-бориб қўшилиб кетади. Ана шу даврда ривожланиш жуда тезлашади. Алоҳида бўлганида ҳам баъзи қийинчиликлар бўлади. Барибир болалардаги моҳият ўзгармайди.
Болалар ўзи ким? Улар тез ўзгарувчан, тез қабул қилувчан, ишонувчан ва қалби пок бўлишади. «Бу тўғри, бу нотўғри» деб ажратмайдилар. Болалик комилликдир. Пири комилни болага ўхшатишади. Чунки бола доим фаол яшайди, чаққон илғаб олади. Фақат сўз бирикмаларидан, сўз йиғимидан ҳосил бўлган гаплар билан дунёни тасаввур қилмай, ўзининг юраги билан яшайди. Бола дунёни юрак билан қабул қилади. Пири комил ҳам дунёни фақат тафаккур билан эмас, кўнгил кўзи билан кўради. Мантиқ ҳукмронлигидаги тафаккур кўзи билан қабул қилишга ҳам қарши эмас. Аммо юрак билан қабул қилишга ҳам қарши эмас. Буларнинг бирини иккинчисиз қабул қилиб бўлмаслигини пири комил билади. Яъни, гулгаям қарши эмас, ҳидгаям! Икковигаям рози. Пири комил бошқа ўзи кабиларни ҳам рад қилмайди. Улар бир-бирини худди ҳаракатланувчи ҳаёт, ҳаракатланувчи меҳр, ҳаракатдаги муҳаббат сингари қабул қиладилар. Чунки ҳаммаси «парвоз»га интилади. Меҳр-муҳаббат осмонидаги чиройли, эркин, буюк «парвоз»га. Улар бир-бирларини сўзсиз тушунишади. Улар беҳуда гапирмайди, кўп сўзламайди, бировни ғийбат қилмайди. Оиласига, маҳалласига, жамиятга фойдаси тегадиган ишлар билан машғул бўлишади.
КИМГА ВА НИМА УЧУН ПУЛ, ТОВАР БЕРИЛАДИ?
Бундай савол асосан, кичик бизнесни энди бошлаганларда туғилади. Агар сизга бирон бир одам ўзининг маҳсулотини насияга берса, сотиб шундан фойдаланинг деса, бу сизга берилаётган бир имконият. Фақат масаланинг бошқа, яна бир жиҳати бор. Товар насияга олинди, энди уни сотиш, фойда кўриш ва эгасига пулини қайтариш керак. «Мана менинг маҳсулотим, сиз уни сотинг, пулини ишлаб топганингизда берарсиз…» дейди ҳар қандай одам, Товарини олганингиздан кейин эса темир дафтарини кўрсатади. Бу худди ҳалиги поездда юрсангиз олдингизга бир неча хил журналми, овқатми қўйиб, «танлайверинг, мен кейин келаман» деб кетади. Қизғанчиқ, зиқна одам бўлганида дарров пулини талаб қилган бўларди. Одамда шуни сотиб олиш ихтиёри туғилмайди. Лекин сизга нарсасини насияга ташлаб кетса, сизда ҳайрат, онг остида фикр кетади. Ҳеч ким йўқлигида секин ўзингизга келиб, ташлаб кетилган товарга қизиқиб қоласиз.
«Бунисини олсаммикан, унисини олсаммикан» дея қизиқиб, сотиб олиш истаги кучаяди. Аслида сизнинг дўстингиз, дугонангиз сиз билан «ўйин» қиляпти. Эсингизда бўлсин, товарни олиб ишлатиб бўлганингиздан кейин ҳисоб-китобни, яъни ҳалиги темир дафтарини пешонангизга шартта олиб келиб қўяди. Керак бўлса ёпиштириб қўяди. «Тўла» дейди. Бу моддий дунёнинг қонуни! У айёрлик билан ўз молини сизга ўтказиб, энди тезда пулини талаб қиляпти. Бошида сизга ёрдам беришни мақсад қилиб олгандай кўриниб, энди бошингизни кўринмас сиртмоққа солаяпти. Бир куни сиртмоқнинг ипини секин тортади. Шунда қийин аҳволга тушиб қолган бўласиз. Чунки сиз аллақачон у берган маблағни ишлатиб юборгансиз. Шунинг учун бундай одамлар билан муомала қилганингизда берган ёрдамини тийин-тийинигача қайтариб берганингиз яхши.
Бизга маълумки, немислар жуда интизомли халқ. Шу сабабли, улар ҳар қандай маҳсулотни сифатли ишлаб чиқарадилар (русларда «немецкая качества» деган ибора ҳам бор). Қарз берган одам сиздаги пул маълум бир миқдорга, яъни берилган насия миқдорига етганидан кейин олдингизга боради. Чунки ўзи берган товар миқдоридан ошиб кетса, сиз тўламай қўйишингиздан қўрқади. Ундан кам бўлса, олдингизга харажат қилиб боришигаям арзимаслигини билади. Ҳозирча сизда қайтариш имконияти бор экан, буни тезроқ амалга оширганингиз маъқул. Мабодо пулини ишлатиб юбориб, қарз бўлиб қолсангиз, унда сизнинг ёқангиздан олади.
Кунлардан бир куни Насриддин Афанди йўлда кетаётиб, лой жойда оёғи тойиб кетибди. Кўлмакка энди йиқилиб тушай деганида, бир одам қўлидан ушлаб қолибди. Шунда Афанди ҳалиги одамга:
– Э, раҳмат оғайни! Агар сиз бўлмаганингизда ҳозир мен мана шу лойқа кўлмакка шалоп этиб йиқилардим. Ўзи тўйга кетаётган эдим, уст-бошим расво бўларди, орқага қайтиш керак бўларди, сизга раҳмат-ей, – дебди.
Ана ундан кейин ҳалиги одам Афандини ҳар жойда кўрганида:
– Ассалому алайкум, – деб салом бераркан.
– Ваалайкум ассалом.
– Эсингдами, ҳўв ўшанда кўлмакда-а…
– Ҳа, албатта эсимда. Раҳмат, раҳмат! Ҳақиқатан, агар сиз бўлмаганингизда мен йиқилиб тушардим, устим расво бўларди, – дебди.
Шундай қилиб ҳалиги одам Афандини ҳар кўрганида айтиб эслатаверибди, эслатаверибди… Ҳар кўрганида:
– Эсингдами, йиқилиб тушаётганингда ушлаб қолувдим, сал қолганди-я! – дермиш.
Афанди ҳам уни бир эшитибди, икки эшитибди, ўн эшитибди, ахийри жонидан тўйибди. Кунлардан бир куни ўша одамни яна худди шу кўлмак ёнида учратибди.
– Ассалому алайкум.
– Ваалайкум ассалом.
– Эсингдами, ҳўв ўшанда кўлмакда-а… – деб энди гап бошлаган экан, Афанди ўзини шалоп этиб кўлмакка ташлабди. Айланиб, юмалаб, думалаб, кийимини лой қилибди.
– Ана энди ҳисоб тенглашдими!? Ҳозир онангни учқўрғондан кўрсатаман, – деб ҳамроҳига ташланибди. Уни қутқариб қолган ўша одамнинг ўтакаси ёрилиб, жуфтакни ростлаб қолибди ва бундан кейин Афандининг кўзига сира кўринмабди.
Бу бир ривоят. Лекин туб маъноси аслида жуда кучли. Насриддин Афанди пири комил бўлган, лекин у «қурт»лар тушунадиган, «личинка»лар тушунадиган тилда гапирган. Агар ўзининг тилида, «капалак» тилида гапирса, кўпчилик тушунмаган бўлар эди. Юқоридаги ривоятдаги одам Афандини қарз қилиб қўйди. Энди ўша қилган ёрдамининг қайтишини кутяпти. Бояги одам ҳам сизга ўз товарини бериб, «Мана олинг, олаверинг, пулини топганингизда берарсиз» деганидай гап бу. Латифа қаҳрамонидан унинг фарқи йўқ. Моҳиятан иккови битта нарса.
Шунинг учун одам, аввало фақат ўзига ишониши керак, бегонага эмас. Ўзингизга ишонч билан йўл бошланг, дўстингизга таваккал қилиб эмас. Бунга ҳаққингиз ҳам йўқ. Ўзингизнинг имкониятингизга, пулингизга, шароитингизга, қобилиятингизга, интуициянгизга, туйғуларингизга таянинг. Нима қиласиз бировга таваккал қилиб? Агар у сизга чинданам ёрдам берган бўлса ва берган қарзидан кечиб юборган тақдиридаям, пулини қайтариб беринг! Шунда унинг ишончини ҳам оқлайсиз, ҳам хотиржам бўласиз. Бировнинг пулини, товарини одам унчалик қадрламайди. Дарров ишлатиб юборади. Чўнтагингизга қачон кириб, қачон чиққанини билмай қоласиз. Унга ишлатилади, бунга ишлатилади, хуллас сарфланиб кетади. Ўтники ўтга, сувники сувга кетади. Насия берган одам ҳам бир кун келиб, пулини сўрайди. Демак, насияга олинган товар ҳам аслида қарзнинг бир туридир.
ШАХСИЙ БИЗНЕСНИ БОШЛАГАНДА ЧЕТДАН БЕРИЛАДИГАН КЎМАКНИНГ ОҚИБАТИ
Ота-она доимо биринчи галда фарзандининг бекаму кўст ўсишини хоҳлайди. «Чия»ни тўйдираман дейди. Сиз энди «чия» эмассиз. «Палапон»га, «учирма»га, кейин тўлиқ «қуш»га айланишингиз керак. Энди ўз ўрнингизни топишингиз зарур. Ота-онанинг қолдирган меросини қадрлаш учун ҳам ўзингиз ишлашингиз зарур.
Табиатда шундай қушлар борки, улар ўзлари ин қурмайдилар. Пойлаб юриб бошқа бир инга келади-да, тухум қўйиб, учиб кетади. Эътибор беринг?! Инига қайтиб келган бошқа қушда эса оналик инстинкти уйғониб, ўша тухумни ўзиники деб ўйлайди. Ўз боласи қаторида боқаверади. Лекин ўша бегона палапон фавқулодда тез ўса бошлайди. Чунки унинг тухум насли катта қушники-да! Бора-бора бегона тухумдан очиб чиққан палапон қарасаки, қорни тўймаяпти. Бечора она қушнинг ҳақиқий чияларини ҳатто индан тушириб юборади ва бир ўзи қолади. Кейинчалик у она қушдан ҳам икки баравар катта бўлиб кетади. Каттайиб кетган чияни ёнғоқдай қуш боқяпти. Озуқа учун оғзини очганида бечора она қушнинг ярми кириб кетяпти. Бу шумтака қушни какку дейишади. Бориб-бориб шу даражага етадики, чиянинг патлари, қанотлари чиқиб бўлганидан кейин, боқувчисини пайт пойлаб туриб, учиб келганида бир ямлаб ютиб юборади. Ота-она шунақа, «ямлаб ютилишини» билса ҳам фарзандларини боқаверади. Табиат томонидан уларга шундай бир сифат берилган. Ота-она ўзининг вазифасини ўтаб бўлганидан кейин ҳам фарзандига қарашаман деяверади. Тўғри, бу сиз учун яхши бўлиши мумкин. Буни қадрлаш лозим, аммо шунга боғланиб қолиш керак эмас. Аксинча бўлган такдирда сиз ҳеч қачон, нафақат «капалак», балки «қурт»га ҳам айлана олмайсиз! Сиз моҳиятингизни ўзгартиришингиз керак. Олувчи эмас, берувчи бўлинг! «Дон»лик даврини тугатиб, «ўсимлик» моҳиятига ўтинг! Ривожланинг!
Мен ҳам бизнесни илк бор бошлаган давримда ота-она ёрдамига суянганман, рўзгоримга қарашиб туришарди. Бир кун шундай дедим: «Энди мен мустақил шахс сифатида шаклландим. Яқинда институтни битираман, иш бошлайман, уйланаман, бунда албатта сизларнинг маслаҳатларингизга таянаман, келин танлаш ихтиёрингизда, аммо тўйимга меҳмон сифатида келасизлар, сизлардан никоҳ маросими учун ҳеч бир моддий кўмак олмайман». Агар олсам ҳалиям ўша «чия»лигимча қолиб кетган бўламан. Тайёрига ўрганиб, ишламай қўяман. Ундай бўлган тақдирда, сизлар менга ёрдам эмас, балки халақит берган бўлиб қоласизлар», дедим.
Уларга тўғри тушунтира олдим ва бундан буёғига ўзимни ўзим эплаб кетдим. Агар бетўхтов ёрдам олаверсам, ишламай қўйган бўлар эдим. Қорни тўқ одам ҳаракат қилгиси келмаганидек, унда ҳеч қачон кейинги босқичга ўтиш бўлмайди. Бу масаланинг бир томони. Яна бир жиҳати шундаки, ота-она кўмаги оилавий бизнесга кирмайди. Бунда улар сизга беғараз ёрдам беришади, фоиз сўраб пул кредити бераётгани йўқ, сизга ёрдам беряпти. Сиз бу ёрдамга суяниб қолмаслигингиз керак. Мустақил қарор қабул қила оладиган поғонага кўтарилишингиз керак.
«Дон» мустақил равишда қарор қабул қилолмайди. «Ўсимлик» ёки «қурт» поғонасидаги одам мустақил қарорини қабул қилади. Ана шундай қила олиш керак. Мустақил фикрлашингиз, ўз ҳаётингиз учун жавобгарликни бўйнингизга олишингиз керак. Бунга ота-оналар жавобгар бўлолмайди. Оддий халқ тили билан айтганда, «уларниям боғлаб бермаган». Ҳаммамиз ҳам бу дунёга меҳмонмиз! Бошқа томондан ёндошадиган бўлсак, яна бир хавфли жиҳатни эсда тутиш зарур. Юқорида айтиб ўтганимиздай, фарзанд тарбиялаш даврлари турлича. Биринчи давр гўдакнинг беш ёшгача бўлган «пошшо»лик пайтидир. Подшоҳларга қилинадиган муомалада бўлиш даври.
Гўдакликдан болаликкача – бу пошшога бўлган муносабатдан аста вазирга бўлган муносабатга ўтиш давридир. Сабаби, уларни мустақил ҳаётга, «парвоз» га тайёрлаш керак. Бўлмаса ҳаётининг мазмуни фақат кимдандир олиш бўлиб қолади «Уруғ»лигича қолиб кетади, «личинка» бўлиб!
Ундан кейин болаликдан ўсмирликка ўтиш даври келади. Вазирга бўлган муносабатни дўстга бўлган муносабатга ўзгартириш керак. Ўсмирликдан кейинги даврда эса, дўстга бўлган муносабатдан бегонага бўлган муносабатга айлантириб бориш керак. Бегонани текширасан, кўр-кўрона ишонмайсан. Фарзандга бу даврда худди шундай кўз билан қараш керак. Бу билан сиз болангизни бегонадай кўринг, дейилмаяпти. Жавобгарлик ҳиссига ўргатиш учун моҳиятан айтиляпти. «Сен ҳадеб болангга бераверма, у энди «чия» эмас! Аста-секин уни мустақил ҳаётга тайёрла, қанотларини мустаҳкамла!», деяпти. Қушга қанот нимага берилган? Учиб, майда-чуйда топиб еб қорнини тўйғазади. Қорин тўйдиришдан мақсад нима? Учишга қувват тўплаш. Булар бирбирининг ўрнини тўлдириб кетяпти.
Агар киши фарзандига доимо пошшога, вазирга бўлган муносабатда бўлса, «учиш» не даркор? «Учиш»нинг нима кераги бор, деган фикр туғилади. Кераксиз босқичга айланиб қолади. Бу билан сиз табиат қонунини бузган бўласиз, мажозан айтганда қанотлари қирқилади. Ёшликнинг навқирон давридан то умрининг охиригача бегонага бўлган муносабатни «қул»га бўлган муносабатга айлантиринг, дейиляпти. Бу дегани қулдай эзиб, хўрлаб ишлатиш дегани эмас. Асли ҳаммамиз ҳам Яратувчининг қулимиз. Шундай бўлса-да, Яратган эгамнинг раҳмдиллигини қаранг! Аксарият ота-оналар ҳам жуда раҳмдил. Майли, болангни яхши кўр, лекин энди «қул»га бўлган муносабатга ўтиш керак. Қул фақат ишлайди, қул беради. Қул олмайди!
Инсонларга юклатилган қатор вазифалар бор. Бу оила қуриш, фарзанд кўриш, фарзанд кўргандан кейин уларни боқиш, кийинтириш, едириб-ичириш, тарбиялаш, оёққа турғазиб илм бериш, вояга етганидан кейин уларнинг ҳам оила қуришига қўлидан келганича кўмаклашиш бурчидир. Шундан кейингина ота-онанинг асосий вазифаси тугайди.
Энди фарзанднинг ота-она олдидаги асосий бурчи, вазифаси бошланади. Шунинг учун мажозий маънода «қул» дейиляпти. Энди фарзандингиз сизнинг ҳолингиздан хабар олиши керак, энди сизнинг ёшингиз ўтди. Сиз энди аста-секин «қурт» давридан «капалак» даврига ўтдингиз. Бундан буёғига фарзандларингиз сизга хизмат қилиши керак, сизнинг дуоингизни олиши керак. Сизга қул бўлиши лозим. Пошшо демаяпмиз, чунки у фақат ҳурмат, тавозе талаб қилади. Агар сиз болангизга пошшолардай муносабат қилаверсангиз, бора-бора куч-қувватингиз камайиб кетаверади. Кўзингиздан нур кетади. Сиз энди унга илгаригидай ёрдам қилолмайсиз. Кейин эса фарзандингизга ёқмай қолишингиз, ортиқчалик қилиб қолишингиз мумкин. Энди ё сиз унинг ҳаётидан чиқасиз, ё унинг ўзи кетади. Чунки у «пошшо»лик ёки «вазир»лик даврида қолиб кетган. Кейинги даврларга ўтмаган.
Бунга фарзанд эмас, ота-онанинг ўзи айбдор. Шунинг учун жазосини тортяпти. Ҳамма экканини ўради. Сўзимизнинг бошида сиз буткул ота-онангизгамас, ўзингизга таваккал қилинг, деган эдик. Шундагина сиз ҳақиқий етакчи, бизнесмен феъл-атворига эга бўласиз. Сизнинг ғалабангиз ҳам, мағлубиятингиз ҳам шахсан ўзингизники бўлиши керак.
Болалигимда отам кўп айтар эдилар: «Ўғлим, биз олдинги замонда вазият тақозоси билан битта ертўлада учта оила яшаганмиз». Пардалар тутиб қўйишарканда, яшайверишаркан. Қаерга боради? Уй қаёқда, алоҳида квартира қаёқда? Ҳозиргидай шароит қайда дейсиз? Қийин кун кўрсангиз, сизда жавобгарлик ҳисси уйғонади, ота-онангиз пешона тери билан топганининг қадрига етасиз. Мисқоллаб топиб, йиғиб қурилган оилавий бизнесни давом эттириб, янада ривожлантириб, кейинги авлодга, яъни фарзандларингизга эсон-омон топшира оласиз.
