Kitabı oku: «Czerwone i czarne», sayfa 13

XXIV. Stolica

Ileż zgiełku, iluż krzątających się ludzi! Ileż marzeń o przyszłości w dwudziestoletniej głowie! Cóż za odtrutka dla miłości!

Barnave

Wreszcie ujrzał na odległej górze czarne mury: była to cytadela w Besançon. „Jakżeby to było inaczej – pomyślał, wzdychając – gdybym przebywał do tej wspaniałej fortecy jako podporucznik pułku walczącego w jej obronie!”

Besançon jest nie tylko jednym z najładniejszych miast we Francji; obfituje prócz tego w tęgich i bystrych ludzi. Ale Julian był sobie prostym i ubogim chłopcem; nie miał zgoła sposobności zbliżyć się do wybitniejszych osób.

Pożyczył od Fouguégo zwykłego ubrania i w tym stroju przeszedł zwodzony most. Z głową nabitą oblężeniem z r. 1764, Julian pragnął zobaczyć, nim go zamkną w seminarium, szańce cytadeli. Parę razy omal go nie przytrzymała warta; wciskał się w miejsca, do których inżynieria wojskowa broni publiczności wstępu, aby sprzedać z nich corocznie za dwanaście lub piętnaście franków siana.

Oglądanie wysokich murów, głębokich fos, straszliwych armat zajęło mu kilka godzin; wreszcie znalazł się na bulwarze tuż przed wielką kawiarnią. Stanął niemy z podziwu; próżno czytał słowo KAWIARNIA wypisane wielkim pismem nad ogromnymi drzwiami, nie mógł uwierzyć oczom. Przemógł wreszcie lękliwość, odważył się wejść i znalazł się w sali długiej na trzydzieści lub czterdzieści kroków, a wysokiej co najmniej na dwanaście stóp. Tego dnia wszystko było dlań cudem.

Dwa bilardy były w ruchu; garsoni³⁸ wykrzykiwali punkty, gracze uwijali się otoczeni widzami. Obłoki dymu spowijały ich siną chmurą. Wysoka postawa mężczyzn, barczyste ramiona, ciężki chód, olbrzymie bokobrody, długie surduty, wszystko ściągało uwagę Juliana. Ci szlachetni potomkowie starożytnego Bisontium mówili strasznie głośno i przybierali miny groźnych wojowników. Julian zmartwiał w podziwie; myślał o ogromie i wspaniałości stolicy takiej jak Besançon. Nie śmiał poprosić o kawę jednego z wyniosłych panów, którzy wykrzykiwali punkty przy bilardzie.

Ale bufetowa zauważyła ładną twarzyczkę młodego prostaka, który przystanąwszy o trzy kroki od pieca z małym tobołkiem pod pachą, przyglądał się gipsowemu biustowi monarchy. Bufetowa, rosła dziewczyna, bardzo zgrabna i ubrana jak się godzi reprezentantce przyzwoitej kawiarni, dwa razy już szepnęła stłumionym głosem przeznaczonym dla ucha Juliana: „Panie, panie!”. Julian ujrzał duże niebieskie oczy patrzące bardzo tkliwie i zrozumiał, że do niego mówiono.

Zbliżył się żywo do bufetu i do ładnej dziewczyny, jak gdyby szedł do nieprzyjaciela. Przy nagłym ruchu tobołek upadł mu na ziemię.

Ileż politowania wzbudzi nasz parafianin w studencikach paryskich, którzy w piętnastym roku umieją już wchodzić do kawiarni z tak wytworną miną! Ale ci chłopcy, tak dobrze ułożeni w piętnastym roku, w osiemnastym pospolicieją. Kurczowa nieśmiałość, jaką spotyka się na prowincji, raz przezwyciężona staje się szkołą woli. Zbliżając się do ślicznej dziewczyny, która raczyła doń zagadać, Julian, zdławiwszy lęk, stawał się odważny. Pomyślał: „Muszę jej powiedzieć prawdę”.

– Pani – rzekł – jestem pierwszy raz w Besançon i chciałbym za zapłatą dostać bułkę i filiżankę kawy.

Panna uśmiechnęła się lekko i zarumieniła, bała się, aby ten ładny chłopiec nie ściągnął na siebie ironii i konceptów graczy. Spłoszony, nie pokazałby się więcej.

– Siądź pan tu, koło mnie – rzekła, wskazując marmurowy stolik prawie zupełnie zasłonięty olbrzymim mahoniowym bufetem.

Wychyliła się z bufetu, co dało jej sposobność rozwinięcia wspaniałej talii. Julian zauważył to; natychmiast myśli jego wzięły inny obrót. Piękna panna postawiła przed nim filiżankę, cukier i bułkę. Zawahała się, czy ma zawołać o kawę, rozumiejąc, że z nadejściem garsona sam na sam skończyłoby się.

Julian zamyślony porównywał tę wesołą i piękną blondynę z pewnymi wspomnieniami oblegającymi go uparcie. Świadomość uczucia, które zostawił za sobą, uczyniła go śmielszym. Piękna panna w lot zrozumiała spojrzenie Juliana.

– Ten dym przyprawia pana o kaszel, niech pan przyjdzie na śniadanie jutro przed ósmą; wówczas jestem prawie sama.

– Jak pani na imię? – spytał Julian z pieszczotliwym, mimo iż uroczo nieśmiałym uśmiechem.

– Amanda Binet.

– Czy pozwoli pani, abym przesłał pani za godzinę paczkę, ot, taką jak ta?

Piękna panna zastanowiła się nieco.

– Pilnują mnie: to by mnie mogło narazić, ale napiszę panu swój adres na kartce, którą pan przypnie do pakunku. Niech pan przyśle bez obawy.

– Nazywam się Julian Sorel – rzekł chłopiec – nie mam tu nikogo.

– A, rozumiem – rzekła wesoło – przybył pan do szkoły prawnej.

– Niestety, nie – odparł Julian – przysłano mnie do seminarium.

Głębokie rozczarowanie odbiło się na twarzy Amandy; zawołała garsona, już się przestała obawiać. Garson, nie patrząc na Juliana, nalał mu kawy.

Amanda odbierała przy bufecie pieniądze; Julian dumny był, że się ośmielił przemówić. Przy bilardzie wszczęła się kłótnia. Krzyki i wymyślania graczy rozlegające się w olbrzymiej sali robiły hałas, który pochłonął uwagę Juliana. Amanda zamyśliła się i spuściła oczy.

– Jeżeli pani pozwoli – rzekł nagle śmiało – powiem, że jestem jej kuzynem.

Determinacja ta spodobała się Amandzie. „Zuch chłopak” – pomyślała. Odparła szybko, nie patrząc nań i śledząc bacznie, czy się kto nie zbliża:

– Jestem z Genlis koło Dijon, powiedz pan, że jesteś też z Genlis, krewny mojej matki.

– Nie zapomnę.

– Co czwartek o godzinie piątej seminarzyści przechodzą koło tej kawiarni.

– Jeżeli pani będzie o mnie myślała, proszę, kiedy będę przechodził, byś miała w ręku bukiecik fiołków.

Amanda spojrzała nań zdziwiona, spojrzenie to spotęgowało odwagę Juliana; mimo to zarumienił się mocno, mówiąc:

– Czuję, że zakochałem się w pani na śmierć.

– Ciszej, na miłość boską – rzekła przestraszona.

Julian silił się przypomnieć sobie frazesy z luźnego tomu Nowej Heloizy, który znalazł w Vergy. Pamięć posłużyła mu dobrze; dziesięć minut recytował oczarowanej Amandzie Nową Heloizę; upojony był własną śmiałością, kiedy nagle bufetowa przybrała wyraz lodowaty. Któryś z jej kochanków zjawił się w drzwiach.

Zbliżył się do bufetu, pogwizdując i wypinając pierś, mimo woli spojrzał na Juliana. Natychmiast w wyobraźni chłopca wciąż poruszającej się w krańcowych wyobrażeniach, błysła myśl pojedynku. Zbladł, odsunął filiżankę, przybrał minę bardzo pewną siebie i zaczął bystro wpatrywać się w rywala. Gdy ten pochylił się nad bufetem, nalewając sobie poufale kieliszek wódki, Amanda spojrzeniem nakazała Julianowi, aby spuścił oczy. Usłuchał i przez dwie minuty trwał nieruchomo w miejscu blady, gotów na wszystko, nie myśląc o tym, co się stanie; w tej chwili wyglądał w istocie chwacko. Wyraz Juliana uderzył jego rywala; przełknął jednym haustem kieliszek wódki, rzucił parę słów Amandzie, wsadził ręce w kieszenie obszernego surduta, po czym odszedł do bilardu gwiżdżąc i patrząc w stronę Juliana. Julian podrażniony wstał; ale nie wiedział, co zrobić, aby się zachować wyzywająco. Położył tobołek, po czym rozmyślnie niedbałym krokiem zbliżył się do bilardu.

Próżno rozsądek mówił mu, że pojedynek na samym wstępie położyłby koniec jego duchownej karierze.

„Mniejsza! Nie powie nikt, żem pozwolił sobie ubliżać”.

Amandę ujęła jego odwaga, stanowiąca uroczy kontrast z nieśmiałością chłopca; w jednej chwili pobił w jej oczach surdutowego dryblasa. Wstała i udając, iż zauważyła kogoś przechodzącego ulicą, zagrodziła drogę Julianowi:

– Nie waż się szukać zwady z tym panem. To mój szwagier.

– Wszystko jedno. Przyglądał mi się.

– Chcesz mego nieszczęścia? Oczywiście, przyglądał ci się, może cię nawet zagadnie. Powiedziałam mu, że jesteś krewny mojej matki i że przybywasz z Genlis. On jest z Franche-Comté i nigdy nie wyściubił nosa poza Dôle; możesz mówić, co ci się podoba, nie lękaj się o nic.

Julian wahał się jeszcze; ona kłamała szybko dalej, z zawodową wprawą bufetowej:

– Oczywiście przyglądał ci się, bo właśnie w tej chwili pytał mnie, kto ty jesteś; on już jest taki poufały ze wszystkimi, nie chciał cię obrazić.

Oko Juliana pobiegło w stronę mniemanego szwagra, właśnie obstawiał numer przy drugim bilardzie. Julian usłyszał, jak krzyknął grzmiącym głosem: Tu pieniądze! Wyminął szybko Amandę i poszedł do bilardu. Amanda chwyciła go za ramię.

– Zapłać pan najpierw – rzekła.

„Słusznie – pomyślał Julian – boi się, abym nie wyszedł bez zapłacenia”. Amanda była równie zmieszana jak on i bardzo czerwona; Wydała mu resztę jak mogła najwolniej, równocześnie mówiąc cicho:

– Wyjdź natychmiast z kawiarni, albo cię nie chcę znać, a chciałabym bardzo…

Julian wyszedł, ale z wolna. „Czy nie jest moim obowiązkiem – powtarzał sobie – abym teraz ja przyjrzał się temu brutalowi?” W tej niepewności stał godzinę na ulicy: czekał, czy rywal nie przyjdzie. Nie zjawił się, Julian odszedł wreszcie.

Bawił w Besançon dopiero od kilku godzin, a już napytał się zgryzoty. Stary chirurg udzielił mu niegdyś mimo swej podagry paru lekcji fechtunku; oto cała umiejętność, jaką Julian miał w paroksyzmie swego gniewu na podorędziu. Ale kłopot ten byłby niczym, gdyby Julian wiedział, w jaki sposób wyrazić swoje niezadowolenie inaczej niż policzkując przeciwnika; otóż gdyby przyszło do walki ręcznej, rywal jego, olbrzymi dryblas, poturbowałby go i odszedł spokojnie.

„Dla takiego nieboraka jak ja – myślał Julian – bez stosunków i bez pieniędzy, niewielka będzie różnica między seminarium a więzieniem; trzeba mi złożyć świecką odzież w jakiej gospodzie, gdzie przebiorę się na czarno. Jeśli mi się uda kiedy wyrwać na kilka godzin, będę mógł przebrać się znowu i odwiedzić Amandę. Rozumowanie było bardzo piękne, ale Julian mijał jedną gospodę po drugiej, nie śmiejąc wejść.

Wreszcie kiedy przechodził pod Hotelem Ambasadorów, niespokojne jego oczy spotkały się z oczami zażywnej kobiety, dość młodej jeszcze, rumianej, o wesołej i życzliwej twarzy. Zbliżył się i zwierzył ze swego kłopotu.

– Oczywiście, mój śliczny księżuniu – odparła gospodyni – przechowam twoje suknie, nawet przetrzepię je od czasu do czasu. W tej porze niedobrze jest zostawić sukienne ubranie, nie ruszając go po trosze.

Wzięła klucz i zaprowadziła go sama do pokoju, polecając spisać na kartce, co zostawia.

– Boże drogi, ależ panu do twarzy w tym stroju, księże Sorel – rzekła pulchna kobieta, kiedy Julian zeszedł do kuchni. – Zaraz panu przygotuję smaczny obiadek; i – dodała ciszej – będzie pana kosztował tylko dwadzieścia su, a nie pięćdziesiąt, jak wszyscy płacą! Trzeba oszczędzać pańską sakiewkę.

– Mam dziesięć ludwików – rzekł Julian z niejaką dumą.

– Och, dobry Boże! – zawołała poczciwa gospodyni z przestrachem. – Niech pan nie mówi tak głośno, dosyć jest nicponiów w Besançon. Ukradną to panu, ani się obejrzysz. Zwłaszcza nie zachodź nigdy do kawiarni: aż się tam roi od hultajów.

– A, tak? – rzekł Julian, któremu te słowa dały do myślenia.

– Przychodź pan tylko do mnie: sama zrobię panu kawę. Pamiętaj, że zawsze znajdziesz tu życzliwe serce i dobry obiad za franka: to się nazywa chyba uczciwie mówić. A teraz do stołu: obsłużę pana sama.

– Nie mógłbym jeść – rzekł Julian – nadto jestem wzruszony: prosto stąd mam iść do seminarium.

Przed odejściem poczciwa kobieta wypchała mu kieszenie przysmakami. Wreszcie Julian puścił się w stronę straszliwego przybytku; gospodyni, stojąc w drzwiach, wskazywała mu drogę.

XXV. W seminarium

Trzysta trzydzieści sześć obiadów po 85 centymów, trzysta trzydzieści sześć kolacji po 38 centymów, czekolada dla uprzywilejowanych; ile można zyskać na dostawie?

Valenod z Besançon.

Z dala ujrzał złocony krzyż na drzwiach; zbliżył się wolno, nogi uginały się pod nim. „Oto więc owo piekło, z którego nie zdołam się wyrwać!” Wreszcie zdobył się na to, aby zadzwonić. Odgłos dzwonu rozległ się jak w pustkowiu. Po dziesięciu minutach blady, czarno ubrany człowiek przyszedł otworzyć. Julian spojrzał nań i natychmiast spuścił oczy. Odźwierny ów miał osobliwą fizjonomię. Zielone źrenice były okrągłe jak u kota; nieruchome powieki zdradzały absolutną obojętność; z wąskich, wpół rozwartych warg sterczały zęby. Mimo to fizjonomia ta nie zwiastowała zbrodni; raczej ową doskonałą bezczułość, która o wiele więcej budzi grozy w młodym sercu. Jedynym uczuciem, jakie bystre spojrzenie Juliana zdołało odgadnąć na zwiędłej twarzy bigota, była głęboka wzgarda dla wszystkiego, co nie tyczy spraw nieba.

Julian podniósł z wysiłkiem oczy i głosem drżącym ze wzruszenia oznajmił, że chciałby się widzieć z księdzem Pirard, rektorem seminarium. Bez słowa człowiek w czerni dał mu znak, aby szedł za nim. Weszli na drugie piętro szerokimi schodami z drewnianą poręczą. Dalej od muru stopnie przechylały się mocno i zdawały się grozić zawaleniem. Małe drzwiczki, nad którymi widniał wielki cmentarny krzyż z prostego drzewa, pomalowany czarno otworzyły się z trudnością; odźwierny wpuścił chłopca do niskiego i ciemnego pokoju, którego ściany, bielone wapnem, strojne były dwoma wielkimi obrazami sczerniałymi od starości. Tam zostawił Juliana samego; chłopiec był wpół żywy, serce biło mu jak młotem, czułby się szczęśliwy, gdyby się odważył płakać. Grobowa cisza panowała w całym domu.

Po kwadransie, który wydał się chłopcu dniem, odźwierny ukazał się w progu i nie racząc przemówić, skinął ręką. Julian wszedł do większego jeszcze niż poprzedni i bardzo licho oświetlonego pokoju. Ściany były również bielone, ale nie było żadnych mebli. Jedynie w rogu koło drzwi Julian ujrzał proste drewniane łóżko, dwa wyplatane krzesła i sosnowy niewyścielony fotel. W drugim końcu pokoju, przy okienku z pożółkłymi szybami, przybranym paroma niechlujnie utrzymanymi doniczkami spostrzegł siedzącego przy stole człowieka w zniszczonej sutannie. Wyglądał zagniewany; brał jedną po drugiej kwadratowe kartki i skreśliwszy po kilka słów, układał je na stole. Nie zauważył obecności Juliana. Chłopiec stał nieruchomo na środku, odźwierny wyszedł zamykając drzwi.

Dziesięć minut upłynęło w ten sposób; człowiek w zniszczonej sutannie wciąż pisał. Wzruszenie i groza Juliana doszły do tego nasilenia, że zdawało mu się, iż padnie. Filozof powiedziałby, może błędnie, że było to gwałtowne działanie szpetoty na duszę stworzoną do piękna.

W końcu piszący podniósł głowę; Julian spostrzegł to dopiero po chwili, a i wówczas stał dalej nieruchomy, jak gdyby śmiertelnie rażony straszliwym spojrzeniem. Zmętniałe oczy Juliana ledwie rozróżniały twarz podłużną i pokrytą czerwonymi plamami z wyjątkiem czoła, które było blade. Między czerwonymi policzkami a białym czołem błyszczała para małych czarnych oczu zdolnych przestraszyć najodważniejszego. Szerokie kontury czoła określone były gęstymi, gładko uczesanymi i czarnymi jak heban włosami.

– Zbliżysz się nareszcie? – rzekł w końcu niecierpliwie.

Julian podszedł niepewnym krokiem; wreszcie chwiejąc się, blady jak jeszcze nigdy w życiu zatrzymał się o trzy kroki od prostego drewnianego stołu pokrytego kartkami papieru.

– Bliżej – rzekł ksiądz.

Julian postąpił jeszcze wyciągając rękę i bezwiednie szukając oparcia.

– Nazwisko?

– Julian Sorel.

– Spóźniłeś się bardzo – rzekł ksiądz, mierząc go ponownie strasznymi oczyma.

Julian nie mógł znieść tego spojrzenia, wyciągnął rękę, jak gdyby chcąc się oprzeć o coś i runął jak długi na podłogę.

Ksiądz zadzwonił. Julian nie stracił przytomności; nie widział tylko nic i nie mógł się poruszać; ale słyszał kroki.

Podniesiono go, posadzono na fotelu. Usłyszał, jak straszny człowiek mówi do odźwiernego:

– Widać mą wielką chorobę³⁹; tego nam jeszcze brakowało.

Skoro Julian zdołał otworzyć oczy, człowiek o czerwonej twarzy znowu pisał; odźwierny znikł… „Trzeba być mężnym – rzekł sobie nasz bohater – a zwłaszcza kryć to, co się czuje. – (Doznawał gwałtownego bólu w sercu). – Jeśli dostanę ataku, Bóg wie, co o mnie pomyślą”.

Wreszcie ksiądz przestał pisać i rzekł, patrząc spod oka na Juliana.

– Możesz odpowiadać?

– Tak, ojcze – rzekł Julian słabym głosem.

– No, to wielce szczęśliwie.

Człowiek w czerni podniósł się nieco, szukając z niecierpliwością jakiegoś listu w szufladzie, która zaskrzypiała przy otwieraniu. Znalazł, usiadł z wolna i rzekł, patrząc znowu na Juliana z miną odbierającą chłopcu resztkę życia:

– Poleca cię ksiądz Chélan, najlepszy proboszcz w diecezji, najzacniejszy człowiek pod słońcem i mój przyjaciel od trzydziestu lat.

– A, więc to z księdzem Pirard mam zaszczyt mówić – rzekł Julian zamierającym głosem.

– Prawdopodobnie – odparł dyrektor seminarium, patrząc nań zgryźliwie.

Małe oczki zaiskrzyły się zdwojonym blaskiem, któremu towarzyszył mimowolny skurcz w kątach ust. Była to fizjonomia tygrysa smakującego zawczasu rozkosz pożarcia ofiary.

– List krótki – rzekł jakby sam do siebie. – Inteligenti pauca; w dzisiejszych czasach im mniej się pisze, tym lepiej. – Czytał głośno:

„Polecam ci Juliana Sorel z mojej parafii, którego ochrzciłem niespełna przed dwudziestu laty; ojciec jest bogatym cieślą, ale mu nic nie daje. Julian będzie wybitnym pracownikiem w winnicy Pańskiej. Pamięć i inteligencja niepospolite; umie poważnie myśleć. Czy jego powołanie będzie trwało? Czy jest szczere?”

– Szczere! – powtórzył ksiądz Pirard zdziwiony, patrząc na Juliana, ale już łagodniej – Szczere! – powtórzył ciszej, podejmując czytanie.

„Zechciej przyjąć Juliana Sorel jako stypendystę, poddawszy go egzaminom. Obznajmiłem go nieco z teologią; z ową dawną, dobrą teologią – Bossuet, Arnauld, Fleury. Jeśli chłopiec ci się nie nada, odeślij mi go; dyrektor przytułku, którego znasz, ofiarowuje mu osiemset franków za miejsce preceptora. Ja jestem spokojny, dzięki Bogu. Przyzwyczajam się do straszliwego ciosu. Vale et me ama”.

Ksiądz Pirard, zwalniając głos przy czytaniu podpisu, wymówił z westchnieniem słowo Chélan.

– Spokojny jest – rzekł – w istocie, cnota jego zasługiwała na tę nagrodę; oby Bóg mógł mi jej użyczyć, gdy przyjdzie pora!

Podniósł oczy ku niebu i uczynił znak krzyża. Na widok tego świętego znaku Julian uczuł, iż groza, która od chwili wejścia do tego domu ścięła go lodem, zaczyna ustępować.

– Mam tu trzystu dwudziestu jeden aspirantów do najświętszego stanu – rzekł wreszcie ksiądz Pirard tonem surowym, lecz nie gniewnym – siedmiu lub ośmiu zaledwie posiada rekomendację ludzi takich jak ksiądz Chélan; tak więc na trzystu dwudziestu jeden, będziesz dziewiąty. Ale względy moje nie są łaską ani słabością; jest to zdwojenie baczności i surowości w razie przewinień. Zamknij drzwi na klucz.

Julian uczynił wysiłek, aby nie upaść. Zauważył, że okienko w pobliżu drzwi wychodzi na pola. Popatrzył na drzewa; widok ten orzeźwił go, jak gdyby ujrzał starych przyjaciół.

– Loquerisne linguam latinam? (Czy mówisz po łacinie) – rzekł ksiądz Pirard, kiedy Julian wrócił.

– Ita, pater optime (tak, najlepszy ojcze) – odparł Julian, przychodząc nieco do siebie. To pewna, iż od pół godziny żaden człowiek w świecie nie wydawał mu się mniej najlepszy niż ksiądz Pirard.

Rozmowa potoczyła się po łacinie. Wzrok księdza złagodniał; Julian odzyskał nieco zimnej krwi. „Jakiż ja jestem słaby – myślał – że daję się wziąć na te pozory świętości! Człowiek ten okaże się po prostu frantem jak ksiądz Maslon”. I Julian rad był z siebie, że prawie wszystkie pieniądze ukrył w butach.

Ksiądz Pirard wziął Juliana na egzamin z teologii i zdumiał się jego wiedzą. Zdziwienie jego wzrosło, kiedy przeszedł do szczegółowych pytań z Pisma świętego. Ale kiedy przyszło do ojców Kościoła, okazało się, że Julian nie zna nawet imion świętego Hieronima, Augustyna, Bonawentury, Bazylego etc.

„Tak, tak – pomyślał ksiądz Pirard – wciąż ta nieszczęsna skłonność do protestantyzmu, którą zawsze wyrzucałem Chélanowi. Głęboka, zanadto głęboka znajomość Pisma…”

(W tej chwili, Julian, nie czekając na pytania, zaczął rozprawiać o prawdziwej epoce powstania Genezy⁴⁰, Pięcioksięgu etc.).

„Do czego wiedzie to wieczne roztrząsanie Pisma świętego – myślał ksiądz Pirard – jeżeli nie do samoistnej oceny, to znaczy najokropniejszego protestantyzmu? A obok tej niebezpiecznej wiedzy nic o ojcach, którzy mogliby przeciwważyć tę skłonność”.

Ale zdziwienie dyrektora seminarium nie miało granic, kiedy zagadnął Juliana w kwestii autorytetu papieża. Spodziewał się spotkać z zasadami starego gallikańskiego Kościoła; tymczasem chłopiec wyrecytował mu całą książkę pana de Maistre.

„Osobliwy człowiek ten Chélan – pomyślał ksiądz Pirard – czy dał mu tę książkę po to, aby nauczyć go z niej drwić?”

Próżno brał Juliana na spytki, siląc się odgadnąć, czy serio wierzy w zasady pana de Maistre. Chłopiec odpowiadał jedynie mechanicznie. W tej chwili Julian zachowywał się zupełnie dobrze, czuł, że panuje nad sobą. Po bardzo długim egzaminie miał wrażenie, że srogość księdza Pirarda jest już tylko przybrana. W istocie, gdyby nie surowe zasady, jakie od lat piętnastu nałożył sobie wobec uczniów, dyrektor uściskałby Juliana w imię logiki, tak odpowiedzi jego wydały mu się bystre, ścisłe i jasne.

„Umysł zdrowy i śmiały – pomyślał – ale corpus debile (ciało słabe)”.

– Często padasz w ten sposób? – rzekł do Juliana, wskazując na podłogę.

– Pierwszy raz w życiu; fizjonomia odźwiernego tak mnie zmroziła – odparł Julian, rumieniąc się jak dziecko.

Ksiądz Pirard niemalże się uśmiechnął.

– Oto skutek próżności świata; przyzwyczaiłeś się widać do uśmiechniętych twarzy, zwierciadeł kłamstwa. Prawda jest surowa, młodzieńcze. A nasze zadanie na tym padole, czy nie jest surowe? Trzeba się mieć na straży przed tą słabością: za wiele wrażliwości na czcze pozory.

– Gdyby mi cię nie polecono – dodał ksiądz Pirard, wracając z widoczną przyjemnością do łaciny – gdyby mi cię nie polecił taki człowiek jak ksiądz Chélan, mówiłbym do ciebie pustym językiem tego świata, do którego, jak się zdaje, zbyt jesteś przyzwyczajony. Całkowite zwolnienie od opłaty, powiedziałbym ci, jest rzeczą niezmiernie trudną. Ale smutne by było, gdyby ksiądz Chélan po pięćdziesięciu sześciu latach pracy apostolskiej nie rozporządzał jednym wolnym miejscem w seminarium.

Po tych słowach ksiądz Pirard zalecił Julianowi, aby nie wstępował do żadnego tajnego towarzystwa ani kongregacji bez jego zezwolenia.

– Ręczę honorem – rzekł Julian z zapałem uczciwego człowieka.

Dyrektor seminarium pierwszy raz się uśmiechnął.

– To słowo jest tu nie na miejscu – rzekł – zanadto przypomina czczy honor światowych ludzi, który ich wiedzie do tylu błędów, a często i zbrodni. Winien mi jesteś posłuszeństwo na podstawie siedemnastego paragrafu bulli Unam Ecclesiam świętego Piusa V. Jestem twoim duchownym przełożonym. W tym domu, mój ukochany synu, usłyszeć znaczy usłuchać. Ile masz pieniędzy?

(„Aha – pomyślał Julian – to dlatego był ów ukochany syn”).

– Trzydzieści pięć franków, ojcze.

– Zapisuj skrzętnie użytek tych pieniędzy; będziesz mi zdawał zeń sprawę.

Ta męcząca rozmowa trwała trzy godziny. Julian zawołał odźwiernego.

– Zaprowadź Juliana Sorel do celi nr 103 – rzekł ksiądz Pirard.

Przez szczególniejsze wyróżnienie przeznaczono Julianowi oddzielne mieszkanie.

– Zanieś tam jego walizę – dodał.

Julian spuścił oczy i ujrzał swoją walizę tuż przed sobą; patrzał na nią od trzech godzin i nie poznał jej.

Znalazłszy się w numerze 103, izdebce o powierzchni ośmiu stóp kwadratowych na najwyższym piętrze Julian zauważył, że okno wychodzi na wały, poprzez które widać było ładną równinę między rzeką a miastem.

– Cóż za uroczy widok! – wykrzyknął Julian bezwiednie i jakby nie rozumiejąc znaczenia słów. Wzruszenia, jakie przeszedł od kilku godzin w Besançon, wyczerpały jego siły. Usiadł koło okna na jednym drewnianym krześle, jakie było w celi i zapadł w głęboki sen. Nie słyszał dzwonu na wieczerzę ani na modlitwę; zapomniano o nim.

Kiedy pierwsze promienie słońca obudziły go nazajutrz rano, Julian leżał wyciągnięty na podłodze.