Kitabı oku: «Həyat yolu», sayfa 2
– Allahverdi qardaş, necə oldu uşağın işi?
– Uşağı şkola götürdülər, Bahar bacı!
– Fikrin nə ola indi?
– Fikrim Süleymanı sənə, səni də bir Allaha tapşırmaqdır.
Mən qarının turşuyan sifətini görüb, mırıltılı səsini də eşitdim… Əmim fərqinə varmadı. O, gecəni Qubadlıda qaldı, sabahı yəhərli atını minib kəndimizə qayıtdı. Mən Maçdan sonra yenə Qubadlıya – “qürbətə” düşdüm. Bu xoşbəxt düzəlişməyin üstündən bir neçə ay keçməmiş, əmimlə atamın arasında ixtilaf başlandı… İkinci cavan arvadından uşaqları olan əmim yosmapapaq qardaşı oğlu Hüseyni özündən ayırdı, ona ağır evdən yüngül bir pay, böyük naxırdan da beş-altı baş mal-qara verdi. Qardaşoğlu ata dam-daşından çıxıb, obanın ucqarına, bir zaman ilin payız fəslində zəvvarları Kərbəla ziyarətinə aparan çavuş Kərbəlayı Heydərin çoxdan xaraba qalan, yanı tövləsiz, qabağı eyvansız tək damına köçdü. Mən hər cümə axşamı dərs qurtarar-qurtarmaz qıjıltılı axan Bərgüşad çayının üstündən asılan qoşa tirli sürüşkən körpünü titrəyə-titrəyə keçib, üzüyuxarı – Əyinə doğru dırmanır, yolumu gözləyən anam Gülsabahın yanına dönərdim… Anam əyin-başımı yuyar, paltarımı dəyişər, şiv qalxan oğlunu öz baxışları ilə oxşayıb sevər, şkolda oxuyan arıq, sarışın oğlu ilə öyünərdi.
Onu da deməliyəm ki, belə gözlənilməz ayrılıqdan sonra mən ilk dönüşümdə ərklə əsl evimizə – əmimin yanına getdim. Ancaq havanı xeyli dəyişən, özümü üşüdən gördüm. Sonra Qubadlıdan gələndə daha birbaş çavuş evinə – öz ata-anamın yanına, çalsız-çəpərsiz sınıq-sökük evə getməli oldum. Bilib başa düşdüm ki, indi daha mən adlı-sanlı Allahverdi Kərbəlayı Qəhrəman oğlunun “tək oğlu”, ya onun “qardaşı oğlu” deyil, ayağı çarıqlı, başı yosmapapaqlı, əyni şal paltarlı, əlləri dür-düyünlü, ovurdu ovurdundan keçən sarışın bir kəndçinin oğluyam…
Acığa düşən əmim torpağın “ətlisini”, münbitini özünə götürüb, daş-kəsəyini qardaşı oğluna vermişdi. Atam indi daha çox çalışıb-çabalamalı idi.
“Oxuyum, oxumuyum?”
– Daha bu gündən, səni özüm oxudacağam! – deyə tərəddüdümü duyan atam inadla səsini qaldırdı. – Biz bir tikə çörəyə möhtac olsaq da, sən uşkoldan qalmayacaqsan!
Anam kədərləndi, atam qəzəbləndi, xırda bacılarımın gözləri mənə zilləndi. Mən dərin fikrə getdim, çünki gözlənilmədən çarx tərsinə çevrilmişdi; mənim kimisi üçün belə bir məktəbdə oxumaq, müəyyən miqdarda pul xərc etmək çox-çox çətin idi.
Daha bizdən yağlı sovqat almayan Bahar qarı evinin yumru çaylaq daşından hörülən divarlarını gəmirməyə başlamışdı. Mən Bahar qarının qeyri-insani, eybəcər sifətini, indi ayrı-ayrı cizgilərdə deyil, bütünlükdə görürdüm. Qarı bişirdiyi aşın bulanıq həlimini belə, mənə vermir, öz evindən qaçırmaq üçün bu qatı həlimi bayıra axıdırdı. Bahar qarı gündə mənə tağalağ boyda bir kömbə verir, onda da üzümə çəmkirib mır-mır mırıldanırdı. Ancaq mən qarının zülmünə dözüb tablaşır, məktəbdən geriyə dönüb Əyinin qalın meşələrinə qaçmır, aclığımı da oxumaqla ötüşdürürdüm. Mən böyük bir dairəni əhatə edən bir neçə yüz bəy, kəndxuda, hampa balalarının içində yaxşı oxuyanlardan biri idim. Görünür, elə bu mənəvi üstünlük də məni tutub burada saxlayırmış… Düz iki il yay tətilini də mən bekar qalmayıb, Bahar qarının özü kimi qapqara mal-qarasını qızmar günəş altında otarmalı oldum… Düz iki il mən cəhənnəmin özünü gördüm, kirpiklərimlə od götürdüm. Külfətinin vəziyyətini ağır görən, oğlunu şkoladan geriyə çəkmək istəməyən inadkar atam, baltasını daha da ovxarlayıb, meşənin dərininə girdi, xərmən kimi açıq bir dairədə qırdığı odunlardan vağ basıb, kömür yandırdı, palıd ağaclarından taxta çıxardı. Atı olmadığına görə öküzlə taxılı, dəni bol olan aşağı aran kəndlərinə daşıyıb, baha-ucuzuna baxmadan dəyər-dəyməzinə satdı, külfətini ac-yalavac qoymaq istəmədi… Ancaq meşəbəyi də aman vermədi, atamla əlbəyaxa vuruşub, üstəlik, boynuna bəsdi dəyincə akt bağladı. Yadımdadır, atamı həftəbaşı Qafan şəhərinə məhkəməyə çağırar, hey onu cərimə edərdilər. Atamın üstünə bağlanan akt nəticəsində minlərlə manat qızılı aşıb ötdü. Yadımdadır, bir gün məktəbdən evimizə dönmüşdüm. Qış tətili idi. Qəflətən bizim yaşadığımız çavuş evinin üstünü yanı yasovullu məhkəmə pristavı aldı. Onlar bir an içində bu evin olub-qalanını töküb-töküşdürdülər. Ancaq bu “variyyətin” içindən pula gedən bir şey tapmadılar. Hər hansı ehtimala qarşı atam bir cüt öküzünü başqa adamın tövləsində gizlicə saxlamışdı. Onlar bizim mal-qara yerləşən bu kəndi qoyub, bəyin əlindən Zəngilan tərəfə qaçan Səfərəli kişinin eynən çavuş daxmasına oxşayan damından bizim bir arıq inəyimizi, iki də arıq danamızı çıxardıb qabaqlarına qatdılar. Bizim kənddə bu heyvanları alacaq müştəri olmadığından, görünür, hara isə satmağa apardılar. Bu heyvanlar bir qədər aralanmışdılar ki, qar tığına batıb yerlərindəcə ilişikli qaldılar. Məhkəmə pristavı ilə yasovul atlarını geriyə səyirdib, atamın üstünə düşdülər. Endirilən şallaqdan kişinin köhnə şal çuxasının tozanağı göyə qalxırdı.
– Birdəfəlik Nikolaya yazmaq lazımdır ki, Hüseyn Rəhim oğlunun Əyin kəndində heç bir xarabası yoxdur!.. Yoxsa, daha bu tüstü nədi, buradan dağa doğru ucaldırsan? Padşah xəzinəsi də elə sayır ki, bəs onun neçə-neçə kisə qızılı Hüseyn Rəhim oğlunda yatır, – deyən atlılar dönüb uzaqlaşdılar.
– Mən istəmirəm ki, ay Süleyman, – deyə atlılar rədd olub uzaqlaşandan sonra qar kimi ağaran, rəngi avazıyan atam qolumdan yapışdı, – sən də mənim kimi bu kəndin içində dost-düşmən gözünün qabağında döyüləsən!.. Mən istəyirəm ki, sənin əlin yaxşı bir qələm tutsun! Ya bu arada mirzə olasan, ya da Bakıya – xalan uşağının yanına gedib, nöyüt mədənlərində telefonçu deyilən dilbilən bir qulluğa girəsən! Ya da hər yerdə ağız dolusu səni tərifləyən Həsən bəy özü səni götürüb apara lap Gürcüstan torpağına! Orada uştellik oxuyub, bu zülmdən öz canını biryolluq qurtarasan! Buna görə də sən bu rus şkolundan ikiəlli yapış! Bil ki, şkolu qoyub, buraya qayıtsan, bir gün sənin də kürəyində qartmaqlı ilana oxşayan bu qara tatarılar gəzəcəkdir! Meşəbəyi köpəkoğlu haqq-nahaq sənə də akt bağlayacaqdır! – Gorus şəhərinə gedib orada dilbilən vəkilə Nikolay padşahın özünə, Qədim dayısayağı ərizə yazdıran atam yanıxa-yanıxa söyləndi. – Məgər padşah bu ərizənin birisini oxumurmu, onun gözləri görüb ağlı kəsmirmi? Axı Hüseyn Rəhim oğlu özünün bir tək baltası ilə od olsa da, bu qədər meşəni qıra bilməz! Görükəni budur; ya mənim vəkil Xanlar bəyə yazdırdığım o tabaq-tabaq ərizələrin heç bircəsi padşaha çatmır, ya da padşahın da başı bizim Sultanovların başı kimi odlu arağa qızışıbdır!
Bəli, üçüncü təhsil ili çatanda inada düşən atam məni sir-sifətindən zəhər damcılayan Bahar qarının zülmündən xilas edib, həmin kənddəki dəmirçi Ağaməmməd uşağının evinə adlatdı. Bu ailədə beş-altı qardaş var idi. Məmmədrza, Əlirza, Ağamirzə, Məhəmmədqulu, Həsənqulu… Elə bil ki, mən birdən-birə cəhənnəmin zəbanə çəkən yaşıl alovundan qurtarıb, cənnətə düşdüm. Buradakı Şəhrəbanı nənə məndən ötrü doğma ana kimi mehriban və əziz oldu. Atam meşədən daşıdığı mis səsi verən ulas kömürü ilə dəmirçi kürəsini bol-bol təmin edir, gecə də, gündüz də, burada haylı-küylü, cingiltili iş gedirdi. Ərik-örüklü kürə hey alovlanır, qızarırdı. Görünür, elə bu mis səsi verən, dəmiri əridən qara kömür də bu ailədə mənə bir ağ gün doğurmuşdu. Mən dərsdən dönəndən sonra belə qaynar işin içində həvəsə düşüb yayxana-yayxana körük basır, xəmir kimi yumşalan dəmir böyük bir zindanın üstünə qoyular-qoyulmaz körüyün arxasından cəld çıxır, başqa bir çəkicdən yapışıb usta Əlirza ilə birlikdə döyəcləməyə başlardım. Bizim qalxıb-enən çəkiclərimiz əsla bir-birinə dəyib toxunmur, ahənglə səslənirdi. Burada öz zəhmətimlə bir yerə gəldiyimə görə, məndə tükənməz bir həvəs özünü bildirdi. Bu evdə mənim qolumun qüvvəsi yamanca artırdı.
Mən dərsdə – Qubadlı məktəbində birinci gözədəyənlərdən idim. Yaxşı oxuduğumu bilən evin böyük oğlu Məmmədrza mənə qarşı ata qədər qayğıkeş olmağa başlamışdı.
– Süleyman, oxu, sən oxu! – deyə o, məni diqqətlə süzüb oxşayır, özümü oda-közə atdığımı, minnətsiz çörək yemək istədiyimi hiss edib, gülümsəyə-gülümsəyə ürək-dirək verirdi. – Sən təkcə Hüseyn Rəhim oğlunun yox, biz qardaşların da oğlusan! Biz hamılıqla köməkləşib səni oxudacağıq! Həsən bəy özü də biz qardaşların xətir-hörmətini sizin o yuxarılardan boylanan Səngər dağınca istəyir. Pul-pənədən düzəldərik, təvəqqə edərik lap Həsən bəyə, səni öz oxuduğu Gürcüstana aparar, özü oxuyan şəhərdə sən də onun kimi uştellik dərsi oxuyub, qayıdarsan buraya, gözümüzün qabağına.
Mübaliğəsiz deyirəm, getdikcə məktəbdə mənim şöhrətim artır, oxumaqda adım-sanım çıxırdı. Buna görə də anam Gülsabah mənim ilk müdərrisim Kərimə bir neçə nəzər duası yazdırıb arxalığımın kürəyinə tikmişdi.
– Qoy yaman gözə iti bıçaq batsın! – deyə anam öz gələcək səadətinə inanmır, ürəyinə dammış kimi ağlayırdı. Yəni odunçu, kömürçü oğlundan uştel olar, ya mirzə çıxar?!
Beləliklə, iki il mən dəmirçi qardaşların evində qaldım. Həsən bəy də, buraya dərs deməyə gələn Nadejda adlı arğaz vücudlu, uzun, qara tumanlı müəllimə də məni başqalarına nümunə göstərir, qiymətləndirirdilər. Puşkinin, Lermontovun, Krılovun IV-V sinif dərsliyinə daxil edilən şeirlərindən Nadejda bizə oxutdururdu. Mən Puşkinin “Qafqaz” şeirini daha gözəl oxuyurdum.
